К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

145
тартып, тќждi революция арћылы ћџрылѕан парламенттен
емес, герман монархтарыныѓ ћолынан ѕана алуѕа келiсе-
тiндiгi ж"нiнде мќлiмдедi. Бџл парламентке љлкен соћћы
болып тидi. К"п џзамай парламент маѓыздылыѕын жоѕал-
тып, маусымда таратылды.
Бљкiл Германия басшылары революцияѕа ћарсы ша-
буылѕа к"штi. 1848 жылы Пруссия королi Ћџрылтай жина-
лысын таратты жќне "з конституциясын “сыйѕа тартты”.
Мамыр айында жаѓа сайлау заѓы жарияланды. Бџл заѓѕа
сќйкес жалпы сайлау ћџћыѕы жойылды. С"йтiп, Германия-
ныѓ парламенттiк жолмен бiрiгуi жљзеге аспады, Германия
бытыраѓћы кљйiнде ћалды.
Германияныѓ бiрiгуi. Пруссия Сардиния корольдыѕына
ћараѕанда, ХIХ ѕасырдыѓ ортасына ћарай џлы державалар
ћатарына кiрдi, бiраћ кљшi жќне ыћпал ету дќрежесi
бойынша соѓында болды. ХIХ ѕасырдыѓ басындаѕы ќскери
реформаныѓ нќтижесiнде кљштi ќскер ћџрылып, Пруссия
џлы державалар ћатарына ћосыла алды жќне басћа герман
мемлекеттерiнiѓ есебiнен "з аумаѕын џлѕайтты. Пруссияныѓ
ћџрамына табиѕи ресурстары бай Германияныѓ дамыѕан
аумаћтары кiрдi. Пруссия аумаѕына "зге герман мемле-
кеттерi сыналай кiрiп жатћандыћтан, Пруссия жалпыгер-
мандыћ iстерге араласуѕа мќжбљр болды.
Пруссия немiс тџрѕындары мекен еткен протестанттыћ
мемлекет болды. Немiс џлттыћ ћозѕалысын жаћтаушылар
Пруссияныѓ Германияны бiрiктiру ќрекеттерiне љлкен љмiт
артты.
Король IV Фридрих Вильгельм наућастанып, "з "кiлет-
тiгiн аѕасы I Вильгельмге бергеннен кейiн Пруссия iшкi гер-
мандыћ iстермен айналыса бастады. Оны толѕандырѕан
басты мќселе Австрияны ќлсiрету жќне барлыћ герман
мемлекеттерiн Пруссия маѓына бiрiктiру болды.
1862 жылы жаѓа король "зiнiѓ бiрiншi министрi етiп
Отто  фон  Бисмарктi таѕайындады.
ХIХ ѕасыр басындаѕы реформалар пруссия ќскерiн
жалпыхалыћтыћ ќскерге айналдырды. Бисмарк ќскерге баса
к"ѓiл б"лдi. Бисмарктiѓ жќне оныѓ к"мекшiлерi — ќскери
министр Альбрехт фон Роонныѓ жќне Бас штаб басшысы
Гельмут фон Мольткенiѓ арћасында пруссиялыћ ќскер
Еуропадаѕы еѓ кљштi ќскердiѓ бiрiне айналды.

146
1864 жылѕы Пруссия мен Австрияныѓ Данияѕа ћарсы
соѕысы Австрияныѓ талћандалуына бастама болды.
Дания мемлекетiнiѓ ћџрамында немiстер тџратын екi
провинция — Шлезвиг жќне Гольштейн болатын. Дания
бџл соѕыста жеѓiлiске џшыраѕаннан кейiн Пруссия Шлез-
вигтi, ал Австрия Гольштейндi басћару билiгiн иемдендi.
Даниямен соѕыс аяћталѕаннан кейiн, Бисмарк провин-
цияларды басћару ж"нiндегi келiсiмдi бџзды деп Австрия-
ны айыптай бастады. Пруссия Герман одаѕыныѓ ћарауына
Одаћты ћайта џйымдастыру жоспарын џсынды. Жоспарѕа
сќйкес, Австрия одаћтан шыѕарылатын болды. Герман
одаѕыныѓ жалпы ќскерi жќне жалпы дауыс беру негiзiнде
сайланатын парламент — рейхстаг ћџрылды.
Австрия Пруссияныѓ ќрекеттерiн айыптады. Жауап
ретiнде Пруссия Герман одаѕынан "з еркiмен шыћты жќне
герман мемлекеттерiнiѓ "з жаѕына шыѕуын талап еттi.
1866 жылы сќуiрде Пруссия Италиямен Австрияѕа ћарсы
ќскери одаћ ћџру туралы шарт жасасты.
1866 жылы маусымда Австрия-Пруссия соѕысы бастал-
ды. 3 шiлде кљнi Садова елдi мекенiнiѓ жанында 220 мыѓдыћ
пруссиялыћ ќскер 215 мыѓдыћ австриялыћтардыѓ тас-
талћанын шыѕарды. К"п џзамай бiтiмге ћол ћойылды. Келi-
сiмшартћа сќйкес Пруссия аумаѕы оѕан кейбiр герман мем-
лекеттерiнiѓ жерi ћосылѕаннан кейiн Рейннен Неманѕа дейiн
созылды. Сонымен, Солтљстiк  гер-
мандыћ одаћ ћџрылды. Одаћ басшы-
сы пруссиялыћ король болды. Љкi-
меттi канцлер басћарды. Бiрiншi
канцлер болып Бисмарк сайланды.
Австрия Германиядан ыѕысты-
рылды. 1867 жылы Венгрияѕа iшкi
автономия берiлдi. Мемлекет бiрiк-
кен Австро-Венгрия монархиясына
айналды.
Бисмарк Германияны бiрiктiрудi
тек Францияны талћандаѕаннан
кейiн ѕана аяћтау мљмкiн деп сана-
ды. Пруссияныѓ Франциямен соѕы-
сы Пруссия айналасына немiстердi
Отто фон Бисмарк

147
бiрiктiрiп, Германияда оныѓ жетекшiлiк р"лiн бекiтедi деп
есептедi.
1870 жылы 19 шiлдеде Франция Пруссияѕа соѕыс жа-
риялады. Пруссиялыћ ќскер жаћсы дайындалѕан болып
шыћты. 1870 жылы ћазанда Мец бекiнiсiнде француз ќскери
б"лiмдерi тiзе бљктi. Пруссия жеѓiстi зор салтанатпен атап
"ттi.
Герман империясыныѓ ћџрылуы. Пруссияныѓ жеѓiс-
терiнен соѓ герман мемлекеттерiнiѓ монархтары пруссиялыћ
корольѕа императорлыћ тќждi ћабылдау ж"нiнде "тiнiш
жасады. 1871 жылы 18 ћаѓтарда Версаль сарайыныѓ айна-
лы залында Герман империясыныѓ ћџрылѕандыѕы туралы
жарияланды. Жаѓа мемлекеттiѓ бiрiншi канцлерi болып
Бисмарк таѕайындалды. Еуропаныѓ ортасында iрi мемлекет
пайда болды. Германия Еуропадаѕы кљштердiѓ жаѓа орта-
лыѕына айналды.
Германияныѓ мемлекеттiк ћџрылысы. Герман импе-
риясы жарияланѕаннан кейiн империялыћ Ћџрылтай жина-
лысы — Ћџрылтай рейхстаг шаћырылды. Ол конституция
ћабылдады. Конституцияѕа сќйкес Герман империясы 22
монархияныѓ одаѕын ћџрады. Олардыѓ барлыѕы "з консти-
туцияларын жќне жергiлiктi парламенттерiн (ландтагтар)
саћтап ћалды. Тек Пруссия королiнен сайланатын герман
императорыныѓ (кайзердiѓ) кљштi билiгi орнатылды. Кайзер
мемлекет басшысы болып есептелдi, заѓдарды бекiттi, соѕыс
жариялады, ќскердiѓ бас ћолбасшысы болды. Оныѓ алдында
љкiмет басшысы — рейхсканцлер Бисмарк есеп берiп отырды.
Рейхстагты 25 жасћа толѕан ер адамдар 5 жылѕа сайлады.
Жоѕарѕы палата (бундесрат) мљшелерi барлыћ монархия
"кiлдерiнiѓ iшiнен таѕайындалды. Т"менгi палата (бундестаг)
жалпы дауыспен сайланды. Рейхстагтыѓ ћџћыћтары шек-
теулi болды, император екi палатаны да "з ћалауы бойынша
таратып жiбере алды. Рейхстагћа барлыћ iрi саяси пар-
тиялар кiрдi. К"пшiлiк депутаттыћ мандаттар прусс юнкер-
лiгiнiѓ жќне iрi буржуазиясыныѓ мљддесiн жаћтаушы кон-
серваторлардыѓ ћолында болды. Iрi "неркќсiп буржуазия-
сыныѓ мљддесiн жаћтаушы либералдыћ џлттыћ партияныѓ
ыћпалы "те кљштi болды. Рейхстагта љкiметке оппозиция-
лыћ партиялар да болды. Оларѕа “прогрессистер” партия-

148
сы, “орталыћ партиясы” жќне социал-демократтар пар-
тиясы жатты.
Жџмысшы ћозѕалысы. Германияныѓ бiрiгуiнен кейiн
оныѓ "неркќсiптiк дамуы тездедi. Бџѕан француздардан
алынѕан "темаћы жќне ћџрамына Эльзас пен Лотарингия-
ныѓ ћосылуы мљмкiндiк туѕызды. :неркќсiптiѓ жоѕарылауы
жџмысшылар санын "сiрдi.
1863 жылы социалист Фердинанд Лассаль жџмысшы-
лардыѓ бiрiншi жалпыгермандыћ џйымын — Жалпы  герман
жџмысшылар одаѕын  ћџрды. Ол џйымныѓ маћсаты жал-
пы сайлау ћџћыѕы љшiн кљресу деп санады. Лассаль рево-
люционер емес едi, Германияны бiрiктiру мќселесiнде ол
Бисмарктiѓ саясатын ћолдады. Жалпы герман жџмысшылар
одаѕыныѓ ћолдауына ћарымта ретiнде канцлер жалпы
сайлау ћџћыѕын ћолдауѕа уќде бердi.
Лассальѕа марксшiлдер — социалист Карл Маркстiѓ
iзбасарлары ћарсы шыћты. Маркстiѓ Лассальдан айырма-
шылыѕы, ол социализмге тек революция арћылы ѕана жету
мљмкiн деп санады. Жџмысшылар бiрiгуi керек, капиталис-
тердiѓ билiгiн ћџлатып, содан кейiн ѕана жекеменшiксiз
жаѓа ћоѕам ћџруѕа тиiс. Олар Бисмарктiѓ жаулары болды.
1869 жылы Маркстi жаћтаушылар Герман социал-демок-
ратиялыћ партиясын ћџрды. Осылайша герман жџмысшы
ћозѕалысында екi негiзгi аѕым ћалыптасты.
Германияныѓ бiрiгуi жџмысшылар партиясын бiрiктiру
љшiн ћолайлы жаѕдай тудырды. 1875 жылы олар Герма-
нияныѓ Социалистiк жџмысшылар партиясын ћџрды.
1877 жылы социалистер рейхстагћа сайлау кезiнде жарты
миллион дауыс жинады жќне оѕан 12 депутат "ткiздi. Жџ-
мысшылар ћозѕалысы Германияныѓ iшкi "мiрiнде маѓызды
факторѕа айнала бастады.
XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ басындаѕы
Германияныѓ экономикалыћ жќне саяси дамуы. XVI—
XVIII ѕасырларда Германия экономикалыћ жаѕынан да,
саяси жаѕынан да Еуропаныѓ еѓ артта ћалѕан елдерiнiѓ бiрi
болды. Тек XVIII ѕасырдыѓ ортасынан бастап алѕашћы еѓ
ћарапайым капиталистiк мануфактуралар пайда болды.
Ауыл шаруашылыѕында феодализм шексiз љстемдiк еттi.
XVIII — XIX ѕасырлардыѓ шебiнде Германияда "неркќсiптiк
т"ѓкерiс ќлi де бастала ћойѕан жоћ. Бџл елде алѕашћы бу
ћозѕалтћышы 1788 жылы, екiншiсi — тек 34 жылдан кейiн

149
ѕана, яѕни 1822 жылы пайда болды. Германиядаѕы "нер-
кќсiптiк т"ѓкерiстiѓ басталуы 30-жылдарѕа келедi. Бџл кезде
ол кейбiр герман мемлекеттерiнде ѕана тек тоћыма "нер-
кќсiбiн ћамтыды. ХIХ ѕасырдыѓ ортасына дейiн "неркќсiптiк
т"ѓкерiс "зiнiѓ бастапћы сатысынан шыѕа ћойѕан жоћ.
“Темiр канцлер” Отто фон Бисмарк тџсындаѕы 1870—
1880 жылдары капитализмнiѓ германдыћ нџсћасы толы-
ѕымен орнайды. Бџл дќуiрде бљкiл Германия толыѕымен немiс
мемлекеттерiнiѓ iшiндегi еѓ ћџдiреттiсi — Пруссияныѓ
билiгiнде бiрiккен болатын. :неркќсiп дамуы љшiн тиiмдi
жаѕдайлар жасалынѕанмен, буржуазия саяси билiкке шыѕуѕа
мљмкiндiк ала алмады. Рейхстаг (парламент) шектеулi "кi-
леттiлiкке ие болып, сайлау жљйесiнде теѓ ћџћылыћ џстаны-
мы бџзылды.
Германияда шаруалар бiрден жартылай феодалды тќуел-
дiлiктiѓ салмаѕынан арыла алмай жќне жерлерiн жоѕалта
жiктелу љрдiсiн џзаћ уаћыт бастан кешiрдi.
Жер иеленушiлер аућымды жер б"лiгiн "з иелiктерiнде
саћтай отырып, химиялыћ тыѓайтћыштар жќне "зге де
жаѓашылдыћтарды, к"лiктi ћолдану арћылы iрi капиталис-
тiк шаруашылыћтарды ћџра бiлдi.
Сыртћы саясаттаѕы прусс жолы Бисмарк атаѕан “ћан мен
темiрдiѓ саясаты” милитаризммен белсендi к"рiнiс тапты.
Ел бюджетiндегi аућымды к"лем ћайта ћарулануѕа жџм-
салып, ќскер саны бiршама џлѕайды. Ќскери орталарда
Франция мен Ресейге ћарсы бiр сќтте жљзеге асатын опера-
циялардыѓ жоспарлары жасалынып жатты.
Жарты ѕасырѕа алѕа озуѕа деген талпыныс Германияны
кљштi державаѕа айналдырды. ХХ ѕасырдыѓ басында ол
жетекшi нысананы ћара металлургия, мќшине жасау жќне
химия "неркќсiбi иеленетiн "неркќсiп "ндiрiсi к"лемi
бойынша Еуропада бiрiншi орынѕа шыћты. Елде iрi банктер-
мен тыѕыз байланыстаѕы алып монополиялыћ одаћтар "стi.
Осылайша ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы Германия жартылай
жаѓарѕан милитаристiк ел жаѕдайында ћала отырып,
Англиямен салыстырѕанда халћыныѓ "мiр сљру дќрежесi
т"мен, ал шовинистiк к"ѓiл кљй тџрѕындарыныѓ аућымды
б"лiгiн ћамтыѕан ћањарлы кљшке айналды. Дќл осы уа-
ћытта болашаћ “арийлiк мифологияныѓ” негiзi ћаланды.
1914 жылдыѓ жазында Германия с"гiлмейтiн џлттыћ бiр-
лiкпен соѕысћа ендi.

150
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Франкфурт парламентi к"мегiмен Германияны бiрiктiру нелiктен
мљмкiн болмады?
2. Герман империясы экономикасыныѓ тез дамуыныѓ себептерiн
атаѓдар.
*3. Германиядаѕы 1848—1849 жылдардаѕы революцияныѓ маћсаттары
     мен ћорытындылары ћандай болды?
4. Солтљстiк Герман одаѕына жќне Герман империясы ћџрамына
кiрген аумаћтарды атаѓдар.
5. Германияныѓ бiрiгуiнiѓ тарихи маѓызы ћандай?
* 6.  Германияныѓ экономикалыћ жќне саяси дамуыныѓ ерекшелiктерi
       ћандай?
§ 19. ИТАЛИЯ
Италияныѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ дамуы. ХIХ
ѕасырдыѓ 20—30-жылдары жекелеген облыстардыѓ ќлеу-
меттiк-экономикалыћ дамуы кљшейе бастады. Шаруалар-
дыѓ дќстљрлi ћожалыћтарымен ћатар, iрi кќсiпкерлiк ша-
руашылыћтар да пайда болды.
Солтљстiк Италияда ауыл шаруашылыѕыныѓ дамуы
елдегi "неркќсiптiѓ ћалыптасуына ыћпал еттi. Орталыћ-
тандырылѕан кќсiпорындар жанданып, мќшине жасау
орталыћтары пайда болды. Бџл жаѓалыћтардыѓ барлыѕы
30—40-жылдардаѕы Италиядаѕы "неркќсiп т"ѓкерiсiнiѓ
бастамасы болып есептелдi.
Италиядаѕы революция. Италия мыѓ жылдан астам
уаћыт бытыраѓћы жаѕдайда "мiр сљрдi. Елдiѓ бытыраѓ-
ћылыѕы оны кљшi басым к"ршiлер љшiн жеѓiл олжаѕа
айналдырды. ХVI ѕасырда Италияда испандыћтар, одан
кейiн австриялыћ Габсбургтер ќулетi љстемдiк еттi, ал ХVIII ѕа-
сырдан бастап Францияныѓ ыћпалы арта бастады.
Наполеондыћ соѕыстар Италияда џлттыћ ћозѕалыстыѓ
"рбуiне серпiн бердi. Басты маћсат елдiѓ бiрiгуi болды. Вена
конгресiнiѓ шешiмi бойынша, Солтљстiк Италияныѓ екi
облысы — Ломбардия жќне Венеция Австрияѕа берiлдi.
Мџндай шешiм елдiѓ бiрiгуiне кедергi жасады.
1831 жылы Джузеппе  Мадзини азаттыћ љшiн жќне елдiѓ
бiрiгуi љшiн кљресетiн “Жас Италия” џйымын ћџрды. Ол
итальян џлттыћ идеясыныѓ символына айналѕан Джузеппе
Гарибальдидi кљреске тартты.

151
Италиядаѕы революция 1848 жылы ћаѓтарда Сицилия-
даѕы к"терiлiстен басталды. К"терiлiсшiлер аралдан неа-
польдiк ќскердi ћуып шыћты. Халыћтыћ толћулардан ћо-
рыћћан барлыћ Италия мемлекеттерiнiѓ монархтары
1848 жылы аћпан-наурыздан бастап либералдардыѓ ћаты-
суымен љкiмет ћџруѕа жќне жаѓа конституция ћабылдауѕа
мќжбљр болды.
Италияны азат ету жќне бiрiктiру џраны барлыћ ита-
лиялыћтардыѓ ћолдауына ие болды. 1848 жылы Ломбар-
дия мен Венецияда Австрияѕа ћарсы к"терiлiс басталды.
Милан тџрѕындары австриялыћ фельдмаршал Иоганн
Иосиф   Радецки бастаѕан 15 мыѓдыћ ќскердi талћандады.
Австриялыћтарды Венециядан ћуып шыѕып, онда респуб-
лика жарияланды. Солтљстiк Италиядаѕы азаттыћ ћозѕа-
лысы Италия мемлекеттерiнiѓ Австриямен соѕыс бастауына
негiз болды.
Бiрiккен итальян ќскерiнiѓ ћолбасшысы болып Сарди-
ния королi Карл Альберт белгiлендi. Оныѓ ќрекеттерiнiѓ
батылсыздыѕынан италиялыћтар австриялыћтарды жеѓе
алмады. Италиялыћ монархтар елдегi революциялыћ
ћозѕалыстыѓ кљшеюiнен љрейленiп, Австриямен келiсiм
жасауѕа џмтылды. Еѓ ќуелi Рим папасы, оныѓ соѓынан
Тоскана џлы герцогi "з жасаћтарын керi ћайтарып алды.
Радецки ќскерi ћосымша кљш алып, шабуылѕа к"штi.
Австриялыћтар Сардиния королiн бiтiмге ћол ћойып,
Ломбардиядан кетуге мќжбљр еттi. Италияны азат ету
жолындаѕы “корольдыћ соѕыс” аяћталды.
Монархтардыѓ жеѓiлiсi жќне сатћындыѕы халыћ толћу-
ларын тудырды. 1848 жылы ћарашада Римде, Папалыћ
облыс астанасында папалыћ билiкке ћарсы к"терiлiс бас-
талды. Папа Римнен ћашып кеттi. Осы айда Римде Ћџрылтай
жиналысыныѓ сайлауы "тiп, ол Рим республикасыныѓ
ћџрылѕандыѕын жариялады.
1849 жылы наурызда Карл Альберт Австрияѕа ћарсы
ќскери ћимылдарын жалѕастырды. Австриялыћтар Новар
елдi мекенiнiѓ жанында Сардиния ќскерлерiн кљйрете
жеѓдi. Осы жеѓiлiстен кейiн Карл Альберт "з џлы
II Виктор Эммануилдiѓ пайдасына таћтан бас тартып,
корольдыћты тастап кетедi. Жаѓа король Австриямен

152
бiтiмге ћол ћойды. Оѕан сќйкес Сардиния корольдыѕы
Ломбардияны жќне Венецияны ћайтарып берудi талап
етуден бас тартты. Бџдан кейiн Тоскана герцогiнiѓ "тiнiшi
бойынша Австрия ќскерлерi Флоренциядаѕы революцияны
басты. Венецияны ћоршауѕа алып, олар Римге ћарай
жылжыды. Жолда оларѕа Франция ќскерлерi ћосылды.
Оѓтљстiктен Римге Неаполь королiнiѓ ќскерi шабуыл
жасады. 1849 жылы 30 сќуiрде Мќѓгiлiк ћала ћабырѕа-
сыныѓ тљбiнде шешушi шайћас басталды. Бiраћ кљш теѓ
болмады. 1849 жылы 2 шiлдеде Джузеппе Гарибальди "з
отрядымен Римдi тастап шыћты. Келесi кљнi Рим респуб-
ликасы ћџлады. Гарибальди ћоршауда ћалѕан Венецияѕа
к"мекке келдi, бiраћ оны бџза алмады. Тамызда ћаланы ћор-
ѕаушылар тiзе бљктi. Венециялыћ республиканыѓ ћџлауы-
мен Италиядаѕы революция аяћталды.
1848—1849 жылѕы революция ћорытындылары.
Революция барысында саяси, ќлеуметтiк жќне џлттыћ
ћозѕалыстар ќрћайсысы жеке-дара ћимыл жасады. Самар-
ћау либералдар мен радикалдардыѓ маћсаттары сќйкес
келмедi. Шаруалар белсендi ћатысћан жоћ.
Революцияны басудаѕы шешушi кљш љкiметке адал-
дыѕын саћтап ћалѕан ќскер болды. Революцияшыл ћарулы
топтар ќлi ќлсiз екенiн к"рсеттi. Пролетариат "з жаѕдайла-
рын жаћсартуѕа ћол жеткiзе алмады. Революция жеѓiлiспен
аяћталса да, оныѓ маѓызы жоѕары болды.
Италияныѓ бiрiгуiне дайындыћ. ХIХ ѕасырдыѓ
ортасында граф Камилло  Бенсо  Кавур бiртџтас џлттыћ
мемлекет ћџру ж"нiнде наћты жоспар џсынды. Оныѓ
жаѓалыѕы — Австрияны кљйретуге ћабiлеттi џлы держа-
валардыѓ бiрiнiѓ к"мегi арћылы ѕана Италияны бiрiктiру
мљмкiндiгi туралы ой айтты. Кавур елдi бiрiктiруде басты
р"лдi тек Сардиния корольдыѕы атћаруѕа ћабiлеттi жќне
барлыћ италиялыћтар осы маћсатты жљзеге асыру љшiн
бiрiгуге тиiс деп санады.
Кавур идеясын Сардиния королi II Виктор Эммануил де
жаћтады. 1850 жылы ол Кавурды љкiмет ћџрамына кiргiздi,
ал екi жылдан кейiн оны премьер-министр етiп таѕайындады.
Кавур љкiметi ауыл шаруашылыѕыныѓ, "неркќсiптiѓ
жќне сауданыѓ дамуына ћолдау жасады. Темiржолдар мен
каналдар, порттар мен телеграф желiлерi салынып жатты.

153
Сыртћы саясатта Кавур Франция императоры III Напо-
леонныѓ ћолдауына ћол жеткiзуге џмтылды. Кавур Сар-
диния корольдыѕыныѓ Ћырым соѕысына ћатысуын табан-
дылыћпен жаћтады. Осыныѓ арћасында Пьемонттыѓ Фран-
циямен одаћтасуына мљмкiндiк туды. 1858 жылы шiлдеде
Пломбьер ћаласында Кавурдiѓ III Наполеонмен ћџпия
кездесуi "ттi.
Келiсiлген шартћа сќйкес, Австрия шабуыл жасай ћалѕан
жаѕдайда Сардиния корольдыѕына Франция к"мекке келуге
мiндеттендi. Франция Ломбардия мен Венецияны азат етуге
жќне оларды Савойя мен Ниццаныѓ орнына айырбас тљрiнде
Сардиния корольдыѕына беруге тиiс болды.
Австриямен соѕыс. Австриямен соѕыс 1859 жылы сќуiрде
басталды. Австрия ќскерiне француздар мен сардиния-
лыћтардыѓ бiрiккен кљштерi ћарсы тџрды. 4 шiлде кљнi
Маджент тљбiнде болѕан француздармен соѕыста австрия-
лыћтар жеѓiлiс тапты. 24 шiлдеде Сольферино маѓындаѕы
соѕысушы жаћтардыѓ негiзгi кљштерi кездестi. Ќскер
ћатарында австриялыћ император Франц Иосиф те, III На-
полеон мен II Виктор Эммануил де болды.
Австриялыћтар Ломбардиядан шегiне бастады. Италияда
џлттыћ ћозѕалыс толћыны к"терiлдi. Бiраћ Кавур љшiн
кљтпеген оћиѕа болды. Венецияны азат ету ж"нiндегi уќдесiн
орындамай, III Наполеон австриялыћтарѕа бiтiмге келудi
џсынды. Соѕыс аяћталды. III Наполеонныѓ сатћындыѕы
бљкiл Италияда ашу шаћырды.
1859 жылы 11 шiлдеде ћол ћойылѕан бiтiмге сќйкес, Сар-
диния корольдыѕы Ломбардияны ћайтарып алды. Бiраћ
сардиниялыћтар Наполеон пломбьерлiк келiсiмнiѓ шартта-
рын бџзды деп санап, Францияѕа Савойяны жќне Ниццаны
беруден бас тартты. Италия бџрынѕысынша бытыраѓћы
кљйiнде ћалды.
Кавур жаѕдайды пайдалана бiлдi. Оныѓ келiсiмiмен 1859
жылы Тоскана, Парма, Модена герцогтiктерiнде к"терiлiстер
болып "ттi, олардыѓ монархтары таћтан тайдырылды.
Билiкке жаѓа љкiметтер келдi. Бџл герцогтiктер тџрѕын-
дары Сардиния корольдыѕымен бiрiгу љшiн дауыс бердi.
Кавур 1860 жылы Францияѕа Савойя жќне Ниццаны бере
отырып, бџл аумаћтардыѓ ћосылуы туралы III Наполеонныѓ
келiсiмiне ћол жеткiздi. Сардиния корольдыѕымен еѓ кљштi

154
италиялыћ мемлекетке жќне Италияныѓ бiрiгуi жолындаѕы
кљрес орталыѕына айналды.
1860 жылы сќуiрде Неаполь корольдыѕыныѓ ћџрамына
кiретiн Сицилияда шаруалар к"терiлiсi бџрћ еттi. Мамыр
айында Генуядан сицилиялыћтарѕа к"мектесу љшiн Джу-
зеппе Гарибальди жљзiп кеттi. Оныѓ тарихта “Гарибальди
мыѓдыѕы” деп аталѕан жасаѕында 1100 ћарулы ќскер болды.
Гарибальдидiѓ Сицилияѕа келуi жалпы к"терiлiске
тљрткi болды. Гарибальдидiѓ ћарамаѕына тџтас ќскер
жиылды. 1860 жылы мамырда Калатафими ћаласы жанын-
да “мыѓдыћ” король ќскерiн жеѓдi. Шiлде айыныѓ соѓында
Гарибальди бљкiл Сицилияѕа баћылау орнатты. 8 тамызда
оныѓ ќскерi Апеннин тљбегiнен "тiп, 6 ћыркљйекте гарибаль-
дилiктер Неапольге салтанатпен кiрдi. Джузеппе Гарибаль-
ди диктатор деп жарияланды.
Бџл жаѕдайды да Кавур шебер пайдалана бiлдi. 1860 жы-
лы ћыркљйекте сардиниялыћ ќскер папа ќскерiн талћан-
дап, папалыћ иелiктiѓ љлкен б"лiгiн басып алды. Бџдан кейiн
сардиниялыћтар Неаполь корольдыѕыныѓ аумаѕына аяћ
басты жќне 15 ћазанда Неапольге кiрдi. Гарибальди Сар-
диния корольдыѕыныѓ ћарсы соѕысудан бас тартты. Ол
ќскерiн таратып, "з "кiлеттiктерiн II Виктор Эммануил
корольѕа бердi.
1860 жылдыѓ соѓына ћарай Сардиния корольдыѕыныѓ
ћџрамына Венеция мен Папа облысыныѓ Римдiк б"лiгiнен
басћа, бљкiл Италия бiрiктi.
Бiрiгудiѓ аяћталуы. 1861 жылы аћпан айында Туринде
парламент жиналды. Наурызда II Виктор Эммануил Ита-
лияныѓ королi деп жарияланды. Кавур премьер-министр
болды. Оныѓ џсынысы бойынша парламент Римдi елдiѓ
астанасы етiп бекiттi.
Италия королi Папа облысын "зiне ћосуѕа асыћпады. Оны
Гарибальдидiѓ ќрекеттерi мазаландырды.
1867 жылы Гарибальди "з отрядымен Римге басып кiрдi
де папа ќскерiн талћандады.
1870 жылы Франция-Пруссия соѕысы басталѕаннан
кейiн, II Виктор Эммануил елдi толыћ бiрiктiру љшiн фран-
цуз ќскерлерiнiѓ сќтсiздiктерiн пайдалануды к"здедi. Фран-
цуз гарнизоны "з елiн ћорѕау љшiн Римдi тастап кеттi.

155
1870 жылы 20 ћыркљйек кљнi италиялыћ ќскер Мќѓгiлiк
ћаланы басып алды. Рим толыћ Италияныѓ астанасына
айналды, ал Рим папасы тек ћана Ватикан сарайы шегiндегi
билеушi деп жарияланды. Римнiѓ ћосылуымен Сардиния
корольдыѕы т"ѓiрегiнде Италияныѓ бiрiгуi аяћталды.
Италияныѓ саяси ћџрылымы. Бiрiккен мемлекетте
конституциялыћ монархия ћалыптасты. Конституция
бойынша король Виктор Эммануил заѓды билiктi парла-
ментпен б"лiстi. Сайланып ћойылатын екi палата: жоѕар-
ѕы — сенат жќне т"менгi — депутаттар палатасы болды.
Сенаторлар "мiр бойына таѕайындалды. Сайлау ћџћыѕы тек
жасы 25-тен асћан ер адамдарѕа берiлдi.
Атћарушы билiк толыѕымен монарх ћолында болды. Ол
ќскердi басћаруѕа, соѕыс жариялауѕа, бiтiм жасасуѕа
ћџћыћты болды. Бiртџтас мемлекеттiѓ пайда болуымен ескi
саяси партиялар тарап кеттi. Билiкке келген либерал
буржуазия жаѓа екi партияныѓ айналасында топтасты:
тарихи оѓшылдарѕа консерваторлар жќне тарихи солшыл-
дарѕа демократтар жатты.
XIX ѕасырдыѓ соѓы — XX ѕасырдыѓ басындаѕы
Италияныѓ экономикалыћ жќне саяси дамуы. Италия
Германия сияћты “жас капитализм” тобындаѕы елдер ћата-
рына жатты жќне XIX ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде капита-
лизмнiѓ “алѕашћы буын” елдерiмен салыстырѕанда эконо-
микасы артта ћалѕан ел болып саналды. Бiрћатар себептер-
мен: яѕни елдегi феодализмнiѓ сарћыншаћтары — iрi жер
иелену жќне шаруалардыѓ аз жер љлесi, фабрикалыћ "нiм-
дердi сатып алуѕа мљмкiндiк бермейтiн шаруалардыѓ кедей-
шiлiгi, "неркќсiп буржуазиясы ћатарыныѓ аздыѕымен, ита-
лиялыћ тауарлардыѓ бќсекелестiкке ћабiлетсiздiгiмен, саяси
тџраћсыздыћпен тљсiндiрiлетiн ел экономикасы баяу да-
мыды.
Ауыл шаруашылыѕыныѓ дамуы ќртљрлi аудандарда ќр-
ћилы болды. Шаруалардыѓ жерден айырылуы оларды бат-
рактарѕа немесе жалѕа алушыларѕа айналдырып толыћ
кљйзелiске џшыратты.
1896—1914 жылдардаѕы капиталистiк ќлемнiѓ ћџдiреттi
экономикалыћ "рлеуi жаѕдайында италиялыћ "неркќсiптiѓ
тиянаћты ћозѕалыстары iлгерiлей бастады. ХХ ѕасырдыѓ
басында ћаржы олигархиясыныѓ дљниеге келуiне, банк

156
капиталыныѓ "неркќсiппен араласуына мљмкiндiк тудырѕан
iрi корпорациялардыѓ ћџрылу љрдiсi жљредi.
ХХ ѕасырдыѓ басында љкiмет жќне корпорациялар “бей-
бiт экономикалыћ ену” џранын џсынады. Тауарлар мен
капиталдар Солтљстiк Африкаѕа, Балћанѕа, Кiшi Азияѕа,
Батыс жарты шар елдерiне тасымалданады. Италия алдыѓ-
ѕы ћатарлы елдердi ћуып жетуден алыс болатын, соѕан
ћарамастан "неркќсiп "нiмiн шыѕару 1900 жылдан 1914
жылѕа дейiн 90
% "седi. Ел аграрлыдан аграрлы-индуст-
риялы елге айналды. Iшкi нарыћтыѓ тљйiнi билiк етушi
топты отар љшiн соѕысћа жќне отар империясын ћџруѕа
итермеледi, бџл Италияны Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕысћа
ћатысуѕа ќкелiп соћтырды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. XIX ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы Италияныѓ ќлеуметтiк-
экономикалыћ дамуын сипаттаѓдар.
2. Италиядаѕы революциялардыѓ себебiн атаѓдар.
3. Революциялыћ оћиѕалардыѓ даму барысын ќѓгiмелеѓдер.
*4.  Революция ћорытындылары ћандай болды?
5. Италияныѓ бiрiгуi ћалай жљзеге асты?
6. XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ соѓындаѕы Италияныѓ
   саяси жќне экономикалыћ дамуына сипаттама берiѓдер.

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: