Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005
. 2 . 2 . ЕР-ТҰРМАН. АТ ӘБЗЕЛДЕРІ
жүктеу/скачать 14,2 Mb. Pdf көрінісі
|
0bf015051342258c33ab09c17b70a178
sillabus madeniettanu (3), Н С аулар растырушы а а о ытушы М атаева С. А
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 . 2 . 2 . ЕР-ТҰРМАН. АТ ӘБЗЕЛДЕРІ
| 1 . 2 . 2 . ЕР-ТҰРМАН. АТ ӘБЗЕЛДЕРІ
Ежелден кошіп-қонып, мал баққан халықтар, әсіресе, көшпелілер үшін көліктің негізгі түрі — салт ат болғандығы тарихтан белгілі. Сондықтан олар (кошпелілер) сонау көне замандардан бері ер-түрман жабдықтарына ерекше мән берген. Оған ертедедегі көшпелілерден қалған мәйітті жерлеу қүрылыстарына жүргізілген археологиялық зерттеулер барысында та-былган ер-түрман қалдықтары мен жартасқа салынғ-ан бейнелері дәлел бола алады. Қазақтың этнографиялық суреттерінен ер-түрман, ат әбзелдері жабдықтарының біразын кездестіруге болады. Бірақ соған қарамастан біз жо-ғарыда аталған ер-түрман, ат әбзелдері жабдықта-рынын, біразына қысқаша тоқтап отуді жөн көріп отырмыз. Ер. Ер — қазақ петроглифтерінде әртүрлі жағ-дайда кездеседі. Бірінде ол сарбаз мінген салт атта жабдық ретінде берілсе (1-9; 11-13; 15; 17; 18; 21; 22; 72; 74-суреттер), ал екіншісінде — "түл атта" (25—27-суреттер), үшіншісінде ердің қүр озі кескінделген (36-сурет). Сондай-ақ ұлутастан қаша-лып жасалгандары да кездеседі (37-сурет). Жазба деректер мен мүражай коллекцияларына сүйенсек, қазақтарда ердің бірнеше түрі болган. Со-лардың ішінде ел арасына кең тарағандары: "қазақ ері", "шошақ бас ер", "қүранды ер", "қозы қүйрық ер". Қазақ ері — екі қас, екі қаптал және орта ағаш деп аталатын белшектерді қосу арқылы жасалынады. Ердіц орта ағашы мен екі қапталына қайыңның бүтақ-сыз түзу кесінділері пайдаланылса, ал екі қасына көбіне жуаидау қайыңның екі айырылған тұсы қолданылады. Осы аталған бөлшектері өңделіп, дайын болған соң, оларды арнайы жасалган қалыпқа салып қиыстырады да, қас етектері мен қаптал-дардың астасатын тұстарын тесіп, түтікше тәрізденіп жасалған шегелермен шегелейді Кейде шегелердіц орнына қайыс таспалар қолданылады. 26-сурет 30 28-сурст Ердің бұл түрінің қазақтар арасында өте кең таралуына байланысты "қазақ ері" деп аталып кеткен. Шошақбас ср (36-сурет) — қайың, қарагаш немесе емен сияқты берік ағаш-тардан алдын-ала дайындалған екі қас, екі қаптал және орта ағаш деп аталатын 4— 5 боліктерден құрастырылып жасалынады. Ердің алдыңғы қасына ағаштың айыр түсы пайдалынылса, ал екі қапталы мен артқы қасы жуан ағаш кесіндісінен дайын-далады. Орта ағаш, кобінесе, екі капталдың ортасынан шабылып шығарылады. Егерде қапталга арналған ағаш жіңішке болса, онда орта ағаш болек дайындалады. Копшілік жагдайда мүндай ерлердің сырты басқа затпен қапталмайды. Ерді сәндеу мақсатымен оның алдыңғы қасының шеттерін айнала күміс, жез сияқты металдармен комкереді. Ердің бүл түрі негізінен еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында коптеп кездеседі. Қүранды ср. Ердің бұл түрі бірнеше болек агаштардан қүралып жаса-латындықтан "қүранды ер" деп аталады. Кейбір деректерде қазақ ершілерінің құранды ерді 18-20 болек ағаш 29-сурет 34 кесінділерінен қүрастырғаны аитылса (Арғынбаев, 1987, 24 б.), ал озбек шеберлері осындай ерлерді 22—23 бөлек ағаштан қүрастырып жасаған (Габбин, 1899). Қүранды ердің осыншалықты көп бөлек ағаштардан қүралып жасалуының өзіндік себептері бар. Олар: ер жасауды кәсіп еткен шеберлердің қолынан шыға-тын ерлерінің біркелкілігін сақтауында және ер жасайтын материалдың табылуы оңайға түспейтіндіктен, қолда бар ағаш кесінділерінің қандайын болсын қажетіне жаратуында. Соңғысы еліміздің ағаш аз өсетін аймақтарына тән. Қүранды ер терек, жиде, тал сияқ-ты жүмсақ әрі мықты ағаштардан жаса-латындықтан, оның сүйегі өте жеңіл, сыртқы формасы тым сыпайы болып келеді. Атқа да, адамға да жайлы болғандықтан Қазақстанның кейбір аймақтарында құранды ерді "әйел ері" деп те атайды. Қазақтар пайдаланған ердің келесі бір түрі — жүктеу/скачать 14,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|