К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

97
жерiнде араб ќмiрлерi басћаратын автономиялыћ князьдыћ-
тар саћталды. Марокко мен Арабия тљбегiнiѓ жекелеген
iшкi аудандары тљрiк ќкiмшiлiгiне баѕынѕан жоћ. Пашалар
шексiз билiкке ие болды. Оларды сџлтан љкiметi таѕайын-
дайтын. Пашалардыѓ ћолында ќскери, сот, ћаржы, алым-
салыћ жљйелерi шоѕырланды.
ХIХ ѕасырдыѓ басында Сирия, Ливан, Палестина ќлеу-
меттiк-ћоѕамдыћ ћџрылысы жаѕынан бiршама тез дамыды,
ал ћалѕандары патриархаттыћ-феодалдыћ ћатынастарда
ћалып ћойды.
Араб елдерiнде жер мемлекеттiк меншiк болып есеп-
телетiн. Ћызметшiлерге жалаћы орнына жер б"лiнiп берiл-
ген. Олар жекеменшiк жерлер, мешiт-медреселер иеленетiн
жерлер (уакф), ћауымдыћ жерлерге б"лiнетiн. :нiм тљрiнде
не аћшалай жиналатын алым-салыћтардыѓ бiр б"лiгiн фео-
далдар тљрiк сџлтандарына "ткiзетiн. Паша тљскен
табыстыѓ 1/3-iн сџлтан ћазынасына жiберiп, ћалѕанын "з
пайдасына жџмсайтын. Салыћ ћала тџрѕындарынан,
кќсiпкерлерден, саудагерлерден де тљсiп тџрды. Iшiп-жеуге
ћџныћћан феодалдар мен ќкiмдер шаруашылыћты дамытуѕа
мќн берген жоћ. Шексiз ћанау ауылды да, ћала "ндiрiсiн де
кљйзелтiп отырды. XVIII ѕасырда Еуропадан тауарлар м"л-
шерсiз ќкелiнгендiктен, жергiлiктi жiп иiру, мата, кiлем тоћу,
ћару-жараћ, ыдыс-аяћ, саймандар жасау, т.б. "ндiрiстерi
тоћырай бастады. Сауда iсiнде капиталистiк ћатынастарѕа
к"шкен еуропалыћтар кљшейе тљстi. Сауда iсiнде тљрiктерге
ћараѕанда еврейлер, армяндар, славяндар, гректер, арабтар
љстем болды.
XVI ѕасырдан бастап сџлтандар жекелеген италиялыћ
жќне француз к"пестерiне жеѓiлдiктер бере бастады. Олар
сџлтан иелiгiне келген кезде баж салыѕын т"ледi жќне одан
кейiн оларѕа бљкiл империяда салыћ салынѕан жоћ.
Кейiнiрек мџндай ћџћыћтар басћа да еуропалыћ держа-
валардыѓ саудагерлерiне берiлдi. Жергiлiктi к"пестерде мџн-
дай ћџћыћтар болѕан жоћ.
Тљрiктер сауда операцияларына мљлдем дерлiк ћатысћан
жоћ. Еврейлер, армяндар, гректер, славяндар, арабтар ыћ-
палды кљш ретiнде ќрекет еттi. XVIII—XIX ѕасырларда Тљ-
рiк империясыныѓ ќлсiреуiне байланысты бай сауда љйлерi

98
ел аумаѕын тастап, басћа мемлекеттерге барып орныћты.
Осыѕан байланысты империядаѕы сауда ћџлдырап кеттi.
Араб халыћтары шексiз ћанауѕа шыдай алмай, "з феодал-
дары мен тљрiк ќкiмшiлiгiне ћарсы к"терiлiстерге шыѕа бас-
тады.
Араб халыћтарыныѓ феодалдыћ ћанауѕа ћарсы кљресi.
XVII ѕасырдыѓ соѓында Тљрiк империясында саяси-эконо-
микалыћ даѕдарыс басталды. Ол феодалдыћ ћоѕамныѓ iрiп-
шiруiнен туындаѕан едi. Еуропа елдерiнде капиталистiк
"ндiрiс пен ћатынастар кљштiрек дамыса, бџл алып шыѕыс
мемлекетiнде байырѕы дќстљрлi ћоѕам мызѕымаѕан кљйде
ћалды. Сџлтанныѓ атынан билiк жљргiзген пашалар мен
ќмiрлер бiлгенiн iстеп, ћанау арћылы байлыћтарын џл-
ѕайтуѕа тырысты. Тiптi шет "лкелер билеушiлерi алым-са-
лыћтарды Стамбџлѕа жiберуден бас тарта бастады. Еуропа
елдерi Тљркияѕа ћарсы соѕыс ашып, тонап-талауѕа айналды.
Сџлтан сарайы жеѓiлiстен жеѓiлiске душар болып, ќскери
шыѕын ћатты "стi. Елдегi еѓ мыћты деген янычар ќскерi де,
феодалдар жасаћтары да ел бiрлiгiн саћтаудыѓ орнына,
"здерi бљлiншiлiкке ћатысып, мемлекеттi ќлсiреттi. Iрi батыс
елдерi Тљркияны iштей ќлсiретудi џйымдастырды.
XVI ѕасырдыѓ соѓы мен XVII ѕасырдыѓ басында бас
к"терулер империяныѓ к"пшiлiк аймаћтарына таралды.
Араб феллахтары Сирия мен Иракта феодалдыћ ћанауѕа
ћарсы ћарулы к"терiлiс бастап, Баѕдатты "з ћолдарына
алды. Ондай к"терiлiстер Ливанда да болып жатты.
XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiнде Иран орыс патшасы
I Петрдiѓ ћысымына тљскен едi. Оѕан ћоса ауѕан тайпаларын
бастаѕан Мир Махмџд Иранѕа ойран салумен болды. Осын-
дай оѓтайлы сќттi к"птен кљтiп жљрген Тљрiк империясы
Иранныѓ батыс жќне солтљстiк б"лiгiне шабуыл жасап, екi
ел к"пжылдыћ соѕысћа кiрiстi (1730—1735). Иранныѓ ћол-
басшысы Нќдiр шах Тљркияѕа ћарсы араб тайпаларын
џйымдастырып, Ирак жерiнде таѕы да к"терiлiстер басталды.
XVIII ѕасырдыѓ екiншi жартысында Мысырдаѕы мќм-
лљктер пашасы Ќли-бей Батыс елдерiмен жаћындасып,
сџлтанѕа ћарсы шыћты. Ол Мысырдыѓ тќуелсiздiгiн жария-
лады. Палестина билеушiсi шейх Дагiр де бљлiк бастап,
Сирия мен Палестина арабтарын к"тердi. Сџлтан кљш жи-
нап, Дамаскiдегi бљлiкшiлердi басуѕа кiрiскенде, Ресей теѓiз

99
флоты оларѕа к"мекке келдi. Орыстар Бейрутты басып
алып, кейiн арабтарѕа ашыћ та, жасырын да ћару-жараћ,
ћаржы, ќскер жiберiп тџрды.
Ресей 1739 жылдыѓ "зiнде-аћ, бейтарап аумаћтар деп
танылѕан Азов пен оныѓ маѓайындаѕы жерлердi Тљркиядан
тартып алѕан едi. 1774 жылы Кучук-Ћайнар бiтiмi бойын-
ша Керчь, Еникале жќне Кабарданы "зiне ћаратты. Ћырым
мен Кубань Тљркиядан тќуелсiз деп жарияланып, кейiннен
олар да Ресей империясыныѓ бiр б"лiгiне айналды. Сонымен
ћатар Ресей флоты Ћара теѓiз бен Босфор жќне Дарданелл
бџѕазында еркiн жљзуге рџћсат алды. Дегенмен орыс ќскер-
лерi Ливан жерiнен кеткен соѓ, арабтар к"терiлiсi бќсеѓдедi.
Бiраћ ереуiлдер мен ћарулы к"терiлiстер Алжирде, Ту-
нисте, Триполиде жалѕасты.
Маѕрибтегi араб елдерi. Тљрiктер љстемдiгiнiѓ Маѕриб
елдерiндегi ќлсiреуi Алжирден басталды. Жергiлiктi мќм-
лљктер 1671 жылдан "з ортасынан билеушi сайлай бастады.
XVIII ѕасырда Алжир "з ќскери кљшiне сљйенiп, сыртћы
саясатты "зi белгiлеуге к"штi. Ел т"рт "лкеге б"лiнiп, тџтас
Алжир аумаѕын тiкелей Дей басћарып, б"лiктерi бейлердiѓ
ћолында болды. Ћауым мен тайпалар басында каидтер-
к"семдер тџрды. XVIII—XIX ѕасырлар аралыѕында Алжир
Жерорта теѓiзiндегi беделдi елдердiѓ ћатарына кiрдi. Одан
Франция XVI—XVIII ѕасырларда бiрнеше рет ќскери к"мек
сџрауѕа мќжбљр болѕаны белгiлi. Алжир XVIII ѕасырда
АЋШ-пен, т.б. мемлекеттермен елшiлiк ћатынастар жасасып
отырды. 1795 жылы АЋШ-пен бейбiтшiлiк жќне достыћ
туралы шартћа ћол ћойылды. Француз республикасы
Алжирден астыћ алып тџрды.
Франция 1830 жылы Алжирге 37 мыѓ ќскер жiберiп,
елдi жаулап алды. Осыѕан байланысты отаршылдарѕа ћар-
сы халыћ к"терiлiсi басталды. Оныѓ шыѕыс ћанатын сџлтан
таѕайындаѕан бейi — Ахмед, батыс ћанатын Абд   ќл-Ћадыр
басћарды. 30 жылѕа созылѕан ћарсыласуда Абд ќл-Ћадыр
џлттыћ к"сем атаѕын алды. Француздар бiрнеше рет
жеѓiлiске џшыраѕаннан кейiн, 1834 жылы бiтiм жасасып,
Батыс Алжир жерiндегi Абд  ќл-Ћадыр мемлекетiн мойын-
дады, тек жаѕалаудаѕы љш ћала ѕана Францияныѓ ћолында
ћалды. 1835 жылы Франция бiтiмдi бџзып, таѕы соѕыс

100
ашты. Бџл жолы да жеѓiлiс тауып, жаѓа бiтiмге ћол ћоюѕа
мќжбљр болды. Ендi Абд ќл-Ћадыр Орталыћ Алжирге де
билiк жљргiздi.
Ортаћ жаумен кљресуде Ахмед-бей жќне Кабилия шон-
жарларыныѓ бастары бiрiкпедi. :з мемлекетiндегi iрi
феодалдар да Ћадырѕа ћырын ћараумен болды. Франция
ќскер санын 90 мыѓѕа дейiн к"бейтiп, 1844 жылы, аћыры,
Алжирдi толыћ жаулап алды. Абд ќл-Ћадыр елден кетуге
мќжбљр болды.
Отаршылдар ћџнарлы жердi тартып алып, тџрѕындар-
ды тонауѕа кiрiстi. Наразы болѕан халыћ 1845 жылы
к"терiлiс бастаѕанда Абд ќл-Ћадыр елге ћайта оралып,
кљрестi жалѕастырды. Бiраћ 1847 жылы ол француздар ћо-
лына тљсiп ћалады. 5 жылдан соѓ босатылып, 1883 жылы
Дамаскiде ћайтыс болды.
Алжирлыћтардыѓ азаттыћ љшiн кљресi отаршылдыћ
кезеѓде де толастамады.
Мысырдаѕы жаѕдай. XVI—XVII ѕасырларда Мысыр тџтас
бiр пашалыћты ћџрады. Пашаларды Стамбџл таѕайындай-
тын, олар байырѕы дќстљр бойынша мќмлљк жасаћтарына
сљйенетiн. Мќмлљк басшылары iрi жер иелерiне айналып,
XVIII ѕасырдыѓ соѓында олардыѓ ћолында жердiѓ 2/3-сi болды.
Мќмлљк жерi салт бойынша мџралыћћа берiлмей, еѓ жаћын
ћызметшiсiне — мќмлљкке "тетiн.
Мљлтазим иелiгi — ильтазим — екi б"лiкке б"лiнетiн: џсия —
ћожайындыћ жер, онда басыбайлы шаруалар ћара жџмыс
атћаратын, атар — шаруаларѕа кесiлген жер. Атар жерiн
џстаѕан шаруа табысыныѓ 2/5—3/5-iне дейiн иесiне "ткiзiп
отырѕан. Олардыѓ мџрагерлерi де арнайы т"лемге жыѕы-
латын. Шексiз ћанаудыѓ астында болѕан Мысыр феллах-
тары ќбден кљйзелдi. Мысырдыѓ ауыл шаруашылыѕы
даѕдарысћа тљсiп, XVIII ѕасырдыѓ соѓында ежелгi табыс-
тыѓ 1/4-iн ѕана бере алатын болды.
Мысыр ћалаларында ћол"нер мен сауда феодалдыћ даму
деѓгейiнде ћалды. XVII—XVIII ѕасырларда сауда iсiнде,
алдымен италиялыћтар, одан кейiн француздар, аѕылшын-
дар, орыстар басым орында болды. Олардыѓ сенiмдi "кiлдерi
ретiнде гректер, армяндар, еврейлер, арабтар саудада артыћ-
шылыћты пайдаланды.

101
Францияныѓ Мысырѕа жорыѕы. Франция буржуазиясы
билiкке ћол жеткiзiсiмен Осман империясына жорыћ жа-
сауды ойластырды. Оныѓ алѕашћы маћсаты Мысырды ћолѕа
тљсiрiп, сол арћылы Шыѕыстаѕы Љндiстан жќне басћа елдердi
жаулап алу едi. Бџл iс Еуропада жеѓiмпаз атаћћа ие бола
бастаѕан Наполеонѕа тапсырылды. :те ћџпия жаѕдайда
дайындалѕан жоспар сќттi болып, француз флоты аѕылшын-
дарды алдап, 1798 жылы 1 шiлдеде Мысыр жерiне ќскер
жеткiзiп љлгердi.
:зiнiѓ тек мќмлљктердi жазалауѕа келгендiгiне сендiр-
мек болѕан Наполеон араб шейхтарынан ћолдау iздедi. Бiраћ
француздар бiрден алым-салыћтарды к"бейтiп, к"рiнеу
зорлыћ ќрекеттерiмен халыћ бџћарасыныѓ наразылыѕын
тудырды. Ћала мен ауыл тџрѕындары бой к"рсетiп, жаумен
шайћасты. Џрыста мќмлљктер жеѓiлiп, ел жау ћолына "ттi.
Тамыздыѓ 1-де Александрия тљбiнде аѕылшындар фран-
цуздардыѓ теѓiз флотын жойып жiбердi. Ендi Наполеонныѓ
"з елiмен байланысу мљмкiншiлiгi азайып ћалды. 1799 жы-
лы тамызда ол жасырын тљрде Францияѕа оралды. Ал Мы-
сырдаѕы армия тљрiк-аѕылшын жќне мќмлљктермен соѕы-
сып жатты. Аћыры, бiрнеше шайћастардан кейiн жеѓiлiске
џшыраѕан француздар 1801 жылдыѓ кљзiнде "з елiне ћайт-
ты. С"йтiп, Наполеонныѓ ќскери жорыѕы сќтсiздiкке џшы-
рады.
XIX ѕасырдаѕы Мысырдыѓ дамуы. Франциядан азат
етiлген Мысырды билеуге аѕылшындар, тљрiктер жќне мќм-
лљктер "зара таласты.  Аласапыран кезде албандыћ жалда-
малы ќскери топты бастаѕан Мџхаммед Ќли мќмлљктер
жаѕына "ттi де, 1804 жылы ћаѓтарда тљрiктер Мысырдан
ћуылды.
Сол жылы наурызда Каир тџрѕындары мќмлљк езгiсiнен
ћџтылу љшiн к"терiлiске шыћты. Мџхаммед Ќли ендi ќл-
Азхар шейхтарын жаћтап шыћты. Ол Тљркия таѕайындаѕан
пашаныѓ орынбасары болып, мќмлљктердi Каирден ыѕыс-
тырды. Тљрiк пашасы Хџршид бџрынѕы тќртiптi ћайта ћал-
пына келтiрмек болып, салыћтарды к"бейткенде, мысыр-
лыћтар оѕан ћарсы к"терiлдi. Бџл жолы Мџхаммед Ќли
арабтар жаѕына шыѕып, Мысыр билеушiсi деген атаћћа
жеттi.

102
Стамбџлдаѕы III Селим сџлтан Мысыр жаћћа тиiстi к"ѓiл
аудара алѕан жоћ. :йткенi Еуропадаѕы соѕыстар, Сербия-
даѕы к"терiлiс, орыстар, аѕылшындар, француздар ќрекет-
терi, янычарлар ќскерлерiнiѓ бљлiкшiл ћимылдары оѕан
ћолбайлау болды. Ол Мџхаммед Ќлидiѓ Мысырѕа паша
болѕанын мойындауѕа мќжбљр болды.
Мџхаммед Ќли 1807 жылы Мысырды шабуылдаѕан
аѕылшындарды жеѓiп, ел арасында беделiн ныѕайтты.
1808 жылы жер реформасын жљргiзiп, феодалдар мен
мќмлљк жерлерiн тартып алды. Феллахтар ендi салыћты
тек љкiметке т"лейтiн болды. Љкiмет жерлерi Мџхаммед
Ќлидiѓ туыстары мен сенiмдi адамдарына таратылып, жеке-
меншiктiк жер иелену ћайта басталды. Олар љкiметке љшiр
(табыстыѓ 1/10-iне теѓ) салыѕын т"лейтiн едi.
:зiнiѓ билiгiне ћауiп туѕызатын мќмлљктердi Мџхаммед
Ќли бiржолата жойып жiбердi. Мќмлљктер билiгiнен ќбден
тљѓiлген Мысыр халћы оныѓ бџл ќрекетiне еш ћарсылыћ
бiлдiрген жоћ.
Бџдан кейiн ќскери, "ндiрiс реформалары жеделдетiле
жљргiзiлiп, арабтар жауынгерлер ћатарына шаћырылатын
болды. Шетел ќскери мамандарыныѓ к"мегiмен ћатаѓ
тќртiптi ћарулы армия ћџрылды. 30-жылдары оныѓ ћџра-
мында 180 мыѓ адам болды. Ќскери-теѓiз флоты ћџрылып,
ћару-жараћ Еуропа елдерiнен сатылып алынды. Сонымен
бiрге Мысырда металл ћорыту, кеме жасау жќне ћару шы-
ѕаратын зауыттар салынды. Маћта "сiру, оны "ѓдеу фабри-
каларын салуѕа к"ѓiл б"лiндi. Нiл "зенiн тоспалап, жаѓа
тоѕандар жасалып, пайдаланылатын жер к"лемi 2 млн
га-ѕа џлѕайтылды. Осы iстердi жљргiзген, баћылауѕа алѕан,
игерген орталыћ "кiмет едi. Зауыттар мен фабрикаларда
iстеген жџмысшылардыѓ "мiрi ќскери тќртiпке, зорлыћ-
зомбылыћћа негiзделдi. Жалаћы м"лшерi тек "лместiѓ кљнiн
к"руге ѕана жеттi.
Феллахтардыѓ да жаѕдайы мќз болмады, олар жылына
60 кљн Мџхаммед Ќлиге, болмаса оныѓ жаћындарына
ћарасты жерлерде аћысыз жџмыс атћаруѕа мќжбљрлендi.
Салыћ к"лемi "стi, кедейлер ќскер ћатарына жиi шаћырыл-
ды. Егiстiк жерде не "сiру, оныѓ баѕасын белгiлеу, мемле-
кетке ћажеттi маћта, ћант ћџраѕын, т.б. "ѓдеу — барлыѕын
љкiмет реттеп, баћылап отырды. Бџѕан ћарсылыћ ретiнде

103
Мысырда 1822, 1823, 1824, 1826 жылдары шаруалар ћозѕа-
лыстары орын алды.
Мемлекет iсiн реттеу љшiн Мџхаммед Ќли бiрнеше
маѓызды шаралар ћарастырды. Жеке махалладан бастап,
"лкеге дейiнгi басћару жљйесi тiкелей орталыћтыѓ баћы-
лауында болды. Елде мектептер, орталыћ оћу орындары
ашылып, к"птеген жастар Еуропаѕа оћуѕа жiберiлдi. 1822 жы-
лы кiтап баспасы ашылып, газет шыѕарыла бастады.
Осы "згерiстер Мысырды ќжептќуiр дамытып, ћуатты
мемлекеттердiѓ бiрiне айналды. Мџхаммед Ќли тљрiк паша-
сы болѕанымен, Осман сџлтандарына баѕына бермейтiн. Iс
жљзiнде ол еркiн билеушi едi. Мысыр, шындыѕында, жеке
мемлекет ћатарына ћосылды.
Мџхаммед Ќлидiѓ сыртћы саясаты. Мџхаммед Ќлидiѓ
Мысырда билеушi болуына Тљркияныѓ ќлсiреуi ќсер еткенi
с"зсiз. Еуропа елдерi ендi Тљркия мен Мысырды бiр-бiрiне
айдап салып, екеуiнiѓ де тљбiне жетудi ойластырды.
1811 жылы II Махмџдтыѓ нџсћауымен Мџхаммед
Ќли Арабия тљбегiндегi уаххабшылдар ћозѕалысын басуѕа
ќскерiн жiбердi. 8 жыл бойѕы соѕыстыѓ нќтижесiнде мысыр-
лыћтар Арабияны "зiне ћаратты. Бiраћ кейiн келе Мысыр
Арабияны тастап шыѕуѕа мќжбљр болды.
1820 жылы Мысыр Суданды жаулауѕа кiрiсiп, 1828 жы-
лы ѕана оны баѕындыруѕа шамасы жеттi. Суданнан мал, пiл
сљйектерi, ћара нќсiлдi ћџлдар Мысырѕа аѕылып келiп тџрды.
Екiншi рет сџлтан II Махмџд Мџхаммед Ќлидi Грекия
к"терiлiсiн басуѕа шаћырды. Мысыр ћарулы кљштерi
1824 жылы шiлдеде Грекияѕа келiп, к"птеген ћалаларды
басып алды. Бiраћ бџл жолы Ресей, Англия, Франция —
љшеуi бiрiгiп, 1827 жылы тљрiк-мысыр флотын талћандады.
1829 жылы Грекия тќуелсiздiк алды.
Осы оћиѕадан кейiн Мџхаммед Ќли Батыс елдерiмен, еѓ
алдымен, Франциямен тiл табысып, ќлсiреген Тљркияѕа
ћарсы шыѕуѕа бел байлады. Ол 1830 жылы сџлтанѕа баѕы-
нудан бас тартып, ћасындаѕы "лкелердi жаулап алуѕа кi-
рiстi.
Мџхаммед Ќлидiѓ баласы Ибрагим бастаѕан Мысыр ќскерi
Сирияны басып алып, тљрiк армиясын талћандайды (1832 ж.,
желтоћсан). II Махмџд сџлтан Еуропа елдерiнiѓ iшiнен тек
Ресейден ѕана к"мек алды. Орыс ќскерi мен кемелерi

104
Босфорѕа келiп орналасћанда, Франция мен Англия екi-
жаћты (Тљркия мен Мысырды) келiсiмге келтiредi. 1833
жылы Кютахья шартына ћол ћойылды. Мџхаммед Ќли
Сирия мен Палестинаны жќне Адан округiн "зiне алды.
Бiраћ сџлтанныѓ жоѕарѕы "кiметiн мойындауѕа к"ндi. Ресей
Ункяр — Iскелес келiсiмiне Тљркияны к"ндiрiп, ќскерлерiн
алып кеттi.
1839 жылы жазда Мысыр мен Тљркия арасында жаѓа
соѕыс бџрћ етiп,  тљрiктер таѕы да ћатты жеѓiлiске џшырады.
1840 жылы Англия, Ресей, Австрия, Пруссия Осман импе-
риясыныѓ тџтастыѕы мен тќуелсiздiгiн ћолдау туралы ше-
шiмге келдi. Франция оѕан ћарсылыћ бiлдiредi, бiраћ кейiн
"з пiкiрiнен айнып, конвенцияѕа ћосылды. Сирия мен Ли-
ванда Еуропа елдерi к"мектескен Тљркиядан жеѓiлiске
џшырап, Мысыр ћарашада келiсiмге барды.
Ол келiсiм бойынша Сирия, Киликия, Кипр Тљркияѕа
ћайтарылды. Мџхаммед Ќлидiѓ мџрагерлiк иелiгiнде Мысыр
мен Судан ћалып, "зi сџлтанѕа тќуелдiлiгiн мойындады жќне
салыћ т"леуге к"ндi. Мысыр армиясы 18 мыѓѕа дейiн ћыс-
ћартылып, теѓiз флоты Тљркияѕа "тедi.
Бџдан кейiн Мысырда, шын мќнiнде, аѕылшын љстемдiгi
орнады. Сирия мен Ливанда Франция ыћпалы кљшейдi.
Ресей Палестинаѕа к"з тiктi. Бiраћ Ћырым соѕысында
жеѓiлiп ћалѕан соѓ, орыстар Таяу Шыѕыстан ыѕысты-
рылды.
ХIХ ѕасырдыѓ 50—60-жылдары араб елдерiн баѕынды-
руѕа Англия мен Франция ћатар џмтылды. 1860 жылы
Франция Сирия мен Ливанѕа ќскер кiргiздi, бiраћ басћа
Батыс елдерiнiѓ ћысымымен ќскерiн керi ќкеттi. Арабия
тљбегiндегi џсаћ ќкiмшiлiк аудандары Оман мен Бахрейн
аѕылшындарѕа баѕынышты елге айналды.
Англия мен Франция к"п жылдар бойы Мысырды билеу
љшiн тепе-теѓ баћталастыћ саясат жљргiздi. Екi ел капиталы
Мысыр экономикасын шырмап, тџншыћтыра тљстi.
Мџхаммед Ќли 1840 жылы ел билiгiн баласы Ибрагимге
бердi. Ол ћолынан келгенше Мысырдыѓ тќуелсiздiгiн ныѕай-
туѕа тырысты. 1848 жылы Ибрагим ћайтыс болѕанда, таћћа
Мџхаммед Ќлидiѓ немересi Аббас отырды. Аббас кезiнде ел
Мџхаммед Ќли реформаларынан бас тартып, "ндiрiс
орындары, мектептер жабылып, iрi тоспалар ћиратылды,

105
ћазына тоналды. Аѕылшындар Александрия — Каир —
Суэц темiржолын салды. Франция болса, "зiне ћарайтын
Суэц каналын салуѕа џмтылды. Оѕан жол бермей жљрген
Аббас 1854 жылы мезгiлсiз ћайтыс болып, оныѓ орнын
Мџхаммед Ќлидiѓ кiшi баласы Саид басты (1854—1863).
Ол канал ћџрылысын француз инженерi Фердинанд
Лессепске тапсырып, џшан-теѓiз жеѓiлдiктер бердi. Мысыр
халћын ћатты шыѕындаѕан Суэц каналы 1869 жылы iске
ћосылды. Бiраћ ел ќбден ћарызѕа батты. Келесi паша
Исмаил (1863—1879) кезiнде Мысырдыѓ жартылай отарѕа
айналуы жеделдей тљстi.
Сонымен бiрге Саид пен Исмаил жаѓа реформалар
енгiздi. Ћџлдыћ жойылды, шаруалар ћолындаѕы жерiн
сатуѕа, басћаѕа беруге рџћсат алды. Салыћ аћшалай тљрде
т"ленетiн болды, оны љкiмет шенеунiктерi жинайтын едi.
Монополиялар таратылып, саудаѕа еркiндiк берiлдi. Армия
саны 30 мыѓѕа дейiн "стi. Арабтар офицерлер ћатарын
толыћтыра бастады. 1866 жылѕы ћаулы бойынша Мысыр
билеушiсi хедив
*
 атаѕын алып, ендiгiде таћ ќкеден љлкен
џлына "тетiн болды.
Мысырѕа шетелдермен саяси емес сауда-экономикалыћ
келiсiмдер жасауѕа ѕана ћџћыћ берiлдi. Араб тiлi ресми
тiлге айналып, жаѓа мектептер ашыла бастады. Ел "зiнiѓ
"ткен тарихын зерттеуге кiрiсiп, газет-журналдар шыѕару
ћолѕа алынды. Алѕашћы мџражайлар, театрлар жџмыс
iстей бастады. Араб жќне шетел соттарынан тџратын жаѓа
сот "мiрге келiп, Батыс елдерiнiѓ ыћпалы бџрынѕыдан да
арта тљстi.
С"йтiп, XVII—XVIII ѕасырлар бойы араб ќлемiнiѓ да-
муындаѕы негiзгi оћиѕа саяси-ќкiмшiлiк саласында
болѕанын байћаймыз. Араб елдерiнде тљрiк билiгi бiртiндеп
ќлсiреп, батыстыћ отаршыл жљйенiѓ ћолына ауысты.
Мџхаммед Ќлидiѓ басшылыѕымен тќуелсiздiгiн саћтап
ћалѕан Мысыр елiнiѓ таѕдырына да Батыс елдерi килiгiп,
оныѓ Тљрiк империясына тќуелдiлiгiн ныѕайтуѕа к"мек-
тестi.
*
 хедив — парсы тiлiнен аударѕанда “мырза”, “таћсыр” деген
маѕынаны бiлдiредi. Бџл атаћ Мысыр билеушiсiн "зге билеушiлерден
ерекшелеп тџрады.

106
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Араб ќлемiне ћандай елдер жатады? Саяси картаѕа ћарап,
олардыѓ XVII ѕасырдаѕы жаѕдайын тљсiндiрiѓдер.
2. Араб елдерiне ќлеуметтiк-экономикалыћ сипаттама берiѓдер.
3. Жер кiмнiѓ ћолында болды? Ћандай алым-салыћ тљрлерi  болды?
4. Батыс елдерiнiѓ отаршылдыћ саясатына сипаттама берiѓдер.
* 5. Мысырдаѕы ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы рефор-
маларѕа сипаттама берiѓдер.
6. Суэц каналы ж"нiндегi тарихи мќлiметтермен танысып, оныѓ
маѓызын тљсiндiрiѓдер.
§ 13. АЗИЯ ЖЌНЕ АФРИКА ЕЛДЕРIН ОТАРЛАУ
XVII—XVIII ѕасырларда еуропалыћ "ркениет iс жљзiнде
барлыћ ћџрлыћ бойынша тарала бастайды. Еуропалыћ-
тардыѓ басћыншылыћ ќрекетi испандыћтар мен португал-
дыћтар XV ѕасырдыѓ соѓынан бастап XVI ѕасырда аяћтаѕан
жќне олардыѓ Америкадаѕы, Африка мен Азиядаѕы отар-
лау нысаны болѕан Џлы географиялыћ ашулардан бастау
алды.
Екi ѕасыр бойы, алдымен португалдыћтар мен испандыћ-
тар, содан кейiн голландыћтар, аѕылшындар мен француз-
дар Шыѕысћа, Африкаѕа, Љндiстанѕа, Азияныѓ оѓтљстiк-
шыѕысына теѓiзден жол сала отырып Аустралияны ашты.
Ал осы уаћытта орыс саяхатшылары Сiбiрдi игерiп, Тыныћ
мџхит жаѕалауларына шыћты. Магелланнан бастап дљние-
жљзiн айналып шыѕу саяхаты басталды.
Шыѕыс ќлемi "зiнiѓ жаѓа баѕыныштыларыныѓ "мiрiн
тљпкiлiктi тљрде "згертпеген к"птеген басћыншылар мен
жаулап алушыларды к"рдi. Еуропалыћтар Шыѕыс ќлемiн
"здерiнiѓ мљдделерiне сќйкестендiрiп ћайта ћџруѕа ќрекет-
тендi. Џлы географиялыћ жаѓалыћтар дќуiрi еуропалыћ
отаршылдыћћа, алыс теѓiз сыртындаѕы жерлердi жаулап
алу жќне тонау саясатына, Батыстыѓ "з к"зћарастары мен
принциптерiн "з отарларына ерiксiз таѓу арћылы оныѓ
дќстљрлi ћџрылысын батыл кљйрету ќрекетiне жол ашып
бердi.
К"птеген елдердiѓ осындай батыл тегеурiнге ћарсы тџ-
руѕа шамасы жетпедi. Ћытай жќне Жапония сияћты кейбiр
елдер еуропалыћтардыѓ ж"нсiз араласуынан "здерiн саћ-
тауѕа џмтыла отырып, сыртћы ќлемнен ћол љздi. Басћалары

107
(Африка, Америка, Љндiстан елдерi) еуропалыћ отаршыл-
дыћтыѓ ћџрбандары болды.
Бџрын "здерiне беймќлiм халыћтармен таныса отырып,
еуропалыћтар оларды "здерiмен салыстырды. Уаћыт "те
еуропалыћтар "здерiнiѓ еуропалыћ емес халыћтардан
артыћшылыћтарына сенiмiн бџрынѕыдан да бекiте тљстi.
Оѕан дќлелдi олар "здерiнiѓ ќскери жќне теѓiз iсiндегi, "нер-
кќсiптегi табыстарынан тапты. Еуропалыћ "ркениеттiѓ ћол
жеткiзген табыстары олардыѓ басћа елдерден “артыћшы-
лыѕын” айћындап, ерекшелейтiн жаѕдай ћалыптастырды.
:зiндiк "ркениеттiк нќтижесi бар “Еуропа — басћа халыћ-
тар елiктеуге тиiс љлгi болады” деген тљсiнiк “еуроцен-
тристiк” немесе “Еуропаѕа табыну” џѕымын ћалыптастырды.
Капиталистiк дамудыѓ жолына ныћ тџрѕан Еуропаныѓ
жаѓа даму жолына тљскен елдерi, "здерiнiѓ дќстљршiлдiк
џстанымдарын берiк саћтай отырып, "зге ќлеммен салыс-
тырѕанда орасан зор артыћшылыћтарѕа ие болды. Бџл
артыћшылыћтар, ќрине, ќскери ќлеуетте к"рiнiс тапты. Ендi
барлау экспедицияларыныѓ орнына бай, ѕажайып таѓсыћ
елдердi игеру басталып, ол жерлерде еуропалыћтар отарлыћ
жљйенi белсендi тљрде орната бастады. Шыѕыстыћ дќстљрлi
ћоѕамдардыѓ к"пшiлiгi еуропалыћ отаршыл кљштiѓ ћар-
сыласы алдында дќрменсiздiк танытып, олардыѓ оѓай олжа-
сына айналды.
Еуропалыћтар, ќдетте, "здерiнiѓ отарларыныѓ саяси
ћџрылымына араласпады. Жаулап алѕан елдерден мемле-
кеттiлiк мљлде болмаѕан, не болмаса дамудыѓ мейлiнше
т"менгi деѓгейiнде болѕан елдер (мќселен, Жаѓа ќлемде немесе
Аустралияда) жаѕдайында ѕана саяси "згерiстер болды.
Мемлекеттiлiк пен мќдениеттiѓ "зiндiк дќстљрлерiн еуро-
палыћтардан ќлдећайда бџрын ћалыптастырѕан Шыѕыс
елдерi ежелгi "ркениетiн саћтап ћалды. Жаулап алушылар,
еѓ алдымен, шыѕыс халыћтарын экономикалыћ жаѕынан
тќуелдiлiкке тљсiрудi к"здедi.
Еуропалыћ жаулап алушылардыѓ басты тќсiлi отарлыћ
иелiктердiѓ барлыћ байлыѕын тонаушылыћ жолмен ием-
денiп, "здерiне ћажеттi шыѕыстыѓ аса баѕалы тауарларына —
дќмдеуiштер, шай, кофе, шыѕыс маталары, ћытай фарфоры
жќне сќн-салтанат заттарыныѓ саудасына баћылау орнату
арћылы оларды ћанауѕа џшырату болды. Осыны жљзеге

108
асыру љшiн барлыћ жерде факториялар — сауданыѓ тiрек
пункттерi ћџрылды. Еуропалыћ елдердiѓ отаршылдыћ
саясаты олардыѓ "здерiнiѓ арасында бќсекелестiк тудырып,
ќлемнiѓ еѓ ќртљрлi нљктелерiндегi пайдалы орындар љшiн
таласћан "зара ћаћтыѕыстарын тудырып отырды.  Еуропа-
лыћ отаршыл љкiметтiѓ ћолдауымен ћџрылѕан сауда компа-
ниялары ћарулы ќскери отрядтардыѓ р"лiн атћарып, отар-
лыћ басћыншылыћ саясаттарын жљзеге асырып отырды.
Олар "з ћарамаѕында ќскери кљштер џстады жќне бiтiм жа-
сауѕа немесе соѕыс жариялауѕа, ћамал салуѕа ћџћылы болды.
Мџндай компаниялар жергiлiктi тџрѕын халыћтыѓ ћарсы-
лыѕын басып ћана ћоймай, бќсекелестерiмен — басћа еуро-
палыћ елдердiѓ компанияларымен кљрес жљргiзуi тиiс бол-
ды.
Англия мен Голландияныѓ отарлауы. ХVII ѕасырдыѓ
басында Батыс Еуропа елдерiнiѓ iшiнде сауда жќне отар-
шылдыћ саясат жљргiзуде Голландия алѕашћы орынды ием-
дендi. Оныѓ отарлыћ иелiктерi Оѓтљстiк жќне Солтљстiк
Америка ћџрлыѕында, Индонезия мен Цейлонда орналасты.
Аѕылшындар мен голландыћтар теѓiздер мен мџхиттар
кеѓiстiгiнде, дљниежљзiлiк саудада "з љстемдiктерiн орнату
љшiн бќсекелестiк кљреске шыћты. Сауданы ныѕайту
маћсатында олар отарлыћ иелiктерiнде сауда фактория-
ларын дамытты. Ол жерде саудагерлер тџратын љйлер мен
тауарларды саћтайтын ћоймалар салынды. Аѕылшындар
мен голландыћ отарлар, негiзiнен, мемлекет емес, сауда ком-
панияларыныѓ кљшiмен ћџрылды. Отарлыћ иелiктерде
немесе сауда факторияларында отаршыл еуропалыћтар бљ-
кiл ќулетiмен, отбасымен ћоныс теуiп, тонаушылыћ жол-
мен байып отырды.
ХVI ѕасыр бойында Англияда бiрнеше iрi сауда компа-
ниялары пайда болѕан едi, олар дљниенiѓ ќр тљкпiрiмен сауда
байланыстарын жљргiзiп отырды. ХVII ѕасырдыѓ басында
солардыѓ iшiндегi еѓ мыћтысы, атаћты Ост-Љндi компаниясы
болды. Бџл компания, негiзiнен, Љндi мџхиты арћылы сауда
жљргiзетiн едi.
Ост-Љндi компаниясы Англиядаѕы “мемлекет iшiндегi
мемлекет” сияћты ерекше ћџрылым болды. Бџл компа-
нияныѓ "з ќскерi, флоты, мыѓдаѕан ќкiмдерi, сауда агенттерi

109
мен аудармашылары болды. Осындай Ост-Љндi тектес
компаниялар Голландияда, Францияда да пайда болды. Бџл
компаниялардыѓ арасында отарлыћ иелiктер љшiн, сауда-
даѕы љстемдiк љшiн бќсекелестiк кљрес љлкен соѕыстарѕа,
ќскери жанжалдарѕа џласып отырды.
ХVII ѕасырдыѓ 40-жылдарындаѕы Англиядаѕы буржуа-
зиялыћ революция бџл елдi отарлыћ љстемдiк љшiн ашыћ
кљреске ќкелдi. ХVII ѕасырдыѓ екiншi жартысында
жљргiзiлген соѕыстардыѓ нќтижесiнде Англия Голландияны
тiзе бљктiрiп, оныѓ теѓiздегi ћуатын кљйретедi, бiраћ
Англияныѓ Франциямен жљргiзген бќсекелестiк соѕысы
Голландияныѓ негiзгi отарлыћ иелiктерiн толыћ тартып
алуѕа мљмкiндiк бермейдi. ХVIII ѕасыр бойында Англия мен
Франция арасында Америка мен Љндiстанды отарлау љшiн
кескiлескен кљрес жљредi. 1702—1713 жылдардаѕы испан
мџрагерi љшiн, 1741—1748 жылдардаѕы Австрия мџрагерi
љшiн болѕан жќне 1756—1763 жылдардаѕы Жетiжылдыћ
соѕыстар барысында Англия бiртiндеп "з ыћпалын ныѕайта
отырып, Францияны Солтљстiк Америка жќне Ост-Љндi
отарларындаѕы иелiктерiнен ыѕыстырып шыѕарады. Жетi-
жылдыћ соѕыстан кейiн британдыћ Ост-Љндi компаниясы
аумаћтыћ державаѕа айналып, Љндiстанды толыћ жаулап
алуѕа кiрiседi. ХVIII ѕасыр бойы жљргiзiлген отарлыћ
басћыншылыћтыѓ нќтижесiнде ХIХ ѕасырдыѓ ортасына
ћарай Англия Љндiстанды толыћ отарлауды аяћтады.
Аѕылшын, француз, голланд, Ост-Љндi компаниялары
бастаѕан Шыѕыс елдерiн отарлау ќрекеттерi к"птеген мемле-
кеттер мен халыћтарды тќуелсiздiгiнен айырып, отар
елдерге, кейбiрiн жартылай отар елдерге айналдырды.
Ќрине, Шыѕыста еуропалыћ экспансияѕа ћарсы тџратын
жќне шетелдiктердiѓ баса-к"ктеп кiруiнен бас сауѕалаѕан
елдер саћталып ћалды. Ћытай, Жапония, Корея жќне
Вьетнам љкiметтерi "здерiнiѓ мемлекетiн шетелдiктер љшiн
жабыћ деп жариялады. Бiраћ Батыс отаршылдары бџл
елдерге тљрлi тќсiлмен жанама жолдармен енуге џмтылды.
Ћытай елi бџл кезде iшкi даѕдарыстар салдарынан "те ауыр
жаѕдайда едi. Ћытай да “жабыћ есiк саясатын” џстан-
ѕанымен, елдiѓ оѓтљстiгiндегi жалѕыз ашыћ порт — Гуанч-
жоу (Кантон) арћылы аѕылшындыћ Ост-Љндi компаниясы
Бенгалиядан ќкелiнген апиынды елге жеткiзiп тџрды. Ћытай

110
"кiметiнiѓ ћатаѓ тыйым салѕанына ћарамастан апиынды кљ-
мiске жќне баѕалы экспорттыћ тауарларѕа айырбастау сау-
дасы "те белсендi тљрде жљрдi.
Экономикалыћ ћанау арћылы еуропалыћтар шыѕыс
елдерiнiѓ к"пшiлiгiн олардыѓ саяси дербестiгiн, ќскери
кљштерiн саћтай отырып-аћ, мысалы, кеѓ-байтаћ Осман
империясы сияћты елдiѓ сыртћы саудасын толыѕымен "з
ћолдарына ћаратып алды.
XVII—XVIII ѕасырларда Ресей де отаршылдыћ саясатћа
бет бџрып, халыћаралыћ саясаттаѕы мќртебесi  "се бастады.
Ресейлiк отаршылдардыѓ Шыѕысћа жылжуы бiршама
аућымды болды.
XVII—XVIII ѕасырлар бойы ресейлiк ќскери ћызметтегi
адамдар, казактар жќне шаруалар бiртiндеп Сiбiрдi игердi,
ал 1784 жылы алѕашћы орыс елдi мекендерi Аляскада да
пайда болды. Амурда Ресей басћыншылары Ћытаймен
ћаћтыѕысћа тљстi. XVII ѕасырдыѓ соѓында онда орыс-ћытай
шекарасы орнатылды. Сiбiрдi отарлау Ресейдiѓ аумаѕын екi
есе дерлiк џлѕайтты.
Отарлыћ езгi зардаптары. ХVIII—ХIХ ѕасырларда
Еуропа елдерiндегi капиталистiк ћатынастардыѓ дамуы
азиялыћ рынок љшiн кљрестi, отарлыћ иелiктердi ћанауды
одан ќрi кљшейте тљстi. Отаршылдар отарлыћ ћанаудыѓ
жаѓа ќдiсiне к"ше бастады. Бџрынѕы сауда арћылы ѕана
отарлау ќдiсi ендi "з мќнiн жойып, онымен бiрге атаћты
сауда компаниялары да "мiр сљруiн тоћтатты. Отаршыл
мемлекеттер ендi барлыћ билiктi "з ћолдарына алып, бљкiл
бiр елдi, тiптi бiр ћџрлыћты тауар "ткiзу рыногы мен шикiзат
к"зiне айналдыра бастады.
Еуропалыћ отаршыл мемлекеттердiѓ отарлыћ саясаты
капиталистiк ћатынастардыѓ одан ќрi кљшейiп, дамуына
жол ашса, Шыѕыс елдерiн ћайыршылану мен кљйзелiске
ќкелдi. Шыѕыс елдерiнiѓ "ндiргiш кљштерi кљйредi, шаруа-
шылыћ "мiр салты бџзылды. Капиталистiк Батыс пен артта
ћалѕан Шыѕыс елдерiнiѓ арасында теѓсiздiк пайда болды.
Отаршылдыћ тонау толыћ отарѕа айналѕан елдер љшiн
ѕана зардапты болѕан жоћ, "з тќуелсiздiгiн саћтап ћалѕан
Ћытай, Корея, Жапония сияћты Шыѕыс Азия елдерi љшiн
де "те ауыр саясат болды. Бџл аталѕан елдердi шетелдiк

111
отаршылдарѕа елдi тонатпау љшiн “жабыћ есiк” саясатын
џстанып, тџйыћталуѕа мќжбљр еттi. Сыртћы дљниеден оћ-
шаулану саясаты бџл елдердiѓ дљниежљзiлiк даму деѓгейi-
нен к"п артта ћалуына ќкеп соћтырды.
Отарлыћ ћџлдыћћа тљскен елдердiѓ экономикасы, ќсiресе
ауыл шаруашылыѕы отаршылдардыѓ маћсат-мљддесiне
ћарай ыѓѕайластырылды. Яѕни, егiстiк жерлерге халыћтыѓ
"зiне ћажеттi "нiмдер "ндiруге емес, отаршылдардыѓ ћажетi-
не керектi техникалыћ даћылдар — маћта, темекi, т.б. "сiру-
ге мќжбљрледi. Соныѓ нќтижесiнде халыћтыѓ "мiр бойы
айналысып келе жатћан шаруашылыћ тљрi "згердi, "ндiр-
гiш кљштер кљйредi, мыѓдаѕан ћол"нершiлер, шаруалар
ћайыршылыћћа џшырап, негiзгi кќсiбiнен айырылды.
ХIХ ѕасырдыѓ басына ћарай отарлыћ рыноктар мен
арзан "ндiрiстiк шикiзат к"здерi iрi-iрi халыћаралыћ шие-
ленiстерге ќкеп соћтырды. Англия мен Франция арасындаѕы
отарлыћ бќсекелестiк кљрестiѓ нќтижесiнде аѕылшын
буржуазиясы љстемдiкке ие болып, Азия мен Африка
елдерiндегi "з ыћпалын кеѓейте тљстi. Аѕылшындар пат-
шалыћ Ресейдi де Азия елдерiне ыћпалынан айыру љшiн
кљрестi. Азияда отарлыћ иелiктер љшiн аѕылшын-орыс бќсе-
келестiгi туындады.
“Еркiн сауда” принципi жолында Англия ХIХ ѕасырдыѓ
бiрiншi жартысы бойында ондаѕан жарияланѕан, жария-
ланбаѕан соѕыстар жљргiздi. Осы “Шыѕыс мќселесi” жолында
ол Франциямен жќне Ресеймен шиеленiстерге барды. Бџл
кезеѓдегi Англия жљргiзген iрi соѕыстардыѓ ћатарында љндi
џлыстарын толыћ баѕындыру ќрекетiн, Иран мен Ауѕан-
станѕа ћарсы “Љндiстанды ћорѕау” деген бетперде жамылѕан
екiжљздi соѕыстарды атап айтуѕа болады. Аѕылшын капи-
талистерi Ћытай рыногын жаулап алу жолындаѕы “апиын
соѕыстарыныѓ” да бастамашысы болды. Ћытайды отарлауѕа
аѕылшындардан басћа Франция, АЋШ, Германия, Ресей де
мљдделi болды. Ћытай мен оѕан к"ршi жатћан елдерге
отаршылдар ќртљрлi келiсiмшарттарды ерiксiз таѓды.
Бџл ќдiлетсiз шарттар отаршыл капиталистердi ерекше
жеѓiлдiктер мен артыћшылыћ ћџћыћтарына ие еттi.
Отарлыћ жљйенiѓ отар елдер экономикасына ќсерi.
Еуропалыћ отаршылдардыѓ ќлсiз дамыѕан Шыѕыс елдерiне

112
баса-к"ктеп енуi жќне олардыѓ тонаушылыћ саясаты — жа-
ѓа замандаѕы шыѕыс мемлекеттерiнiѓ экономикалыћ, саяси
жќне мќдени жаѕынан артта ћалуыныѓ басты себебi болды.
Шыѕыс елдерiнiѓ еуропалыћ елдермен салыстырѕанда бiр-
жаћты нашар дамуына ќкелiп соћтырды. Отаршылдардыѓ
тонаушылыћ ќрекетi Шыѕыс елдерiнiѓ дербес, заѓды тљрде
табиѕи дамуын кљшпен тежеп, "ндiргiш кљштерiн кљйреттi,
ежелден ћалыптасћан мќдениетiн ћџлдыратты. Соныѓ
салдарынан Шыѕыс елдерiнде капиталистiк ћатынастардыѓ
ћалыптасуы бќсеѓ тљрде дамыды. Жапониядан басћа
барлыћ Шыѕыс елдерi метрополияныѓ аграрлыћ-шикiзат
к"зiне айналды. Бџл елдерде, негiзiнен, жергiлiктi шикiзатты
"ѓдеуден "ткiзетiн "неркќсiп салалары дамыды. Отаршылдар
Азия жќне Африка елдерiнiѓ артта ћалѕан, нашар дамыѕан
жаѕдайын "згерткiсi келмедi, олар халыћты ћанаудыѓ еѓ
ауыр ќдiстерiн ћолданып, саяси бытыраѓћылыћтарын
барынша саћтауѕа тырысты. Осылайша Еуропа мемлекетте-
рiнiѓ отаршылдыћ экспансиясы жаѓа дќуiрде бџл елдердiѓ
ќлеуметтiк-экономикалыћ дамуына барынша кедергi
келтiрiп, шыѕыс халыћтарыныѓ тарихи таѕдырына керi
ќсерiн тигiздi. Ќрине, бџл саясат батыс державаларыныѓ
отаршылдыћ ћанау мен тонаудыѓ нќтижесiнде экономика-
лыћ жаѕынан "ркендеп дамуына ћол жеткiздi. Шыѕыс пен
Батыстыѓ арасындаѕы теѓсiздiк одан ќрi тереѓдей тљстi. Азия
елдерiнiѓ iшiнен Жапония ѕана ќртљрлi iшкi жќне сыртћы
себептер арћасында т"нiп келген отаршылдыћ ћџрсауѕа
тљспей, "зiнiѓ егемендiгiн саћтап ћалды. Бiраћ оныѓ "зi
џзаћћа бармай, ХIХ ѕасырдыѓ ортасында америкалыћ-
тардыѓ Жапонияны кљштеп “ашуынан” бiршама тќуелдiлiк-
ке тљсуге мќжбљр болды.
Капиталистiк державалардыѓ ХIХ ѕасырдыѓ ортасында
Азияѕа шабуылыныѓ љдеуi барысында дљниежљзiлiк ры-
ноктыѓ ћалыптасуы аяћталды.
ХIХ ѕасырдыѓ 30—60-жылдарында Батыс держава-
ларыныѓ Шыѕыс елдерiнде жљргiзген кеѓ к"лемдегi басћын-
шылыћ саясаты жергiлiктi халыћтыѓ тџрмыс жаѕдайыныѓ
кљрт нашарлауына, саяси кљйреуiне ќкелдi. Ћалыптасћан
ауыр жаѕдай Шыѕыс елдерiнде отаршылдыћћа ћарсы џлт-
азаттыћ ћозѕалыстарды тудырып, тќуелсiздiк жолындаѕы
џзаћ кљрес кезеѓi басталды.

113
Сџраћтар мен тапсырмалар
1.  Испания мен Португалияныѓ отарлыћ иелiктерiн картадан
к"рсетiѓдер.
2. Англия, Франция жќне голландиялыћ Ост-Љндi компаниялары
отаршылдыћ ќрекеттерiн ћалай жљргiздi?
3. Шыѕыс елдерi нелiктен ћоѕамдыћ дамуы жаѕынан Батыс
елдерiнен артта ћалып ћойды?
4. Дљниежљзiлiк отаршылдыћ жљйенiѓ ћалыптасу процесi ћалай
"ттi? Дќптерлерiѓе экспансия себептерiн, маћсаттарын,  отарлыћ
тќуелдiлiк тљрлерiн, еуропалыћ љстемдiк салдарларын жазыѓдар.
5. Жаѓа џѕымдар мен терминдер: фактория, экспансия, отарлыћ
империя, метрополия, “жабыћ есiк” саясаты, жартылай отар
елдер дегендi тљсiндiрiп берiѓдер.
6. Кестенi толтырыѓдар:
            1-кесте
Џлы державалардыѓ отарлыћ иелiктерi

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: