К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

68
Осман мемлекетi "з iшiнде бiртџтас бiрлiктегi тату ел бола
алѕан жоћ. Жаулап алѕан елдердiѓ халыћтары "зiнiѓ
шаруашылыћ, мќдени, саяси даму ерекшелiктерi бiр-бiрi-
нен алшаћ, ќрћилы сатыда болды. Аймаћтар арасындаѕы
шаруашылыћ байланыстар нашар дамыды.
Империяныѓ еуропалыћ б"лiгiндегi халыћтардыѓ дамуы
мен оныѓ басћа аймаћтарыныѓ жќне Тљркияныѓ "зiндегi
ћоѕамныѓ даму деѓгейiн салыстыруѕа болмайтын едi. Осман
мемлекетiнiѓ ќртљрлi џлт аймаћтарыныѓ арасындаѕы байла-
ныс та ќлсiз едi. Тљрiктердiѓ билiгiне тќуелдi басћа џлт ха-
лыћтарыныѓ наразылыћ кљрестерi ћоѕамныѓ дамуына
кедергi келтiрумен болды.
Дегенмен Осман империясында XVII—XVIII ѕасыр-
лардаѕы феодалдыћ ћатынастардыѓ дамуында жаѓа заман-
ѕа тќн "згерiстер жљрiп жатты. XVII ѕасырдыѓ ортасынан
бастап жер иеленудегi сипахилiк  жљйенiѓ  ыдырауы тереѓ-
дей тљстi. Сипахилердiѓ жер иелiктерiнен айырыла бастауы
елдiѓ ќскери кљш-ћуатыныѓ, жергiлiктi жќне орталыћ
"кiмет билiгiнiѓ ќлсiреуiне себеп болды. Осыѕан байланысты
тљрiктердiѓ еуропалыћ иелiктерiндегi билiгi бiртiндеп ћыс-
ћарып, соѕыстан тљсiретiн табыстары азая бастады. Осман
империясыныѓ билеушi топтары басћыншылыћ соѕыстарды
жалѕастыра отырып, жер иеленудiѓ бџрынѕы тќртiптерiн
ћалпына келтiруге, сипахилердiѓ жер иелiктерiн саћтап
ћалуѕа тырысып баћты. Бiраћ жљргiзiлген басћыншылыћ
соѕыстар, керiсiнше, елдi одан ќрi шыѕынѕа батырып, даѕда-
рысћа џшыратты.
Халыћтыѓ тџрмыс жаѕдайыныѓ т"мендеуi, елдi ашар-
шылыћ жайлауы, янычарлар (яны шерi — жаѓа ќскер) к"те-
рiлiсi, сарай т"ѓкерiстерi мен "здерi жљргiзген басћыншы-
лыћ соѕыстарда жеѓiлiске џшырауы империяны кљйзелттi.
Тљрiктерге баѕынышты мџсылман жќне мџсылман емес
халыћтардыѓ азаттыћ кљресi кљннен-кљнге "рши тљстi.
Ќсiресе тљрiктерге ћараѕанда шаруашылыћ жќне ћоѕамдыћ
дамуы жоѕары сатыдаѕы еуропалыћ иелiктерiндегi халыћ-
тардыѓ џлт-азаттыћ ћозѕалыстары империяныѓ iргесiн шай-
ћалта бастаѕан едi.
Тљрiк билеушi топтары империяныѓ ќскери кљш-ћуатын
ћайтадан ћалпына келтiруге тырысып, басћыншылыћ

69
соѕыстарды жалѕастыра бердi. XVII ѕасырда бiрнеше рет
ќскери, яѕни сипахилiк жер иелену жљйесiн саћтап ћалуѕа,
сипахи ќскерiнiѓ жауынгерлiк ћабiлетiн арттыруѕа ќре-
кеттер жасалды. Бiраћ бџл шаралар оѓ нќтиже берген жоћ.
Жаѓа ќскери жорыћтар тљрiк феодалдарына орасан љлкен
аумаћтар мен жаѓа табыстар ќкелудiѓ орнына, елдегi
кљйзелiстi кљшейтiп, Осман империясыныѓ одан ќрi
ћџлдырауына себеп болды.
XVII ѕасырдаѕы Осман империясыныѓ жљргiзген
соѕыстары. Империяда даѕдарыстыѓ кљшеюi. 1475 жылы
тљрiк сџлтанына Ћырым хандыѕы баѕынышты болып, ша-
мамен, осы кезде Кiшi Азиядаѕы Анадолыныѓ шыѕыс б"-
лiктерiн жаулап алу басталды. Соныѓ нќтижесiнде тљрiктер
маѓызды халыћаралыћ сауда жолдарына ие болды. 1514 жы-
лы тљрiктерге "зiнiѓ шыѕыстаѕы кљштi к"ршiсi — сефевидтiк
Иранныѓ ћарсылыѕын жеѓудiѓ сќтi тљстi, соныѓ нќтижесiнде
арабтыћ Шыѕысћа шыѕу мљмкiндiгi туды. 1516—1517 жыл-
дары Мысыр, Сирия,  Хиджаз жќне ондаѕы Мекке мен Медине
ћалалары тљрiк сџлтаныныѓ билiгiне к"штi.
Екi ѕасырдан аз уаћытта елеусiз Осман ќмiрлiгi кљллi
ќлемнiѓ, бќрiнен бџрын кљллi ислам ќлемiнiѓ к"з алдында,
сол кезеѓдегi бiрден-бiр ћуатты империяѕа айналды. Ба-
рынша џзаћ уаћыт "мiр сљрген осы империяныѓ ћџрамына
Балћан, Ћырым сияћты аса iрi аймаћтарды айтпаѕанда,
бџрынѕы халифаттыѓ иелiгiнде болѕан Арабия, Ирак,
Маѕриб, тiптi Закавказьенiѓ бiр б"лiгi ћосылды. Ћуатты
османдыћ Тљркия Еуропа, соныѓ iшiнде, Ресей љшiн аса
ћатерлi ел болды. Оныѓ флоты Жерорта теѓiзiнде билiк
ћџрды, тљрiктердiѓ ќскерлерi Венаѕа бiрнеше рет шабуылдап,
басћа еуропалыћ ћалаларѕа жорыћ жасады. Вена тљбiндегi
жеѓiстен кейiн 1684 жылы османдарѕа ћарсы “Ћасиеттi
лига” коалициясы ћџрылды. Оныѓ ћџрамына Австрия,
Польша, Мальта жќне Ресей кiрдi. С"йтiп, балћан халыћта-
рыныѓ тљрiк љстемдiгiне ћарсы кљресi кљшейе тљстi.
Осман империясыныѓ жаѕдайы нашарлай бердi. Ќскер
саны жыл сайын азайып, тоћырап кеттi. Ќскерлерге жалаћы
берiлмедi. Љкiмет елдi ћиындыћтан шыѕаратын жол таба
алмады. Бљкiл елде, астанада халыћ наразылыћты кљшейтiп,
бас к"тере бастады.

70
1696 жылы I Петр Азов бекiнiсiн тљрiктерден тартып
алды, ал келесi жылы австриялыћ ћолбасшы Евгений
Савойский Тиса "зенi бойында тљрiк ќскерлерiн талћандады.
Осы шайћаста ќскерге ћолбасшылыћ еткен II Мџстафа бас-
сауѕалап, ћашып ћџтылды.
Соѕыстардаѕы жеѓiлiстер жќне елдiѓ iшкi ресурстарыныѓ
сарћылуы Тљркияны бiтiм сџрауѕа мќжбљр еттi. 1699 жыл-
ѕы Карловыдаѕы келiсiмшарт бойынша Австрия бљкiл
Венгрияны, Трансильванияны, Словенияны; Польша
Украинаныѓ оѓ жаѕалауы мен Подолияны; Венеция Морея
мен Эгей теѓiзiндегi бiрћатар аралдарды басып алды. 1700
жылѕы Ресеймен жасасћан бiтiм бойынша Ресей "зiне Азов
пен оѕан жаћын жатћан жерлердi баѕындырды.
С"йтiп, Осман империясы XVII ѕасырдыѓ екiншi жарты-
сында жљргiзген соѕыстардан кљш-ћуаты ќлсiреп, жерiнiѓ
к"п б"лiгiнен айырылды.
Осман империясыныѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ
дамуы. Ћалалар мен сауданыѓ ,ркендеуi. Осман империя-
сыныѓ ћол астына ћараѕан љш бiрдей ћџрлыћтаѕы мемле-
кеттер мен халыћтардыѓ ќлеуметтiк жќне экономикалыћ
дамуы ќртљрлi деѓгейде едi. Империяныѓ Анадолы аймаѕы
мен Балћан тљбегiндегi халыћтарда ауыл шаруашылыѕы
жаћсы дамыды. Шаруалар феодалдарѕа ауыр салыћтар
т"леуге мќжбљр болды. Ауыр езгiден ћашћан шаруалар бос-
ћынѕа айналып, ћалаларда тџраћтауѕа ќрекеттендi. Ћала-
ларда олар ћол"нершiлiкпен айналысып, ћала халћыныѓ
саны "стi.
Осман империясындаѕы ћалаларда ћол"нер дамыды. Џлт
аймаћтарында ћол"нердiѓ ќртљрлi салалары "ркендедi. Сау-
да дамыды. Стамбџл, Измир, Салоники, Александрия теѓiз
сауда порттары арћылы Еуропа, Азия жќне Африка елде-
рiмен сауда байланыстары жљрдi. Сонымен ћатар Эрзурум,
Токат, Трабзон, Дамаск, Алеппо ћалалары арћылы да к"ршi
мемлекеттермен сауда байланыстары дамып отырды. Осман
империясыныѓ астанасы Стамбџл ћаласына жыл сайын
оннан аса сауда керуендерi жќне Франциядан, Англиядан,
Голландия мен Венециядан сауда кемелерi келiп тџрды.
XVII—XVIII ѕасырларда Осман империясыныѓ ћаржы
жаѕдайы даѕдарысћа џшырады. Ћазынаѕа тљсетiн салыћ-

71
тардыѓ азаюы, шаруалар жаѕдайыныѓ нашарлауы мемле-
кеттiѓ аћша ћорын азайтты. Осман империясыныѓ басћа
елдерден алѕан ћарыздары "сiп, бар ауыртпалыћ халыћтыѓ
мойнына тљстi. Империя халћыныѓ феодалдыћ езгiге, тљрiк
сџлтандарыныѓ билiгiне ћарсы кљресi кљшейдi.
Тљрiк љкiметi империядаѕы ауыр даѕдарысты жою љшiн
бiрћатар реформалыћ ќрекеттер жасауѕа тырысћанымен,
халыћтыѓ жаѕдайы тљзелген жоћ.
Тљрiк сџлтандары Еуропа жаћтан т"нген ћауiптi сезiп,
тез арада реформалыћ ќрекеттер жасауѕа кiрiседi. Осман
империясында алѕашћы мануфактура пайда болды, теѓiз
флоты, ќскери кемелер, ћару-жараћтар жетiле тљстi. Тљркия
Англиямен, Франциямен, Голландиямен сауда келiсiмдерiн
жасасты, Стамбџлѕа француз инженерлерi, мљсiншiлерi,
суретшiлерi шаћырылды. 1729 жылы алѕашћы мемлекеттiк
баспахана пайда болды. Тљркияда философия, логика,
тарих, география, ќдебиет, медицина бойынша кiтаптар,
сондай-аћ еуропалыћ авторлардыѓ жасаѕан с"здiктерi мен
аударма шыѕармалары басылып шыѕа бастады.
XVIII ѕасырдаѕы Осман империясыныѓ сыртћы сая-
саты. Халыћ к,терiлiстерi мен џлт-азаттыћ ћозѕалыстар.
I Петр кезiнде Ресей мемлекетiнiѓ кљшеюiне байланысты,
оныѓ Еуропа елдерiне ыћпалы ныѕая тљстi. Орыс мемле-
кетiнiѓ Балћан халыћтарына ћолдау к"рсетiп, к"мек беруi
тљрiктердiѓ бџл жердегi саясатына нџћсан келтiрдi. Еуропа-
даѕы билiгiнен айырылѕысы келмеген тљрiктер XVIII ѕасыр-
да Ресеймен жќне Австриямен соѕыс жљргiздi. Бџл тљрiк-
тердiѓ еуропалыћ иелiктерiндегi тџрѕындарыныѓ наразы-
лыѕын кљшейттi.
1730 жылдыѓ басында љкiметтiѓ бџйрыѕымен "те жоѕары
ќскери салыћ енгiзiлiп, бџл ћала халћыныѓ шектен тыс
наразылыѕын тудырды. Осы жылы кљзде Стамбџлда Патрон
Халил бастаѕан ћала кедейлерiнiѓ к"терiлiсi басталды.
Ћолына жасыл ту џстаѕан Патрон Халилдiѓ соѓынан ћала-
ныѓ кедейлерi iлестi. К"терiлiсшiлер саны бiртiндеп "сiп,
бљкiл Стамбџл ћаласын ћамтыды. К"терiлiсшiлерге янычар-
лар ќскерi де ћосылды. III Ахмед cџлтан таћтан тайдырылды.
Ћазанныѓ 2-сiнде сџлтан таѕына келген I Махмџд Патрон
Халилдi ћабылдайды. Ол к"терiлiсшiлер атынан ауыр
салыћтарды жоюды талап етедi. Сџлтан бџл тiлектi ћабыл

72
алды. Осыдан кейiн к"терiлiсшiлердiѓ ћџрамындаѕы ќртљрлi
ќлеуметтiк топтар Патрон Халилдi одан ќрi ћолдаудан бас
тартты. К"терiлiсшiлердiѓ џйымшылдыѕы ќлсiрегенiн
пайдаланѕан сџлтан "кiметi 1730 жылы ћарашаныѓ 25-iнде
Патрон Халилдi алдап ћолѕа тљсiрiп, "лтiрдi. С"йтiп, к"те-
рiлiсшiлердi жазалауѕа кiрiседi. К"терiлiс басылып тас-
талды.
XVIII ѕасырдыѓ екiншi жартысында Осман империя-
сыныѓ халыћаралыћ жаѕдайы оныѓ ќскери-экономикалыћ
ќлсiздiгiне орай нашарлай тљстi. Сџлтан љкiметi сыртћы
саясатында дербестiктен айырылып, еуропалыћтардыѓ љс-
темдiгiне баѕына бастады.
1768—1774 жылдардаѕы орыс-тљрiк соѕысы Осман импе-
риясыныѓ сыртћы саясатта беделiнiѓ тљскендiгiн к"рсеттi.
Тљрiктердi осы соѕысћа итермелеген Франция оѕан ешћан-
дай к"мек к"рсеткен жоћ. Нќтижесiнде Осман империясы
Еуропадаѕы иелiктерiнен толыћ айырылды. Батыс елдерi
тљрiктердi Еуропа аумаѕынан толыћ ћуып шыѕып, “осман
мџрасын” б"лiсу мќселесiн кљн тќртiбiне ћоя бастады. Бiраћ
Ресейдiѓ Балћан мен Жерорта теѓiзiнде кљшейiп кетуiнен
ћауiптенген Англия мен Франция II Екатеринаныѓ саяса-
тына ћарсы шыѕып, Осман империясыныѓ тџтастыѕын ћор-
ѕауѕа мќжбљр болды. Осыдан келiп империядан б"лiнген
аумаћтардыѓ таѕдыры еуропалыћтардыѓ ћолына к"штi.
Осман империясынан б"лiнген аумаћтар љшiн бќсекелестiк
кљрес “шыѕыс мќселесi” деген саясатты дљниеге ќкелдi.
XVIII ѕасырдыѓ екiншi жартысында Осман империя-
сында оныѓ ћџрамындаѕы халыћтардыѓ џлт-азаттыћ
кљрестерi "ршiдi. Тљрiк љстемдiгiне ћарсы Балћанда, араб
елдерiнде, Кавказда џлт-азаттыћ к"терiлiстер басталды.
Ќсiресе еуропалыћтарѕа, Ресейге арћа сљйеген болгарлар,
гректер, албандар, молдовандар, валахтар наразылыћтарын
кљшейттi.
III Селим сџлтанныѓ реформасы. Сџлтан љкiметi мљлдем
ќлсiреп, еуропалыћтарѕа тќуелдiлiгi кљшейе тљстi. Импе-
рияны мљлдем кљйреуден саћтап ћалудыѓ еѓ соѓѕы жолы
тез арада реформа жљргiзу керек болды. Бџл мiндеттi
жаѓадан таћћа отырѕан тљрiк сџлтаны III  Селим (1789—
1807) атћарды. Еѓ бiрiншi кезекте елдiѓ ќскери кљш-ћуатын
саћтап ћалу љшiн ќскери реформалар жљзеге асырылды.

73
Тџраћты жаѓа ќскер ћалыптастырылып, оны еуропалыћ
љлгiде даярлауѕа к"шiрдi, флотты ћайта ћџрды.
Жаѓа тџраћты ќскердiѓ ћџрылуы янычарлардыѓ нара-
зылыѕын тудырды. Олар "здерiнiѓ барлыћ жеѓiлдiктерiнен
айырылып ћалудан ћауiптенген едi.
С"йтiп, янычарлар консервативтiк топтардыѓ реформа-
лыћ ќрекеттерге наразылыѕын ћолдап, 1805 жылы бљлiк
жасайды. К"терiлiс еуропалыћ б"лiкте басталып, одан ќрi
Стамбџлѕа тарады. Янычарлар к"терiлiсi салдарынан 1807
жылы III Селим таћтан кетiрiлiп, жазаѕа тартылды. Барлыћ
реформалар жойылып, оны жаћтаушылар жазаланды.
Реформалыћ ќрекеттер осылайша сќтсiздiкпен аяћталды.
Осман империясында реформа жасау ќрекеттерiн жал-
ѕастыруды Румелиядаѕы билеушi Мџстафа паша  Байраћтар
ћолѕа алады. Таћта отырѕан, жаѓалыћ атаулыѕа жаны ћас,
консервативтiк пиѕылдаѕы IV Мџстафа орнынан тљсiрiлiп,
сџлтан таѕына жас II Махмџт отырѕызылды. Мџстафа
Байраћтар "зi џлы уќзiр ћызметiне ие болып, реформаларды
жалѕастыру ќрекетiне кiрiседi. Бiраћ Мџстафа Байраћтар
реформа жљргiзуде III Селим жолын ћайталамауѕа тыры-
сады. Ол феодалдарды сџлтан "кiметiне кљшпен баѕындыр-
май, олардыѓ Порта (тљрiк љкiметi) мен iрi ќкiмдер арасында
бейбiт одаћ ћџруѕа тырысады. Сол љшiн белгiлi аућатты бай
феодалдарды астанаѕа шаћырып, олардыѓ љкiмет адамда-
рымен бiрге реформалыћ жоспарларды талћылап, “одаћтыћ
келiсiмдi” бекiтуге љгiттейдi. Байраћтардыѓ бџл жоспары
iске асырылѕан жоћ. Янычарлар таѕы да бљлiк џйымдас-
тырып, Байраћтарды "лтiредi, оныѓ барлыћ реформалыћ
ќрекеттерi жойылады.
Бџл реформалардыѓ жеѓiлiске џшырау себептерi оныѓ
тек ќскердi ѕана еуропалыћ љлгiде ћайта ћџрумен шектелiп,
Осман империясыныѓ феодалдыћ негiзiн саћтап ћалуынан
едi. Реформалардыѓ, негiзiнен, прогрессивтi маѓызы болды.
Бџл шаралар тљбiнде ќскери жљйенiѓ ыдырауына ќкелуi
тиiс болатын. Бiраћ III Селим жќне оныѓ жаћтастары Осман
империясыныѓ феодалдыћ-сџлтандыћ тќртiбiн жоюды
к"здеген жоћ. Олар ескi жљйенi саћтай отырып, Осман
империясыныѓ ћол астына баѕынѕан халыћтарды
бџрынѕыша езгiде џстаѕысы келдi. Баѕындырылѕан халыћ-
тардыѓ саяси, экономикалыћ, мќдени, дiни жаѕдайларымен

74
санаспады. Бџл џлт-азаттыћ к"терiлiстердiѓ кљшейiп, импе-
риядан б"лiнудiѓ етек алуына ќкелдi. Сонымен ћатар Ана-
долыдаѕы жергiлiктi тљрiктердiѓ жаѕдайы да ћиындай тљс-
тi. Тљрiк сџлтаны халыћ бџћарасыныѓ ќл-аућатын жаћсар-
туѕа дќрменсiз болды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. ХVI ѕасырда тљрiк-османдар иеленген аумаћтарды атап,
картадан к"рсетiѓдер.
2. Осман империясыныѓ бiртiндеп ќлсiреу себептерiн к"рсетiѓдер.
3. XVII ѕасырда Осман империясыныѓ билiгi ћай аумаћтарды
ћамтыды?
4. Осман империясыныѓ ќртљрлi џлт аймаћтарыныѓ даму жаѕ-
дайы ћандай болды?
5. XVII ѕасырдыѓ екiншi жартысында Осман империясы ћандай
басћыншылыћ соѕыстар жљргiздi?
6. XVIII ѕасырда империяда даѕдарыстыѓ басталуына ћандай
оћиѕалар себеп болды?
7. III Селим сџлтанныѓ реформалары ненi к"здедi? Реформалар
ћандай салада жљрдi?
§ 8. ЋЫТАЙ
Халыћтыѓ жаѕдайы. XVII ѕасырдыѓ 30—40-жыл-
дарында Ћытай мемлекетi, яѕни Мин империясы тереѓ
даѕдарыс кезеѓiн бастан кешiрдi. Шаруалар жаѕдайыныѓ
кљрт т"мендеуi, олардыѓ жер иелiктерiнен айырылуы, салыћ
к"лемiнiѓ "суi, тџрмыс деѓгейiнiѓ нашарлауы халыћ бџћа-
расыныѓ наразылыѕын тудырып отырды. Ћытай халћыныѓ
басына тљскен љлкен ауыртпалыћ 1628—1644 жылдардаѕы
шаруалар к"терiлiсiне ќкелдi. К"терiлiстi ћарапайым шаруа
отбасынан шыћћан Ли Цзычэн (1606—1645) басћарды.
Алѕашћы џйымдасћан бас к"терулер Хубэй-Шэньси про-
винциясында басталып, бiртiндеп бљкiл Ћытай жерiне тарал-
ды. Ауыр тџрмыс зардабынан кљйзелген шаруалар елдiѓ
ќр тљкпiрiнде к"терiлiске љн ћосып, наразылыћ шеруiне ћо-
сылды.
Ли Цзычэн бастаѕан к"терiлiсшiлер елдiѓ к"не астана-
ларыныѓ бiрi — Сианьдi басып алып, к"терiлiс к"семiн елдiѓ
императоры деп жариялайды. Ендi шаруалар ќскерi
Пекиндi алуѕа аттанады. 1644 жылы к"ктемде к"терiлiс-
шiлер астанаѕа таянды. Оларѕа ћарсы ћатты ћарсылыћ та

75
болѕан жоћ. Себебi, бџл кезде Ћытайдыѓ iшкi жаѕдайыныѓ
нашарлауы, сондай-аћ Мин императорларыныѓ 15 жыл
бойы елдiѓ солтљстiгiнде "мiр сљрiп отырѕан маньчжур
тайпаларыныѓ шабуылына ћарсы соѕыс жљргiзуi мемлекеттi
ћатты ќлсiреткен едi. Сондыћтан к"терiлiсшiлердi басуѕа
Мин императорыныѓ кљш-ћуаты жеткiлiксiз болды. 1644 жы-
лы сќуiрде Ли Цзычэн бастаѕан к"терiлiсшiлер Пекиндi
басып алды. Мин ќулетiнiѓ соѓѕы императоры бџл оћиѕадан
соѓ император баѕында асылып "ледi. Мемлекет билiгi Ли
Цзычэннiѓ ћолына к"шедi.
Осы кезде Ћытайдыѓ солтљстiк-шыѕыс шекарасын кљзетiп
тџрѕан ќскери шептiѓ ћолбасшысы У Саньгуй жедел тљрде
маньчжурлардан к"мек сџрайды. Ондаѕы ойы маньчжур
ќскерiнiѓ к"мегiмен Пекиндi басып алып, шаруалар к"семi
Ли Цзычэндi таћтан тайдырып, "зiнiѓ билiгiн орнатпаћ
болатын.
Ћытайды маньчжурлардыѓ жаулап алуы. Маньчжур
тайпалары Ћытайдыѓ солтљстiк жаѕында, шекаралас
аймаћта "мiр сљрдi. XVII ѕасырда маньчжур тайпалары бiр
саяси бiрлестiкке топтаса бастайды. Нќтижесiнде маньчжур-
лардыѓ ќскери ћолбасшысы Нурхаци негiзiн ћалаѕан
алѕашћы маньчжур мемлекетi пайда болды. Нурхацидiѓ
мџрагерi Абахайдыѓ тџсында маньчжур мемлекетi Цин
(ћытайша “таза” деген маѕынада) деп аталды. Цин мемле-
кетiнiѓ алѕашћы билеушiсi Абахай болды. Цин мемлекетi
Ћытайдыѓ мемлекеттiк љлгiсiнде ћџрылды. Мемлекеттiк
басћару ќдiсi, мемлекеттiк аппараты дќл Мин мемлекетiн-
дегiдей болды. Маньчжурлардыѓ бџл мемлекетi, негiзiнен,
ќскер кљшiне, ќсiресе атты ќскерге арћа сљйедi.
Маньчжурлар к"ршi елдерге басћыншылыћ соѕыстар
жљргiздi. Ћытайѕа, Моѓѕолияѕа, Кореяѕа жљргiзiлген бас-
ћыншылыћ соѕыстар нќтижесiнде баѕындырылѕан халыћ-
тар есебiнен 8 ћытай, 8 моѓѕол ќскерiн жасаћтады. Ћытайды
басып алуѕа аттанар алдында маньчжурлар ќскерiнiѓ саны
200 мыѓѕа жеттi.
XVII ѕасырдыѓ 40-жылдары маньчжурлар Ћытайѕа
бiрнеше рет басћыншылыћ жорыћтар жасаѕан болатын.
1644 жылы к"ктемде маньчжурлар мен У Саньгуйдiѓ ќскерi
бiрiгiп, Ли Цзычэн басћарѕан шаруалардан Ћытайды азат
етуге кiрiседi. Пекиндi басып алѕан маньчжурлар Ћытай

76
императорыныѓ таѕына Абахайдыѓ кќмелеттiк жасћа
толмаѕан баласын отырѕызады. Бџл император (аты Шун-
чжи) Ћытайды 1661 жылѕа дейiн биледi. Ћытай халћы
маньчжурлардыѓ билiгiне ћарсылыћ к"рсетiп баћты. Маньч-
журлар бџл ћарсылыћтарды кљшпен жаныштап, бљкiл
Ћытай жерiн баѕындыруды 1683 жылы ѕана аяћтайды.
Осылайша Ћытайда маньчжурлардыѓ билiгi орнайды.
Ћытай осы уаћыттан бастап 1912 жылѕа дейiн Цин  империя-
сы деп аталады. Ћытай жатжерлiк маньчжурлардыѓ љстем-
дiгiнде "мiр сљрдi.
Цин империясыныѓ мемлекеттiк, саяси-ќлеуметтiк
ћџрылысы. Мемлекеттiѓ еѓ жоѕарѕы билеушiсi боѕдыхан
(император) — К"к Тќѓiрiнiѓ џлы деп саналды. Оныѓ жеке-
басы ћасиеттi болып есептелдi. Ћарапайым халыћћа оныѓ
жљзiн к"руге ћатаѓ тыйым салынды. Мысалы, император
Пекиндегi сарайынан шыѕып, ћала сыртындаѕы жазѕы
сарайына аттанѕан кезде, оныѓ жљзiн ешкiм к"рмеуi љшiн
к"шедегi љйлердiѓ терезелерiн жапћызып тастайтын.
Императордыѓ шын атын дауыстап атауѕа, ћаѕазѕа жазуѕа
болмайтын. Халыћ императорды оныѓ џранымен атайтын.
Цин империясыныѓ еѓ жоѕарѕы заѓды ћџрылымдары
императорлыћ ќкiмшiлiк  пен  ќскери кеѓес болды. Мемле-
кеттiк ћызметке, еѓ алдымен, маньчжурлар алынатын, содан
кейiн ѕана маньчжурларѕа адал деп саналѕан ћытайлыћтар,
бiрен-саран моѓѕолдар ћабылданды.
Цин империясыныѓ мемлекеттiк ћџрылысы Мин ќулетi
билеген Ћытайдыѓ мемлекеттiк мекемелерi мен салалыћ
басћарушы органдары љлгiсiнде ћџрылды.
Бљкiл Ћытай жерi ќкiмшiлiк жаѕынан 18 провинцияѕа
б"лiндi. Оны император таѕайындаѕан ќкiмдер басћарды.
Конфуцийлiк дќстљр бойынша мемлекеттiк ћызметке ѕылы-
ми дќрежесi бар оћымыстылар алынатын. Оларды шэнь-
шилер деп атады. Шэньши дќрежесiн алу љшiн мемлекеттiк
емтихан тапсыратын, маньчжурлар билiгi тџсында емтихан-
ды аћшаѕа сатып алатын маньчжурлыћ феодалдар к"бейдi.
Цин билеушiлерi ћабылдаѕан заѓ бойынша маньчжур-
лар мемлекеттегi ерекше жаѕдайѕа ие болды. Барлыћ
жеѓiлдiктер мен артыћшылыћ ћџћыћ соларѕа тиесiлi болды.
Ал баѕындырылѕан ћытайлыћтар мен басћа џлт "кiлдерi
екiншi ћатарда тџрды.

77
Маньчжурлардан кейiн бiр саты т"мен тџрѕан ерiктi ћы-
тайлар 4 сословиеге б"лiндi: ѕалымдар (шэньши), егiншiлер,
ћол"нершiлер жќне саудагерлер. Олардыѓ iшiнде саны
жаѕынан басымы ћарапайым шаруалар мен iрi жер иелену-
шiлер болды. Еѓ т"менгi сатыда кедейлер тџрды, оларѕа
артистер, ћарапайым ћызметшiлер, малайлар жатты. Бџл
топтыѓ "кiлдерi ешћашан мемлекеттiк емтихан тапсыруѕа
жiберiлмедi, "йткенi мемлекеттiк ћызмет атћаруѕа ћџћыћ-
тары жоћ болды. Манчьжурлар Ћытайды басып алѕаннан
кейiн олар мемлекеттегi еѓ љлкен жќне ћџнарлы жерлердiѓ
ћожайындарына айналды. XVIII ѕасырдыѓ ортасына ћарай
Цин императорыныѓ меншiгiнде ауданы 13 мыѓ цин (1 цин —
6 га) болатын 70 жер шаруашылыѕы орналасты.
Ћытай феодалдарыныѓ иелiгiндегi жерден мемлекеттiк
салыћ алынды. Ал ћолында аздаѕан жер иелiктерi бар ћытай
шаруаларыныѓ жаѕдайы тiптi ауыр едi. Олардыѓ мойнына
к"п салыћ салынды. XVII—XVIII ѕасырларда Цин мемле-
кетiнде жер иелену iрiлендiрiлдi. Ауыр салыћтарѕа шыда-
маѕан шаруалар жерiн сатып, "здерi феодалдарѕа жалдануѕа
мќжбљр болды. Мемлекеттегi халыћтыѓ басым б"лiгi кедей
шаруалар егiншiлiкпен ћатар ћол"нермен, џсталыћ, тоћы-
машылыћ, зергерлiк сияћты жџмыстармен де айналысты.
Ћытай шаруаларыныѓ ћолынан шыћћан тоћыма бџйымдар
елдiѓ iшкi саудасымен ћатар сырт елдерге де таралды. Осы
кезеѓдегi Ћытайдаѕы еѓ iрi тоћыма орталыћтарына Нанкин,
Сучжоу, Ханчжоу, Шанхай жќне т.б. ћалалар жатты. Бџл
ћалаларда шыѕарылѕан Ћытайдыѓ жiбек, маћта мата
бџйымдары дљниежљзiне белгiлi болды.
Ћытайдаѕы ћол"нердiѓ еѓ кеѓ таралѕан тљрi фарфор  "ндi-
рiсi едi. Ћытайдыѓ атаћты фарфор бџйымдары ќлемнiѓ ќр
тљкпiрiне таралды. Сондай-аћ Ћытайда тау-кен "ндiрiсi да-
мыды. Мыс, темiр, т.б. металдар ћорытылды.
Ћол"нершiлер iрi жќне џсаћ џйымдарѕа бiрiктi. Мемле-
кеттiк мануфактуралар ћџрыла бастады. Олардыѓ ћызмет
саласы тау-кен "неркќсiбi, сондай-аћ ћару-жараћ шыѕару
болды. Ћазыналыћ ћол"нер шеберханалары мен мануфакту-
раларында жалдамалы ћол"нершiлер жџмыс iстедi.
XVII—XVIII ѕасырларда Ћытайдыѓ аграрлыћ ћџрылысы
табиѕи шаруашылыћћа негiзделiп, љйдегi ћол"нер "ндiрiсi
мен егiншiлiктi џштастыра жљргiзу сипатында болды.

78
Цин империясыныѓ басћыншылыћ соѕыстары. Ћытайды
баѕындырѕан Цин билеушiлерi к"ршi елдер ж"нiнде басћын-
шылыћ саясат џстады. Басћыншылыћ соѕыстар жљргiзе
отырып, империя ћџрамына жаѓа жерлердi ћосып алумен
болды. Осы арћылы ћытай халћыныѓ назарын "здерiне
ћарсы азаттыћ соѕыстан басћа жаћћа бџру саясатын жљзеге
асырды.
Цин билеушiлерiнiѓ алѕашћы басћыншылыћ жорыѕы
Моѓѕолияѕа баѕытталды. XVI ѕасырдыѓ ортасында-аћ љш
хандыћћа б"лiнген моѓѕолдардыѓ Шыѕыстаѕы Чахар хан-
дыѕын маньчжурлар 1636 жылы "здерiне баѕындырѕан едi.
1691 жылы Солтљстiк Моѓѕолиядаѕы Халха хандыѕы Цин
империясына баѕындырылды. Ал Батыс Моѓѕолиядаѕы ой-
рат тайпаларыныѓ Жоѓѕар хандыѕы циндiктерге ћуатты
ћарсылыћ к"рсетiп, џзаћ уаћыт "зiнiѓ дербестiгiн саћтап
тџрды.
Дегенмен Жоѓѕар хандыѕыныѓ iшкi даѕдарыстарын
пайдаланѕан Цин ќскерлерi 1755—1757 жылдары бџл хан-
дыћтыѓ жерiн де иелендi. Ћанды ћырѕынмен бљкiл бiр хан-
дыћтыѓ жерiн халћынан босатып, Цин империясыныѓ
ћџрамына ћосты. Жоѓѕариядан кейiн Цин ќскерлерi Шыѕыс
Тљркiстанѕа басћыншылыћ жорыћтар жасауѕа кiрiстi. Жер-
гiлiктi халыћтыѓ ћарсылыѕын басып, Цин ќскерлерi 1759 жы-
лы бџл жерлердi де баѕындырды. Осыдан кейiн Жоѓѕария
мен Шыѕыс Тљркiстанды Ћытайдыѓ ћџрамына ћосып алып,
бџл жаѓа ћосылѕан аймаћ жерiн “Жаѓа шекаралыћ ай-
маћ” — Синьцзян (ћытай тiлiнен аударѕанда — “Жаѓа жер”,
“Жаѓа шекара”)  деп атады. Ћазiргi ЋХР-дыѓ ћџрамындаѕы
Шыѓжаѓ жерi осылай ћџрылѕан.
Цин империясыныѓ басћыншылыћ саясаты, сондай-аћ
Тибетке, Љндiћытай елдерiне де таралып, Цин империясыныѓ
ћџрамына Тибет, Бирма, Вьетнам, Непал сияћты елдер кiрдi.
Басћыншылыћ соѕыстар арћылы Цин билеушiлерi империя
ћџрамына орасан зор жерлердi ћосып, Ћытайдыѓ шекарасын
кеѓейттi. Сонымен ћатар бiрћатар к"ршi жатћан елдердi "з
ыћпалына ћаратып, тќуелдiлiкте џстады. Ол елдер Ћытай
императорына жыл сайын елшi аттандырып, сыйлыћ тап-
сырып отырды.
Цин империясыныѓ бџл саясаты Ћытай халћына оѓайѕа
тљскен жоћ. Љздiксiз жљргiзiлген соѕыстар мемлекет ћазы-

79
насына љлкен шыѕын ќкелдi, бџл шыѕынныѓ орнын тол-
тыру љшiн љкiмет халыћтыѓ мойнына ауыр салыћтар салды.
Халыћ бџћарасыныѓ тџрмыс жаѕдайы нашарлап, ћытай
халћыныѓ билiк жљргiзiп отырѕан Цин љкiметiне наразы-
лыћтары кљшейдi.
Ћазаћ-ћытай ћатынастары. Ћытайдыѓ Ћазаћ ханды-
ѕымен тiкелей байланыс жасау кезеѓi XVIII ѕасырдыѓ
бiрiншi жартысына сќйкес келедi.
ХVIII ѕасырда Ћытайдыѓ басћыншылыћ саясаты "з шы-
ѓына жеттi: Ћытай императоры Моѓѕолияны, Жоѓѕария-
ны, Шыѕыс Тљркiстанды баѕындырады. Жоѓѕарѕа ћарсы
жорыћтарды дайындау жќне iске асыру барысында Ћытай
ћазаћ билеушiлерiмен дипломатиялыћ байланыстар орнатты.
Ћазаћ билеушiлерiмен ћарым-ћатынас орната отырып,
Ћытай стратегтерi мен дипломаттары оларды, еѓ алдымен,
Жоѓѕар хандыѕына ћарсы кљрестегi одаћтастарымыз деп
санады. Жоѓѕариядаѕы ХVIII ѕасырдыѓ ортасында ћалып-
тасћан iшкi алауыздыћ пен билiкке таласћан топтардыѓ ара-
сындаѕы шиеленiстi жаѕдай Ћытайдыѓ Орта Азиядаѕы бас-
ћыншылыћ саясатын iске асыруѕа ћолайлы болды.
Ћазаћстанѕа 1755 жылы аттандырылѕан тџѓѕыш Ћытай
делегациясы ћазаћ билеушiлерiне Жоѓѕар хандыѕыныѓ
Ћытай империясыныѓ ћџрамына енгендiгiн мќлiмдеуге тиiс
болды. Осыѕан сќйкес ћазаћтардан ойрат iсiне араласуды
тоћтату, яѕни олармен саяси жќне экономикалыћ байланыс-
тардан бас тарту талап етiлдi.
Ћазаћ-ћытай ћатынастарында жер мќселесi маѓызды
орын алды. К"шпелi мал шаруашылыѕымен айналысатын
ћазаћтарѕа малды жыл бойына тебiнде џстау љшiн љлкен
аймаћтар ћажет болды. Ежелден жоѓѕарлар мен ћазаћтар
осы жайылымдыћ жерлер љшiн соѕысып келгенi белгiлi.
Шџрайлы жайылымдыћ жерлердiѓ ћажеттiлiгi одан ќрi "се
тљсуiне байланысты ћазаћтар бџрынѕы жоѓѕарлар мекен
еткен жерлерге ћоныстануын жиiлеттi. Бџл жаѕдай жоѓѕар-
лардыѓ жерлерiне ие болѕан Ћытайдыѓ саяси мљдделерiне
ћайшы келдi. Ћазаћ-ћытай ћатынастарындаѕы шиеленiстi
мќселе осы жер дауына байланысты болды.
Жоѓѕарияда, Шыѕыс Тљркiстанда Ћытай билiгiнiѓ орнап,
бџл аймаћта Шыѓжаѓ ќкiмшiлiк бiрлiгiнiѓ ћџрылуына

80
байланысты жер мќселесi бџрынѕыдан г"рi шиеленiсе тљстi.
Ћытайдыѓ билiк орындары кезiнде жоѓѕарлар басып алѕан
Жетiсудыѓ едќуiр жерiн Жоѓѕарияныѓ аумаѕына, Ћытай-
дыѓ иелiгiне жатћызды. Ћазаћтар болса, заѓды тљрде бџл
"з жерiмiз деп есептедi жќне жоѓѕарларды Ћытайлардыѓ
баѕындыруына байланысты, бџрыннан жоѓѕарлармен дау-
ласып келе жатћан, ћазiргi жаѕдайда бос ћалѕан бiршама
жерлердi иеленуге тырысты. Ал ћытайлыћтар ол жерлерде
бекiнiстер орнатып, ћытай ќскерлерiн ћоныстандыра баста-
ды. Ћазаћтармен шекаралас жерлерге ќскери гарнизондар
орналастырды. Ћытайлар Жоѓѕар хандыѕы кљшейген кезде
басып алѕан жерлердiѓ барлыѕына иелiк жасауѕа џмтылды.
Ћытайдыѓ “ќскери кљш-ћуатпен ћорћыту” саясаты оѓды
нќтиже берген жоћ. Ћытайлар басып алѕан жерлерден
к"шпелiлердi тљпкiлiктi ћуып шыѕудыѓ сќтi тљспедi. Ћазаћ-
тар "здерi "мiр сљрiп љйренген жерлерге табанды тљрде
ћайтып орала бердi. Сондыћтан 1767 жылы Ћытай љкiметi
бiрћатар жеѓiлдiктерге баруѕа жќне ћазаћтарѕа ћытайларѕа
берiлген ћысћы жайылымдарды пайдалануѕа рџћсат беруге
мќжбљр болды.
Алдымен, мџндай рџћсат Тарбаѕатай, одан кейiн Iле
аймаѕы љшiн берiлдi.
Жоѓѕар хандыѕы талћандалѕаннан жќне ћытайлыћтар-
мен бiтiм жасалѕаннан кейiн ресми тљрде Ћытай императо-
рыныѓ “сыртћы вассалдарына” жатћызылѕан ћазаћ билеу-
шiлерi "з жерлерiн ћайтарып алу љшiн бiрћатар диплома-
тиялыћ кљш-жiгер жџмсады. 1757 жылы ћарашада Абы-
лай мен Ќбiлфайыз сџлтандардыѓ Пекинге кљзетпен жiбе-
рiлген бiрiншi елшiлерi Тарбаѕатай тауы ауданындаѕы жер-
лердi ћазаћтардыѓ иелену ћџћыѕын тануѕа ћол жеткiздi.
Ћазаћ пен Ћытай халыћтарыныѓ "зара ћарым-ћатынас-
тарында сауда байланыстарыныѓ маѓызы ерекше болды.
Ежелден Шыѓжаѓ жерi арћылы Орта Азия халыћтары
Ћытаймен сауда байланыстарын орнатћан болатын. Ендi
ћытайлыћтар осы жер арћылы сауданы дамыта отырып,
сыртћы елдерге "ктемдiгiн жљргiзуде сауданы саяси ћџрал
ретiнде шебер пайдаланды. Ћытай сауданы саяси ћысым
жасау ќдiсi деп ћарады. Егiншiлiк "нiмдерi мен "неркќсiп
тауарларына мџћтаждыћ к"шпелiлердi Ћытаймен сауда

81
байланыстарын орнатуѕа мќжбљр еттi. Бiр жаѕынан, ћазаћ-
тар "неркќсiп жќне ћол"нер тауарларына мџћтаж болса,
екiншi жаѕынан, ћытайларѕа ќскери гарнизондарыныѓ сол-
даттары љшiн ћазаћтардыѓ мiнiс аттары ћажет болды. Ћы-
тай љкiметi к"шпелiлерге Шыѓжаѓныѓ Ћазаћстанмен к"р-
шiлес аумаћтарында, атап айтћанда, Шќуешек, Ћџлжа жќ-
не Љрiмшi ћалаларында сауда жасауѕа рџћсат еттi.
Ћытайдыѓ Ћазаћстанѕа байланысты сыртћы саясаты
ХVIII ѕасырдыѓ 50—60-жылдарынан бастап, ХIХ ѕасырдыѓ
20-жылдары аралыѕында белсендi бола тљстi. Ћытайдыѓ бџл
саясаты ћазаћтардыѓ шекаралас аудандарын басып алуѕа,
ћазаћ жерiне Ресей љстемдiгiнiѓ орнауына б"гет жасауѕа,
Ћытайдыѓ Орта Азиядаѕы ыћпалын саћтап ћалуѕа баѕыт-
талѕан едi.
ХVIII ѕасырдыѓ ортасынан бастап Абылай мен Цин
императорыныѓ арасында елшiлiк ћарым-ћатынас бас-
талды. Цин империясы жоѓѕарларды талћандаѕан соѓ,
"зiнiѓ ќскери кљш-ћуатын пайдаланып, ћазаћ даласына да
шабуыл жасамаћ ойда болды. Абылай хан Ћазаћ хандыѕын
Цин империясыныѓ шабуылынан ћорѕап, ћазаћ халћыныѓ
тќуелсiздiгiн саћтап ћалу љшiн Ћытайѕа бiрнеше рет елшiлiк
аттандырды. Ол ћазаћ елiнiѓ мљддесi љшiн ћытай импера-
торына хат жолдап, сый-сияпат жiберiп отырды.
Жоѓѕар жерi Ћытайдыѓ ћџрамына "ткен соѓ, ћытай мен
ћазаћтардыѓ арасында сауда байланыстары орнатылды.
Ћытайдыѓ Шыѓжаѓдаѕы атты ќскерiне керектi жылћы,
басћа да тџрмысћа ћажеттi мал мен тџрмыс заттарын ћазаћ
саудагерлерi Ћытайѕа апаратын, ал Ћазаћстанѕа Ћытайдан
шай, мата, жiбек, фарфор бџйымдар ќкелiндi. XVIII ѕасыр-
даѕы ћазаћ-ћытай сауда ћатынастары екi ел љшiн пайдалы
болды. 1759 жылы ћаѓтарда Абылай ханныѓ жiберген
алѕашћы сауда керуенi Шыѓжаѓѕа келдi. Ћытай импера-
торы ресми тљрде ћазаћтардыѓ сауда жасауына рџћсат бердi.
Осы уаћыттан бастап Шыѓжаѓдаѕы ћазаћ-ћытай саудасы
ресми тљрде дами бастады.
XVII—XVIII ѕасырлардаѕы Ћытайда егiншiлiк пен сауда-
ныѓ дамуы. Ћалалардыѓ ,суi. XVII  ѕасырдыѓ соѓы — XVIII
ѕасырдыѓ басында Ћытайдыѓ экономикасы ћайта жанданды.
Ћытай шаруалары басћыншылыћ соѕыс кезiнде ћараусыз
ћалѕан жерлерiне ћайта оралып, егiншiлiкпен айналыса

82
бастады. Маньчжур билеушiлерi жергiлiктi халыћтыѓ нара-
зылыћ к"терiлiстерiн есепке ала отырып, шаруаларѕа са-
лынатын салыћты реттеп, ауыртпалыћтарын бiраз жеѓiл-
деттi. Џсаћ шаруа ћожалыћтары кеѓiнен дами бастады.
XVII ѕасырдыѓ соѓында Ћытай ћалаларыныѓ ћайта жан-
дана бастауына сќйкес, ћала мен ауыл арасында сауда бай-
ланыстары "ркендедi.
XVIII ѕасырда Ћытайда жекеменшiк ћол"нерлiк "неркќсiп
гљлдендi. Маћта жќне жiбек маталарын "ндiру жаћсы
дамыды. Бџл бџйымдар елдiѓ iшiнде сатылып ћана ћоймай,
шетелдерге де экспортталды. Тоћыма "ндiрiсi Ћытайдыѓ
шыѕысында — теѓiз жаѕалауында орналасћан ћалаларда
табысты дамыды. Мысалы, Шанхайдаѕы маћта матасын
"ндiретiн тоћымашылардыѓ саны 200 мыѓѕа дейiн жеттi.
Ћалаларда маћта мата "ндiрiсiнен басћа фарфор, шай,
тџз, терi "ндiрiлдi. Гуанчжоу сияћты iрi ћалалар ћала "нер-
кќсiбi мен сауданыѓ iрi орталыћтарына айналды.
XVIII ѕасырда Цин билеушiлерi Ћытай халћыныѓ сырт
елдермен байланысына шектеу ћояды. 1757 жылы импе-
ратор Цяньлун еуропалыћтардыѓ Ћытайѕа келуiне тыйым
салды. Ћытайды “жабыћ есiк саясатымен” оћшау џстады.
Ћытай саудагерлерi елдiѓ оѓтљстiгiнде, тек Гуанчжоу
портты ћаласы арћылы ѕана сырт елдермен сауда жасай
алды.
Ћытай экономикасындаѕы тџраћтылыћ XVIII ѕасырдыѓ
соѓѕы ширегiне дейiн ѕана саћталды. XVIII ѕасырда импе-
рияныѓ жљргiзген љздiксiз басћыншылыћ соѕыстарыныѓ
ауыртпалыѕы Ћытай экономикасына љлкен зиян келтiрдi,
халыћтыѓ басына тљскен ауыртпалыћ — салыћтар к"бейдi.
Басћыншылыћ соѕыстар, басып алѕан жерлердi ћорѕап тџру,
халыћ к"терiлiстерiн басу орасан зор шыѕынѕа тљстi. С"йтiп,
XVIII ѕасырдыѓ соѓында Цин империясы даѕдарыс кезеѓiне
аяћ басты.
XVIII ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде озбырлыћ режiм
даѕдарысыныѓ белгiлерi мен ќлеуметтiк шиеленiстiѓ артуы
айћындала тљстi. Бџл ћџбылыстар маньчжурлардыѓ XVIII ѕа-
сырда жљргiзген жаулапалушылыћ саясатыныѓ салдарла-
рымен байланысты болды. Жаулапалушылыћ жорыћтар,
жаулап алынѕан шекараларды кљзету, баѕындырылѕан

83
халыћтыѓ к"терiлiстерiн басу орасан зор шыѕындарды талап
еттi.
Цин державасында басталѕан даѕдарыстыѓ белгiлерi,
сондай-аћ Мемлекеттiк аппараттыѓ iрiп-шiруiнен, шенеунiк-
тердiѓ барлыћ топтарын ћамтыѕан сатћындыћтыѓ тара-
луынан к"рiндi.
XVIII ѕасырда Ћытайда тџрѕын халыћтыѓ "суi кљрт
џлѕайып, халыћ саныныѓ артћаны байћалды. XVIII ѕасыр-
дыѓ басында елде 100 млн адам болса, ал ѕасырдыѓ соѓында
300 млн-нан аса адам тџрды. Бџл ж"нiнде “алћаптарда љй-
лер љшiн жер жетпейдi” деген мќлiметтер хабарланѕан. Ћы-
тайда азыћ-тљлiктiѓ ћатты жетiспеушiлiгi сезiле бастады.
Мемлекет ћандай да бiр ќрекет iстеуге дќрменсiз болды.
Елде толћулар мен к"терiлiстер басталды, олардыѓ
џйымдастырушылары ћџпия ћоѕамдар мен дiни секталар
болды. Мќселен, XVIII ѕасырдыѓ соѓында “Аћ лотос
ћоѕамыныѓ” басшылыѕымен жаѓа дќуiр кезеѓiндегi аса iрi
халыћ к"терiлiстерiнiѓ бiрi басталды. К"терiлiсшiлер
Маньчжур династиясын ћџлату, сатћын жќне ћатал шенеу-
нiктердi жою џрандарын к"тердi. Циндiк ќскерлер к"терi-
лiсшiлердi аяусыз жазалады, ћарсылыћ ошаћтары басып-
жаншылды. Бiраћ ауыр жеѓiлiстерге ћарамастан, ћџпия
ћоѕамдар мен дiни секталардыѓ iс-ќрекетi тоћтамады. Олар
жаѓа тарихтыѓ келесi кезеѓiнiѓ "н бойында Цин "кiметiне
ћарсылыћтыѓ дем берушiлерi болды.
Цин империясы Цяньлун  император (1736—1796) тџсында
бiршама гљлденiп дамыды. Ќскерлер басћыншылыћ соѕыстар
арћылы империяныѓ сыртћы шекараларын бџрын болып
к"рмеген шекке дейiн кеѓейттi. Ћытайдыѓ жалпы дамуы
ћарћын алды. Экономика мен мќдениет дами тљстi. Пекиннiѓ
ќсем сарайлары бљгiнде "зiнiѓ ћџдiреттiлiгiн еске тљсiредi.
Тџрѕын халыћ жедел ћарћынмен "стi. Ѕалымдыѕы жќне
аћындыѕы бар Цяньлун императордыѓ "зi кљштi ќрi ћабi-
леттi билеушi болды жќне "зiн ежелгi Таѓ ќулетiнен  шыћћан
император Тайцзуньмен салыстырѕанды жаћсы к"рдi.
Цяньлун империяны алпыс жыл басћарды. Оныѓ "лiмiнен
кейiн бiрден бљлiктер мен к"терiлiстер басталды. Одан кейiн
жарты ѕасыр "ткеннен кейiн, яѕни ХIХ ѕасырдыѓ 40-жыл-
дары аѕылшын ќскерлерi елдiѓ бљкiл басты пункттерiн оѓай
жаулап алды. Цяньлун патшалыѕынан кейiн, ХIХ ѕасырдыѓ
басынан бастап, Ћытайда ћџлдырау ѕасыры жљрдi.

84
ХIХ ѕасырдаѕы Ћытайдыѓ ќлсiреуi оныѓ еуропалыћ
державаларѕа тќуелдiлiгiне алып келдi. Ћытайдыѓ батыс-
тыћ отарлыћћа тап болѕан кезеѓi басталды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Ћытайды маньчжурлардыѓ басып алуына ћандай жаѕдайлар
себеп болды?
2. Цин империясыныѓ мемлекеттiк ћџрылысы ћандай болды?
3. Ћандай себептерге байланысты Ћытайды басып алѕан маньчжур
билеушiлерi басћыншылыћ соѕыстар жљргiздi?
4. Ћай уаћытта жќне ћандай оћиѕалардан соѓ ћазаћ-ћытай
байланыстары дами бастады?
5. Ћытай экономикасыныѓ ћандай салалары жаћсы дамыды?
* 6.   XVIII ѕасырда Ћытай нелiктен оћшаулану саясатын џстады?
7. Iрi сауда орталыћтары болѕан ћалаларды атаѓдар.

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: