Кіріспе Тақырыптың өзектілігі


М.Шаханов –ана тілінің айбары



бет4/8
Дата07.02.2022
өлшемі371,5 Kb.
#94630
1   2   3   4   5   6   7   8
Байланысты:
Дип.-М.Шаханов Өркениеттің адасуы

1.2. М.Шаханов –ана тілінің айбары.
Евгений Евтушенко: «М.Шаханов ұлттық шеутеулігіне бағынбайтын нағыз қазақ ақыны. Оны үлкен болашақ күтіп тұрғанына сенемін. Өйткені фольклор әуендерінен бас алған ақын М.Шаханов өз халқының тарихи және қазіргі заманға даналығын шебер ұштастыра отырып, әлемдік рух биігінде самғауда деп қазақ ақынын әлемдік әдеби орны бар ақын ретінде танып, оған зор құрмет көрсетеді» [8,26].
М.Шаханов тек өлеңмен әуес болып айналшықтап, әдеби ортада қалып қоймаған. Оның өзі де ойы әлемді шарлап кеткен. Сөйтіп барып ой түйген, содан кейін, адамзат туралы толғанысқа түскен, әлемге жауар бұлттай түнеріп тұрған зұлымдықтан, апаттан құтқару үшін дабыл қаққан. Мұндай ерлік өзі айтқандай санаулылардың қолынан келетін іс, М.Шахановта осындай санаулылардың бірі.
Ақынның табиғаты өмірдегі шындықтың көрінісі. Ақын бәрін білгісі келеді, ол айтпаған сөз, ол мәселе етпеген құбылыс жоқ. Қысқа қайырсақ, ақын сезімге емес, санаға емес, адам рухына қатысты сөз айтушы жан. Осындай сөзді М.Шахановтың барлық шығармаларында тамырдай қуат алған өзекті етіп отырады.
Ақын бүгінгі заман тынысының қандай болмасын бір сәтін өлеңге айналдыра бастап, оны сонау атам замандағы ой-санаға теңестіріп екеуінің туыстығын тауып, кешегіні бүгінгі етіп, бүгіннің болуы кешегіге байланысты екендігін көркемдік тәсілдермен тамаша бейнелей білетін сезімтал суреткер әдетте, ғалымдардың том-том етіп кітаптар жазып, соны түсіндіре алмаған мәселелерге М.Шаханов тұп-тура келіп, бірнеше шумақта ой-легін төгіп-төгіп тастайды. Айтылған ойдың дұрыс немесе бұрыс екендігін М.Шаханов тексеріп жатпайды. Мәселе онда емес, әңгіме ой білдіруде, адамдарды ойға тартуда. Сондай жағдайда тіптен түсінікті, қарапайым деп жүрген мәселелер күрделеніп аса қиын, ұғынуға болмас деген жүрек шайлықтырар проблеманы жеп-жеңіл шеше салады. Ол М.Шаханов ойлау ерекшелігінің күтілмеген ғажайыптары, терең ойдың иесі екендігін білдіреді.
М.Шаханов лексиконында дәстүрлі қазақ тілінің орамдарында орнықпаған тың тіркестер, жаңа түсініктер молырақ толығады. Әсіресе, жаңа Шаханов шығармаларында жиі кездесетін мұндай тосын ұғымдар бір қарағанда ақынның сөздер қорына күмәнмен қарауғада себеп болатындығы. Байыбына барсаңыз уақыт көшінен кенжелеп қалмауға ділгер болып отырған қазақ тілін байыта түсуде осындай тәжірибесіне де жатырқамай қарау қажеттігін сезінеміз. Өткен ғасырдың басында жаңа тұрпатты жазба тілімізді орнықтыруға күш салған алаш ардагерлеріміздің сөз қолданысында дәл осылай оғаш-қиғаш көрінген болар. Қазақ тілі төрт тұяғын топыраққа тигізбей тайпалта жорғалаған шешендер ғажайып көркем тілі екендігі қандай рас болса, бүгінгі өмір қиындығының иірім, қайырымдарына икемделіп бейімделу арқылы мүлдем сондай мүмкіндіктерінің де мол екендігін дәлелдей алатын өміршең тірлік. Осы тұрғыда М.Шаханов шығармасына жүргізген кейбір талдауымыздың бағытын ақынның қазақ тілі – ұлт тілі туралы бірде шырқырай түсіп, бірде от алып тіл мәртебесін көтеру жөніндегі азаматтық та, ақындық та үнінің тым биік екендігінің куәсі болып жүрміз. Ақын өзінің «Мемлекеттік тіл – мерейім» -деген өлеңінде терең толғанысты ойын және кесімін қысқаша былай жеткізеді:
Адам қанша болғанымен дарынды әрі табанды,
Туған жерін сүймей тұрып, сүймек емес ғаламды
Өзге ананың мазмұнына мерейіне тор құрар,
Алдыменен өз анасын сүйе алмаған сорлылар
Нарық-ғасыр бәрін сатып жібере ме алтынға,
Кім қалады сол алтынға сатылмайтын қалпында,
Ана тілін сыйламаған, сыйламайды халқын да! [12,3]
М.Шахановтың өмірдегі, әдеттегі тұлғасы оның халқына адал қызмет етіп келе жатуында, әлемді Арал апатынан сақтандыру жолындағы еңбегі, Желтоқсан оқиғасының арашасы болуы, әсіресе ұлттық қауіпсіздіктің көсегесі көгеріп, оның бүкіл қазақ қолданатын тіл болуын жақтап жан айқайын білдіруі – отансүйгіштік Ақынның осындай еңбегін шетелдің қоғам қайраткері, ақын – жазушылары жоғары бағаланғанда, қазақтың айтулы ақындары да өз Мұхтарын бауырына басты. Қазіргі әдеби тіліміздің тұмаға атанған майдайалды ақынымыз Тұманбай Молдағалиев былай дейді:
Талайын жырға көз ең, нұрға без ең,
Төгіп тұр шапағатын ұлға кезең.
Телемген екі ананы асыл перзент,
Кемеңгер аса жаздап тұрған өзен.
Кемелді мынау шағың келісті шақ.
Жапон да жақсы көріп төрін берді,
Сырасын ішкізеді неміс қыштап
Бәрі де өзің туған аяулы елдей
Қырғыз да қымызына тойғызады,
Өзбектер жібермейді палау бермесе, - [11,27]
деп Қазақстанның халық жазушысы, әрі ақынымыз Мұхтардың кемел шағын, кенелген шағын қуанышпен сипаттап, бұның да зор ақындық шабыт халқының асыл ұлы болып әлем алдында әдеби тілімізді де, өзін де таныта беруіне тілектестік білдіреді.
Тіл төңірегіндегі мәселені тек қана ұлттық емес, азаматтық басқышқа көтеріп жүрген ақындар саны мол- ақ. Соның арасында өз халқының данышпан ұлы қазақ әдеби тіліміздің досы авар жазушысы Расул Ғамзатов туралы тілі туралы жүрегіндегі сөзді 2- тармақ өлеңге сыйғыза алған.
Егер тілім жойылатын болса ертең,
Онда құдай мені бүгін алмай ма?
-деп тіліміздің жойылуы мағынасыз, мәңгүрттік өмір деп санайды ақын.
М.Шахановтың шығармалар жинағына енген өлеңдерінде, газет-журнал беттерінде жарияланған, оқырмандар тіл жанашырлары алдындағы оқыған өлеңдерінде де ұлт тілі қазақ тілін қастерлейді. Өз ұлтының мемлекеттік мәртебе мінберінен орын ала алмай келе жатқандығына қиналыс білдіреді. Ақынның өзге өлеңдері сияқты, бұл тақырыптағы шығармалары да от жалынға бөленумен бірге пафосқа толы. Оның әрбір өлеңі тың ой, терең мағынаға құрылған. Өлең өрнектері де бір-бірінен ерекшеленіп, дараланып тұрады. Сондағы Мұхтардың тіл туралы толғаныстары ұлт тілін өлеңге қосу емес, халқының бүгініне ғана қарап қалмай, оның болашағына көз тігуінен жарқырап көрінетін сөз маржандарын да, ой маржандарын да кездестіреміз.Ойын топтап жалын шарпыған өлеңін оқығанда оның поэзиясына табынбайтын жан да қалмайтын сияқты. Өйткені, М.Шаханов үшін тіл тағдыры, ел тағдыры біртұтас.
Жоғарыда айтқанымыздай ақын қай мәселені сөз етсе де әріден бастайтындығы айқын танылған. Тіл туралы пікірін ғана емес, ой тұжырымдарын, философиялық толғауларын кібіртіктетпей қайта терең мазмұнмен айқын дәлелдерге құрады. Осы пікірімізді дәлелдеу үшін «Баба тіл төңірегіндегі машақаттар» өлең-эссесін қарастырайық. Бұл өлеңнің бойынан нақты деректер, кейіпкерлер, тіл арнасының құбылуы сияқты мәселелер сөз болған. Ақын бір кездегі адамзатта он, он бес мың тіл болғандығын айта келіп, бұл күнге сол тіліміздердің күлі ғана жетіп келген деп өкініш білдіреді. Әртүрлі қақтығыс, соқтығыстар арқылы адам баласына жасалатын зерттеулер нәтижесінде тілін жойып, ұлтсыздыққа соқтыратын, күйрететін жәйттарға ақын азамат ретінде қынжылыс білідіреді.Қазір жер бетінде екі жарым мың ғана тілдің қалуы заманның, адамның теперішіне байланысты. Ол тілдердің қайсысына табыт жасалып жатыр деп оқырманын ойға қалдырады. Егер тіл зұлматына қарсы тосқын қойылмаса, жер бетінде 400-500 тіл қалмақ деп төніп келе жатқан қауіпті ашып тастайды. Бұл әрбір басқан қамсыз қадамымыздың сыны болады деп көрсетеді. Ақын өзінің ана тілінің өміршеңдігіне сеніммен қарайды.
Ана тілім – баба тілі, қасиетім, қанатым,
Ғұмыр бойы бас иетін ар-ожданым санатым,
Мың азаптан, мың тозақтан еңсе бүкпей өтіп ең
Мұң дөңбекшіп өзегіңде,
Жаһандану кезеңінде,
Рухсыздар шыққан шақта белсенді боп шетінен,
Жойылуға жол алдың ба ұлы жердің бетінен.
Мына мүмкін халің бүгін ұлт намысын қорлаған,
Тіпті Кольбин кезінде де тілден жеру болмаған [18,15].

Өзі көріп жүрген елдердегі келеңсіздіктерге бейжай қарамайды. Қырғыздардың депутаттарының істеп жүрген өрескелдіктеріне налиды. Табиғатынан ана тілі ақыл ойдың жемісі екендігін таныта отырып, одан айрылу Расул сөзін қайталауға аз-ақ қалмай ма? деп сақтандырады.


Осы өлеңнің жалғасы ретінде келетін «Голощекин және қазақ әліпбиі» деп аталған 2 –ші бөлімінде қазақ әліпбиінің кеңес дәуіріндегі құбылу сәттеріне тоқталады. Тарихтан білетініміздей, 1929 жылы араб жазуының латын әліпбиіне, 1940 жылы тағы да құбыла түсіп, кириллицаға өтуі ол ұлтымызды рухсыздандырудан басқа нәрсе емес. Себебі, ауыстырылған әріптер ұлтымыздың рухани мәдениетін түгелдей тамырсыздандырады. Ал қазіргі кездегі жалпы түркі халықтарының латын әліпбиіне өту саясатына ақын қолдау сыңайын танытады. Ал әліпбидегі өзгерту жұмысында тіліміздің дені де, діні де мықты болу жағын қарастырып отыру негізгі нысан деп санайды. Ақын сөздері өткір тілді жалпақтау, мүләйімсу дегенді білмейді.
Қатты айтса да, батыра айтса да оның ойлағаны өз халқы, өз ұлты. Оның болашағы бар ма, жоқ па деп алаңдатып, ұлт болып қаламыз ба, қалмаймыз ба дей отырып тілге өте жауапкершілікпен қарауды ұғындырады.
Ақынның өткір ойы тіл тағдырын ел тағдырымен, ұлт тағдырымен тұтас қарастыруда өз өлеңін мінбер етіп пайдаланады. Егемендік алып, Тәуелсіздікке қол жетіп, қойнымыз қуанышқа толғанда оның баянды болуының бір тетігі тіл құдіретінде жатқандығын, қателеспесек, М.Шахановтан басқа ешкім айта алған жоқ. Егемендіктің желісі әдеби – тіліміз, мәдениетіміз, экономикамыз тағы басқа салаларда да оның тең дәрежеде дамуы аса қажет. Осы орайда ұлт рухы болып табылатын ана тілінің Голщекин заманы өтіп, қазіргі күнде алаңдатын жәйтқа тап болған кезең әрине сын кезең. Дәуірімізді ешбір өткен уақыттармен салыстыруға келмейді. Халқымыздың ой - санасы дамып отырған дәуірде сол саналылықтың салмақты үлесін тіл тағдырына да бөлуді қазіргі кезең сұранып тұр. Ұлттық рухымыздың биіктеуі, ана тіліндегі бала бақшалардың көбеюімен қазақ мектептерінің санымен мен сапасының артуына да байланысты. Барлық құндылықтарымызды өз ұлтымыздың ерекшеліктеріне сай қадірлеу ол да ана тілі тұғырының берік болуын керек етеді. Ақын өлеңдерінің идеясы осы сияқты мәселелерінің түпкілікті шешімін табу үшін тіл қоғамының қозғалысын ұйымдастырды. Оның арнайы газетін шығарып отыр. Басты мақсат тіл құдіретін арттырып, оны рухани байлығымыздың өсу, өркендеу кепіліне айналдыру болып отыр.
Егер біз ХІХ ғасырдағы Махамбетті от ауызды, орақ тілді, поэзиясы от жалын шашқан ақын деп танысақ, Махамбеттің «Қара қазақ сары бала қамы үшін» жаумен егескен күресі бейбіт өміріміздегі тіл бұзатындар - өз ана тілін жетік меңгермей, өзге тілді болып жүргендерге ақын тіл сойылын сілтейді. Оның өлеңдерінің аттарының өзі «Космополит қазақтар», «Мәңгүрттендіру марселезасы» деп аталуы да жоғарыда келтіргеніміздей, лексиконында да, ойының да тың екендігін тағы да бір деректей түседі. Яки Мұхтардың «Тәуелсіздіктің екі түрі немесе рух пен қарын егемендігі» деп аталуы да алдыңғы ойымызбен сабақтасып тұр. Тіл бұзушыларды космополиттер деп оның жалпы қоғамымыз дамуына нұқсан келтірерлік зардаптары қаншама деп қиналыс табады. Қазіргі күнде тоталитарлық тізімнен аулақ болсақ та, өз ана тілімізде толық сөйлеп, тілімізді берік қорғауға бірікпей жүргенімізге ақын тағы да ашынады. Оның себебі, санамыз сандалып, күшіміз бірікпей, әлсіздік танытатын тұстарымыздың көрініп жатқандығын нұсқайды.
Ақын «Космополит қазақтар» деген өлеңінде «Тоталитардық жүйеде жүргенде тосылудамыз?» деп жерімізді жат қолдан қорғап, мерт болғандарды қадірлеудің дәстүрлі жорық жолы байқалмайтынына күдіктене қарайды.
Ата-бабалар рухын басынудамыз деп мұндай көлеңкелі тұстарды өрнекті сөздермен айшықтайды. Рух мүддесінің тоқырап, тоқтап шыншылды даттап, ұрыны мақтап қарын мүддесі үшін ғана күнелтіп, соны ойлап, қоғамның науқасын қоғамнан жасырып отырған космополиттерге қатты реніш те, күйініш те білдіреді. Космо рухсыз дей отырып, ол рухсыздықтың ылаңына орыс, украин әдебиеті қаламгерлерінің өнегелі жолын үлгі етеді. Тарихта аты қалып өз ана тілінде шығармалар дүниесіне өлшеусіз үлес қосқандығын тағы да бір рет ақын айқындай түседі. Міне, әдеттегі бұл сүрлеудің жалпы қоғам дамуында пәрменді өрістеуін насихаттап қана қоймай, көптеген қоғамдық іс-шаралар атқарып жүрген ақынның тіл жанашырлығы, ұлт жанашырлығына саиитын шығармашылық жұмысының соңғы, атап айтатын болсақ, он жыл ішіндегі аршынды ақындық арыны мен адымы саналады. Ал соңғы аталған өлеңінде материалдық байлық үшін алқыныс ол ұлт мүддесімен қабысатын жарқын іс бола алмайды деп көрсетеді ақын. М.Шахановқа тән ерекшеліктің бірі әрбір өлеңінде өмірдің өзегін суреттей келіп, ондағы даму заңдылықтары жөнінде ұшқыр ой таныта алған ақын негізгі айтайын деген ойын суреттеуге ой түйіндерін тоғыта өз атымен атау басым. Бұл дегенім жәйбарақаттылыққа көнбістік жоқ.
Мәселен ақын:
Ана тілсіз егемендік – жарты демеу, жарты ырыс,
Ол алқыныс – ұлтсыздыққа басталған талпыныс, -
деген ой тұжырымдары анық, айқын болумен бірге барды бар өз қалыбында сипаттау басым. Одан ақын сескенбейді де, бұлтармайды да. Өлеңдегі осы ойды әрі қарай ширата түскен ақын қарын егемендігіне егер тілің сөнсе, түрің де, қарның да қалады. Бірақ ерте ме кеш пе сені баба ғасырдың сапалы ызасы ұрады деп, оны шошындырады. Осы өлеңдегі ой желісі тілдің қасиетті екендігін ту етіп көтерген ақын рух егемендігі белге тағар қасиетті белестерге теңейді. Оны саналы азамат өз кезінде тақырыбы абзал екендігі айтпай –ақ түсінікті деген ұғымда. Ал жазатайым ол белдік кеш тағылса тілдің сөнгенінен, рухтың өшкендігін не деп сұрақ қояды да оған ақын өз оқушысымен бірге ақылдаса отырып жауап іздейді. Сондағы жауабы өкінішпен соңғы ойлашы дей отырып, тәуедсіздігің кімге қажет деп өз ойына қорытынды жасайды.
М.Шахановтың шығармаларындағы ұлт тағдыры мен тіл тағдыры қамшының өріміндей егіз болып келеді. Бабалар рухына сыйынған ақын Әл-Фарабидің 72-тіл білгендігін мақтанышпен айтады. Өз ана тілін дана тілім деп қастерлеген ақын өз жерінде осы тілінің өзі шетінеген күн кешіп отырғандығын өлеңнің күй пернесіндей әуелетеді. Қазіргі күнде туған тілдің қамын ойлап, оның болашағын бүкіл халық қазынасы болып табылатын ұлттық болмысымыздың өз дәрежесіне көтеретіндер қоғамда басшылар арасында табыла бермейтіндігіне ақын жүрегі жылап тұрған болады. Іс жүзінде мемлекеттік тілді толық қолдану тұтастай бүкіл қоғамның міндеті.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет