§ 3. XVIII ЅАСЫРДАЅЫ СОЛТЉСТIК АМЕРИКА

34
Отарлар љш тљрге б"лiндi:  корольдыћ, жеке жќне ћа-
уымдыћ (корпоративтiк) меншiк. Виргиния (1607) жќне
Нью-Йорк (1664) корольдыћ отарларѕа жатћызылды. Отар-
лар жоѕары меншiк иелерiне — корольѕа немесе лордћа
белгiлi м"лшерде салыћ т"леп тџрды.
Король жердi тек компанияларѕа емес, сонымен бiрге
Англияныѓ iрi феодал аћсљйектерiне де таратты. Отарлар-
дыѓ меншiк иелерi б"лiнген жерге толыћ ћоныстануѕа жќне
љндiстермен бейбiт ћатынас жасауѕа тiкелей мљдделi болды.
Онда ћџлдардыѓ еѓбегi кеѓ пайдаланылды. Жекеменшiктiк
отарларѕа Мэрилэнд (1632), Нью-Джерси (1664), Солтљстiк
жќне Оѓтљстiк Каролина (1670), Пенсильвания (1681),
Дэлавер (1702), Джорджия (1732)  жатты.
Американыѓ солтљстiк-шыѕыс б"лiгiндегi жерге отар-
лардыѓ ћоныстандырылуы љшiншi — ћауымдыћ меншiк
тљрiне жатты. Иелiк отарларды Америкаѕа ћоныс аударѕан
дiни ћауым мљшелерi ћоныстанды. Олар Жаѓа Англиядаѕы
меншiк иелерiне тиесiлi емес бос жерлерге ћоныс тептi.
Массачусетс (1629) Жаѓа Англияѕа ћоныс аударушы-
лардыѓ алѕашћы тџраѕы болды. Оныѓ негiзiнде Род-Айленд
(1635), Коннектикут (1636), Нью-Гемпшир (1680) отарлары
ћалыптасты.
Отарлардыѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ дамуы. Жаѓа
Англияныѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ жаѕынан бiршама
дамыѕан отарларында алѕашћы банктер, сауда орындары
ашылып, фермерлiк шаруашылыћтар ћарћын ала кеѓiнен
ћанат жайды. XVII ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында солтљстiк
отарларда ћалалар бой тљзедi. 40-жылдары алѕашћы ману-
фактуралар пайда болып, кеме жасау дамыды. Алѕашћы
кезде солтљстiкамерикалыћ отарлар тџрѕындардыѓ 9/10
айналысћан ауыл шаруашылыѕыныѓ есебiнен кљнелттi.
Аѕылшын корольдары феодалдыћ ћатынас орнатћысы келдi:
жаћындарына жер љлесiн таратты. Алайда отарлардыѓ
дамуы "згеше, прогрессивтi жолмен iлгерiледi. Солтљстiкте
фермерлiк, яѕни ауыл шаруашылыѕыныѓ капиталистiк
жолы бекiп дамыды. Оѕан аућымды игерiлмеген жер кеѓiстiгi
ыћпал еттi. Батысћа кету жалѕа алушылар мен жер иелену-
шiлердiѓ арасындаѕы шешiм ќрекетi болатын: аса аућатты
емес отарлаушылар бос жатћан жерлердi басып алып тќуел-
сiз жер иесi атанды.

35
Феодализм Солтљстiк Америкада берiк тамыр жая алѕан
жоћ. :йткенi мџнда феодализмнiѓ "мiр сљруiнiѓ басты
шарты болып табылатын — феодалдардыѓ жерге толыћ
ћџћыѕы болмады.
Плантациялыћ шаруашылыћтыѓ даму болашаѕы зор
болѕанымен, ол сервенттер мен ћара ћџлдардыѓ еѓбегiне
тќуелдi едi. Сондыћтан ћџл саудасы мен контрабанда "рiс
алып, жердi алып-сату дамыды.
Елдiѓ негiзгi б"лiгiн (80
%) фермерлер ћџрады. Ћиыр
шеттегi фермерлер патриархаттыћ шаруашылыћ жљргiздi.
Массачусетстегi жер иеленушiлер XVII ѕасырдыѓ "зiнде
жекеменшiк иелерi болды, себебi олар квитрента (корольѕа
немесе лордћа салыћ) т"лемедi. Жаѓа Англиядан оѓтљстiкке
ћарай орналасћан меншiктiк отар фермерлерi ћиын жаѕ-
дайда болды, ал џсаћ жалѕа алушылар (жалгерлер) оларѕа
тiкелей тќуелдi болды. Сонымен ћатар Америкада скват-
терлiк — ћоныс аударушылардыѓ жыртылмаѕан жерлердi
"з еркiмен иелену тќсiлi дамыды. Бџл жаѕдай жерге деген
толыћ ћџћыћты бџзды.
Америкада басћарудыѓ олигархиялыћ тљрi орныћты.
Билiктiѓ заѓ шыѕарушы жќне атћарушы болып б"лiнуi
ћалыптасты. Еркiн ћоныс аударушылардыѓ "мiр сљру
деѓгейi орта дќрежедегi еуропалыћтан жоѕары болды. Еуро-
па соѕыстан к"з ашпады, ал ћоныс аударушылар тыныш
"мiр сљрдi. Олар Англия жќне басћа да еуропалыћ елдер-
дегi сияћты ќскердi, король отбасын жќне аћсљйектердi ћар-
жыландыруѕа жџмсалатын салыћтарды т"леуден боса-
тылды. XVII ѕасыр мен XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында
метрополия тџрѕындарына ћараѕанда ћоныс аударушылар-
дыѓ артыћшылыћтары болды. Метрополия отарлардыѓ
ћорѕаныс шыѕындарын да "з мойындарына ала бастады.
Америка ћоѕамыныѓ алѕашћы даму сатысыныѓ маѓыз-
ды ерекшелiгi — адам "зiнiѓ жеке еѓбегi мен кќсiпкерлiгiнiѓ
жемiсiн пайдаланды. Американы отарлау ћџл саудасы жќне
љндiстердi тонаумен ћатар жљргiзiлсе де, америкалыћтардыѓ
негiзгi б"лiгi меншiкке "здерiнiѓ табанды еѓбектерiнiѓ
арћасында ћол жеткiздi. С"йтiп, олардан орта тап ћалып-
тасты.
Еркiн ћоныс аударушыларды метрополия билiгiне баѕын-
дыру ћиын болды. Бостандыћ пен ћџћыћћа ћысым жасау-

36
шыларѕа т"зiмсiз ћатынас ћалыптасты. Экономикалыћ,
саяси жќне дiни бостандыћтарды иелене отырып, америка-
лыћтар олардыѓ кеѓейтiлуiне жќне ныѕайтылуына мљдделi
болды.
Тќуелсiздiк љшiн соѕыстыѓ алѕышарттары. 1775—1783
жылдардаѕы Солтљстiк Америка отарларыныѓ тќуелсiздiк
љшiн соѕысы Англиядаѕы љдерiстердiѓ заѓды жалѕасы
болды. XVIII ѕасырдыѓ ортасына ћарай отарлар экономи-
калыћ жаѕынан "стi. Ендiгi жерде олар метрополиядан
жабдыћталуына тќуелдi болмады, "йткенi оларда жеке-
меншiк флот, ормандар жќне ћџнарлы жерлер к"п болды.
Халыћтыѓ саны "стi. Егер 1688 жылы онда 200 мыѓ адам
тџрса, 1775 жылы адамныѓ саны 2,7 млн-ѕа жеттi. Отарлар
Англияныѓ иелiгiнде болѕанымен, мџнда Еуропаныѓ барлыћ
мемлекеттерiнен эмигранттар аѕылды. Олардыѓ ќлеуметтiк-
экономикалыћ дамуыныѓ к"рсеткiшi портты ћалалардыѓ —
Бостон, Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор —  "суi болды.
Отарлыћ колледждер негiзiнде белгiлi америка универ-
ситеттерi — Гарвард, Принстон, Колумбия, т.б. ашылды.
Отарлар тќуелсiздiк жолындаѕы кљрес љшiн пiсiп-
жетiлдi. Бiраћ Џлыбритания 1756—1763 жылдардаѕы Жетi-
жылдыћ соѕыста Францияны жеѓгеннен кейiн, "з iшкi
жаѕдайын тџраћтандырып, Солтљстiк Американыѓ толыћ
билiк етушi ћожайыны болѕысы келдi. Метрополияныѓ
отарларда кќсiпкерлiк еркiндiгiн шектеп, оларды "з мљдде-
лерiне баѕындыру саясаты тќуелсiздiк љшiн соѕыстыѓ
экономикалыћ алѕышарттарын тудырды.
XVII ѕасырдыѓ екiншi жартысы мен XVIII ѕасырдыѓ
алѕашћы онжылдыћтарында бiрнеше парламент актiлерi
жарыћ к"рдi. Оларда басћа теѓiз державаларымен еркiн
сауда жасауѕа, отарларда "ѓдеушi "неркќсiптi дамытуѕа
тыйым салынды.
1763 жылѕы заѓ "з еркiмен батысћа ћоныс аударуѕа
тыйым салды. Бџл заѓ ћоныс аударушыларды корольдыѓ
жер монополиясыныѓ белгiлi ќкiмшiлiк шекарасында
џстауѕа тырысты. Отарлыћ империяныѓ басћару аппара-
тын ћаржыландыру љшiн 1764 жылы бiрћатар тауарларѕа
жаѓа кедендiк салыћтар енгiзiлдi. 1765 жылы тџраћты ќскер
џстау љшiн 10 мыѓ солдатты Америкада пќтерге орна-
ластыру ћарастырылды. Ал шыѕындарды жабу маћсатында

37
осы жылы гербтiк салыћ туралы акт ћабылданды. Бџл
актiнiѓ парламентте ћабылдануы отарларда наразылыћ
тудырды.
Осы кезде феодалдар билiгiне ћарсы аграрлыћ ћозѕалыс
кљшейдi. XVIII ѕасырдыѓ 70-жылдарыныѓ басында парти-
зан соѕысы "рiс алды. Тќуелсiздiк љшiн кљрескерлердiѓ негiзгi
б"лiгi фермерлер мен ауыл тџрѕындары болды.
Гербтiк салыћ жаѓа кедендiк салыћтармен ауыстырылды,
бiраћ бџл отарларѕа тыныштыћ ќкелген жоћ. 1773 жылы
5 наурызда Бостонда ћала тџрѕындары британ солдатта-
рымен ћаћтыѕысып ћалды. Аѕылшын тауарларына бойкот
тактикасы ћолданыла бастады. Белсендi кљрескерлердiѓ бiрi
Сэмюэл   Адамс љндiстерше киiнген отар тџрѕындары тобын
басћарып, 1773 жылы аѕылшын шайы тиелген кеме жљгiн
теѓiзге лаћтырды. Бџл оћиѕа “Бостондаѕы шай iшу” деген
атпен тарихта ћалды.
Англия ќкiмшiлiк шаралар арћылы ћысымды кљшейте
тљстi. Бостон портын жауып, америкалыћ солтљстiк-
батысты "зiнiѓ Квебек провинциясына ћосып алды. Осындай
“т"зiмсiз актiлерге” ћарсы бой к"терулер кљшейе тљстi.
1774 жылы Филадельфияда тџѓѕыш Ћџрлыћтыћ конгресс
жиналды. Ћабылданѕан “Ћџћыћтар декларациясында”
отарлардыѓ "зiн-"зi басћару ћџћыѕы туралы айтылды. Бџл
ќлi де тќуелсiздiктiѓ жариялануы емес едi, ел оныѓ табал-
дырыѕында тџрды.
Соѕыс 1775 жылы сќуiрдiѓ 19-ында
бiрден басталып кеттi. Америка-
даѕы аѕылшындардыѓ бас ћолбас-
шысы генерал Гейдж ћару-жараћ
ћой масын басып алу ж"нiнде
бџйрыћ бергеннен кейiн, ћарулан-
ѕан фермерлер оныѓ жiберген пол-
кiне ћарсы соѕыс ашты. Тќуелсiздiк
жолындаѕы соѕыстыѓ алѕашћы
шайћасы патриоттыћ кљштер љшiн
сќттi болды.
Тќуелсiздiк љшiн соѕыс. 1775 жы-
лы мамырда жиналѕан Екiншi ћџр-
лыћтыћ конгресс америка "кiметiне
айналды. Америка тџраћты армия-
Т.Джефферсон

38
сын виргиниялыћ iрi плантатор ќрi тќжiрибелi ќскери адам
Джордж Вашингтон басћарды.
1776 жылы шiлденiѓ 4-iнде Томас  Джефферсон (америка-
лыћ аѕартушы, демократиялыћ баѕыт идеологi, кейiн АЋШ-
тыѓ љшiншi президентi болып сайланѕан) ћџрастырѕан
“Тќуелсiздiк декларациясы” ћабылданды. Тарихта тџѓѕыш
рет мемлекеттiк ћџжат мемлекеттiк ћџрылыстыѓ негiзi
ретiнде халыћ егемендiгi принципiн жариялады. Декларация
аѕылшын королi мен парламентiн озбырлыћ ќрекеттерi мен
адам ћџћыѕын бџзѕандыѕы љшiн айыптап, бџдан былай
отарлар “соѕыс жариялауѕа, бiтiм жасауѕа, одаћћа енуге,
сауда жасауѕа жќне кез келген актiлер мен ќрекеттердi
жљзеге асыруѕа толыћ ћџћыћты” екендiгiн мќлiмдедi.
Джефферсон адамныѓ табиѕи жќне туа бiткен ћџћыћ-
тары туралы айта келiп, Жан-Жак Руссо сияћты меншiктi
табиѕи емес, азаматтыћ ћџћыћћа жатћызды.
Тќуелсiздiк идеясын америкалыћтар тљгел ћолдаѕан жоћ.
Экономикалыћ, саяси жќне басћа да себептер бойынша ленд-
лордтар, король шенеунiктерi, саудагерлердiѓ басым б"лiгi
Англиядан б"лiнудi ћаламады. Оларды лоялистер  деп атады.
Сауда жќне кќсiпкерлер еркiндiгiн жаћтаушы плантация
иелерi, американ к"пестерiнiѓ к"пшiлiгi патриоттарѕа жат-
ты. Олар тќуелсiздiк iсiне ћаржылай к"мек к"рсетiп отырды.
Бостондыћ к"пес-контрабандашылардыѓ “королi” Джон
Хэнкок  “Тќуелсiздiк декларациясына” ћолын бiрiншi болып
ћойды. Патриоттардыѓ жетекшiлерi жас саясаткерлер едi.
Демократиялыћ сенiмiнiѓ кљшiне ћарай ћарапайым адам-
дардыѓ к"пшiлiгi тќуелсiздiктi ћолдады.
Соѕыстыѓ барысы. Ќскери ћимылдар сќтсiздiктерге толы
болды. 1775 жылѕы жеѓiстерден кейiн жеѓiлiстер кезеѓi
туды. Кљшi мен саны жаѕынан британ ќскерлерi амери-
калыћтардан басым едi. Бiраћ америкалыћтар соѕысћа бар
кљш-ћуатын салды. Джордж Вашингтон шебер ћолбасшы
ретiнде танылды.
Америка ќскерлерiнiѓ жаѕдайы лоялистердiѓ кесiрiнен
ћиындай тљстi. Ќскер нашар жабдыћталѕан едi, ћару-жараћ
пен аћша жетiспей жатты. 1776 жылы кљзде Нью-Йорк ћа-
ласына жаћын жердегi ауыр шайћастан кейiн Дж.Вашинг-
тон ќскерiнiѓ ћалдыѕы жойылып кетуден ќзер дегенде аман
ћалды.

39
1777 жылдыѓ кљзi америкалыћтарѕа, бiр жаѕынан,
жеѓiлiс (аѕылшын ќскерлерi АЋШ-тыѓ астанасы Филадель-
фияны алды) ќкелсе, екiншi жаѕынан, жеѓiс (солтљстiкте)
алып келдi. Ерiктiлер жќне полиция кљшiмен Саратога
ћасында 7 мыѓдыћ аѕылшын корпусы ћоршауѕа алынып,
тiзе бљктi. Бџл хабар сол кездегi америкалыћ дипломат
Бенжамин Франклиннiѓ Франциямен одаћтыћ келiсiмге
келуiне к"мектестi (1778).
Франциядан кейiн Испания (1779), одан кейiн Голлан-
дия Англиямен соѕысћа кiрiстi. Англияныѓ халыћаралыћ
оћшаулануѕа џшырауы америкалыћтардыѓ жеѓiске деген
љмiтiн арттырды. Ресей мен Австрия бейбiт келiсiм жасау
љшiн делдалдыћ ћызмет етудi џсынды. 1780 жылы Ресейдiѓ
џсынысымен ћџрылѕан ќскери-теѓiз бейтараптыѕы жљйесi
Англияныѓ теѓiздегi басымдыѕына ћарсы баѕытталды.
Американыѓ тќуелсiздiгi љшiн шайћасушы ерiктiлердiѓ
ћатарында маркиз де Лафайет, поляк патриоты Тадеуш
Костюшко, орыс дворяны Г.Х.Веттер фон Розенталь, т.б.
болды.
Англия сонда да соѕысты тоћтатћан жоћ. 1780 жылы
АЋШ-тыѓ оѓтљстiгiнде оныѓ ќскерi Чарльстонды басып
алды. Оѓтљстiк Каролинада америкалыћтар талћандалды.
Аѕылшындар Виргинияѕа ћарай жылжыды, бiраћ полиция
мен партизандардыѓ кљштi ћарсылыѕына кезiктi.
1781 жылы ћазанныѓ 19-ында америкалыћтар мен
француздар Йорктаун тљбiнде лорд Корнуоллистiѓ 8 мыѓ-
дыћ корпусын ћоршауѕа алды. Аѕылшындардыѓ ћарсы-
лыћсыз берiлуi — соѕыстыѓ таѕдырын шештi.
АЋШ пен Англия алдын ала келiсiмшартћа 1782 жылы
Парижде, ал ћорытынды келiсiмшартћа 1783 жылы ћыр-
кљйектiѓ 3-iнде ћол ћойды. Бџл келiсiмшарттыѓ басты
нќтижесi — Америка Ћџрама Штаттарыныѓ тќуелсiз мемле-
кет ретiнде ресми танылуы болды. Испания Флориданы
алды, Канада Англияныѓ иелiгiнде ћалды.
АЋШ Конституциясыныѓ ћабылданылуы. Жас
республиканыѓ басшылары елде љлкендi-кiшiлi "згертулер
енгiздi. Бџрынѕы отарлар билiк б"лiнiсi жќне республикалыћ
басћару формасы бар штаттарѕа айналды. 1776—1780 жыл-
дары отарларда конституциялар ћабылданды. Солтљстiк
штаттарда жќне бос жерлерде ћџлдыћ жойылды, бiраћ ол

40
оѓтљстiкте саћталып ћалды. Сервенттердi негрлермен ауыс-
тырѕан плантация иелерi ћџлдыћћа мљдделi болды.
Алѕашћыда АЋШ-тыѓ мемлекеттiк ћџрылысы егемендi
штаттардыѓ келiсiмшартына негiзделген конфедерация
болды. Орталыћ билiктi Ћџрлыћтыћ конгресс атћарды.
Президент те, сенат та, Жоѕарѕы сот та болѕан жоћ. Соѕыстан
кейiнгi экономикалыћ ћџлдырау мен бейберекеттiк федера-
тивтi республика туралы идеяны тудырды.
Iшкi тџраћсыздыћтыѓ "суi, халыћ толћулары билiктi
реформалаудыѓ маѓызды алѕышарттары болды.
1787 жылдыѓ жазында барлыћ штаттардыѓ "кiлдерi
ћатысћан жартылай ресми съезд "ттi. Осында федералдыћ
конституция ћабылданды. Оныѓ жобасын дайындауѕа
Дж.Вашингтон, Б.Франклин, А.Гамильтон  жќне   Дж.Мэдисон
ћатысты.
1787 жылѕы конституция одаћтас немесе федералдыћ
мемлекет ћџрды, штаттар "зiн-"зi басћару ћџћыѕы мен жеке
конституцияларын саћтап ћалды. Заѓ шыѕару билiгi "кiлдер
жќне сенаттан тџратын екi палаталы Конгреске берiлдi. :кiлдер
палатасыныѓ мљшелерi, халћыныѓ саны шамамен теѓ штат-
тардан 2 жыл мерзiмге, ал сенаторлар — ќрбiр штаттан 6 жыл
мерзiмге сайланатын 2 мљшеден ћџралды. Заѓды ћабылдау љшiн
оны екi палата мљшелерi маћџлдауы ћажет болды.
Атћарушы билiк конституцияѕа сай президентке берiлдi.
Ол екi сатылы сайлау жљйесi бойынша сайланып, ерекше
"кiлеттiлiктерге ие болды. Президент "зiнiѓ алдында дербес
жауап беретiн министрлердi ћызметке таѕайындады, ћарулы
кљштердiѓ бас ћолбасшысы болды.
Конституция АЋШ Жоѕарѕы сотын, "мiр бойѕы ауысты-
рылмайтын судьяларын бекiттi. Жоѕарѕы сот егер консти-
туцияѕа ћарама-ћайшы деп таныса, заѓдардыѓ кљшiн жоя
алатын болды.
1787 жылѕы конституцияныѓ прогрессивтi мќнi болѕа-
нымен, ќлi де демократиялыћ бола алмады. Ол револю-
цияныѓ жеѓiстерiн ћџл иеленушiлер мен iрi буржуазияныѓ
мљддесiне бекiттi. Негрлердi ћџлдыћћа алу заѓдастырылды.
Ћашћын ћџлдар "здерiнiѓ бџрынѕы ћожайындарына
ћайтарылып берiлетiн болды. Љндiс тайпалары ћџћыћсыз
жаѕдайда ћала бердi. Љндiстердiѓ жер иелену ћџћыѕы

41
болмады, олардыѓ АЋШ-таѕы аза-
маттыѕы танылмайтын болды.
Конституция сайлау ћџћыѕын
реттей алмады. Еѓбекшiлердiѓ ћа-
лыѓ бџћарасы — џсаћ фермерлер,
жџмысшылар, кедей ћол"нершi-
лер — сайлау ћџћыѕынан айырылып
ћалды. Ќйелдер де ешћандай ћџ-
ћыћтар иелене алмады. Штаттар
конституциясында мљлiк шектелiмi
болды. К"п жаѕдайларда сайлаушы-
лардан отырыћшылдыћ, белгiлi бiр
дiни наным-сенiмдерге тќуелдiлiгi
талап етiлдi. АЋШ-тыѓ 3 млн-ѕа
жуыћ тџрѕыныныѓ тек 120 мыѓ адамы ѕана сайлау ћџћы-
ѕына ие болды. Буржуазиялыћ демократиялыћ с"з, баспас"з,
жиналыс “бостандыѕы” ескерiлмедi.
Бiраћ бџл билiк механизмiн жљзеге асыру жќне орта-
лыћтыѓ "кiлеттiлiгiн наћтылап б"лу жаѕынан жетiлген
конституция едi. Конституцияѕа "згерiстер мен толыћты-
рулар енгiзудiѓ рет-жосыћтары жетiлдiрiлдi. Конституция
кљнi бљгiнге дейiн ќрекет етедi.
1789 жылы Конгресс сайлауы болып, Джордж  Вашинг-
тон (1789—1797) АЋШ-тыѓ тџѓѕыш президентi атанды.
1791 жылы Конгресс с"з, баспас"з, жиналыс жќне петиция
ћџћыѕына, жекебасћа, тџрѕын љйге ћолсџћпаушылыћ,
ћылмыстыћ iстер бойынша азаматтыћ ћорѕау соттарын ен-
гiзу туралы конституцияѕа 10 тљрлi "згерiстер енгiзуге
мќжбљр болды. АЋШ тарихына бџл "згерiстер “Адам
ћџћыѕы туралы билль” деген атпен ендi. Конституцияѕа
енгiзiлген бџл "згерiстердiѓ прогрессивтi ыћпалы болды жќне
бџл АЋШ халћыныѓ iрi жетiстiктерiнiѓ бiрi.
Тќуелсiздiк жолындаѕы соѕыстыѓ тарихи маѓызы.
Англияныѓ америкалыћ отарларында болѕан тќуелсiздiк
жолындаѕы соѕыс елдiѓ дербес капиталистiк жолмен
дамуындаѕы еѓ басты кедергiлер — отарлыћ езгi мен аѕыл-
шындардыѓ жер иеленушi аћсљйектерiнiѓ билiгiн жойды.
Соѕыс нќтижесiнде аѕылшын отаршыларыныѓ феодалдыћ
тќртiптердi енгiзу ќрекеттерi тоћтатылды. Дворяндыћ ти-
Джордж Вашингтон

42
тулдар мен майораттар таратылды, iрi латифундиялар тќр-
кiлендi. Отарлардаѕы тќуелсiздiк соѕысыныѓ жеѓiсi нќти-
жесiнде 1787 жылы конституция ћабылданып, АЋШ деп
аталатын iрi дербес республика дљниеге келдi.
АЋШ мемлекетi революциялыћ жолмен ћџрылѕан жаѓа
замандаѕы тџѓѕыш демократиялыћ республика болды.
Оныѓ ћџрылысы аѕартушылардыѓ саяси идеяларын iске
асырды. ХVII ѕасырдаѕы аѕылшын жќне ХVIII ѕасырдыѓ
соѓындаѕы француз революцияларына ћараѕанда, америка
революциясыныѓ артыћшылыѕы — террордыѓ болмаѕан-
дыѕы едi. Отарлардыѓ тќуелсiздiк љшiн кљресi жќне респуб-
ликаныѓ жариялануы "ркениеттi еуропалыћтарда ћорћы-
ныш сезiмiн тудырѕан жоћ. Жаѓа тќуелсiз республиканыѓ
пайда болуы сол кездегi феодалдыћ-монархиялыћ Еуропаѕа
ешћандай революциялыћ кљйзелiс ћаупiн т"ндiрмедi.
Монархияныѓ республикамен алмасуын ћуаттай отырып,
америкалыћ мемлекет ћайраткерлерi "здерiнiѓ сыртћы
саясатында идеологиялыћ емес, прагматикалыћ џѕымды
басшылыћћа алды. :зiнiѓ маћсаты жаѕынан америка рево-
люциясы ХVI ѕасырдаѕы Нидерланды революциясын к"бi-
рек еске салатын едi.
          Аѕылшын отарларыныѓ ќкiмшiлiк-саяси ћџрылысы
       Џжымдыћ
        Жекеменшiк
Нью-Гемпшир (1680)
Массачусетс     (1629)
Род-Айленд      (1635)
Коннектикут    (1636)
Пенсильвания                    (1681)
Мэриленд                             (1632)
Солт. жќне Оѓт. Каролина  (1670)
Джорджия                         (1732)
Дэлавер                                (1702)
Нью-Джерси                       (1664)
Корольдыћ
(тќждiк)
Нью-Йорк (1664)
Виргиния  (1607)
V
V
V
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Солтљстiк жќне оѓтљстiк отарлардыѓ шаруашылыѕында ћа-
лыптасћан айырмашылыћтарды ашып к"рсетiѓдер.

43
2. Отарлар тџрѕындарыныѓ Англияѕа ћарсы к"терiлiсiнiѓ негiзгi
себептерi ћандай?
3. Солтљстiк Американы отарлау ћашан басталды?
4. “Скваттерлiк” дегенiмiз не?
5.  Тќуелсiздiк љшiн соѕыстыѓ экономикалыћ алѕышарттарын
атаѓдар.
6.  Революцияѕа дейiн отарлардаѕы жаѕдай ћандай болды?
7.  Тќуелсiздiк Декларациясыныѓ негiзгi ережелерiн баяндаѓдар.
8. 1787 жылы Конституцияныѓ прогрессивтi жаћтары болѕаны-
мен, демократиялыћ бола алмауы нелiктен?
9. 1787 жылѕы конституцияѕа енгiзiлген 10 "згерiс ж"нiнде айтыѓдар.
10. Тќуелсiздiк жолындаѕы соѕыстыѓ тарихи маѓызы неде?
11. Америкадаѕы революцияныѓ ерекшелiктерi ћандай?
§ 4. ЏЛЫ ФРАНЦУЗ БУРЖУАЗИЯЛЫЋ РЕВОЛЮЦИЯСЫ
Францияныѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ жќне саяси
дамуы. ХVIII ѕасырдыѓ соѓындаѕы шексiз монархиялыћ
билiк бiр кезде бiртџтас џлттыћ мемлекет ћџруда љдемелi
р"л атћарса, ендi кертартпа кљшке айналып, аћсљйектер мен
дiн ћызметшiлерiнiѓ мљддесiн ћорѕауы капитализмнiѓ
дамуын тежедi. Ел iшiндегi сауда саласыныѓ кеѓеюiне та-
биѕи шаруалар ћожалыѕыныѓ кедергi болуы феодалдыћ
ћатынастарды жоюды ћажет еттi. Бџѕан шаруалар да,
буржуазия да мљдделi едi. :неркќсiп пен сауданыѓ еркiн
дамуын "ндiрiстiѓ џсаћ цехтыћ џйымдастырылуы тежедi.
Буржуазия цехтыћ ћџрылысты жоюѕа мљдделi болды жќне
саудадаѕы, банк iсiндегi, несиелiк, ћџћыћтыћ, кедендiк жљйе-
дегi салыћты жою љшiн кљрестi.
XVIII ѕасырдыѓ 80-жылдары феодалдыћ абсолюттiк
билiк даѕдарысы ушыѕа тљстi. Ѕасырдыѓ орта тџсында орын
алѕан экономикалыћ "рлеу тоћталды, елдiѓ шаруашылыѕы
нашарлап кеттi. 1787—1789 жылдары "ндiрiстiк-сауда даѕ-
дарысы тереѓдедi. Ћалалар мен ауылдарда ашыѕушылар
саны к"бейiп, т"менгi ќлеуметтiк топта кедейшiлiк  кеѓ етек
алды. Мџныѓ бќрi олардыѓ кљштi ћарсылыѕын тудырды.
Осы кезде жоѕарыдаѕылардыѓ да даѕдарысы басталѕан
едi. Монархия кљйреу алдында тџрды. 1614 жылдан берi
Францияда Бас штаттар, яѕни феодалдыћ-сословиелiк уќ-

44
кiлдiктiѓ жоѕарѕы мекемесi шаћырылмаѕан едi. Дворяндар
Бас штаттарды шаћыруды талап еттi.
Халыћ ћолдауын сезiнген депутаттар "кiметке ћарсы шы-
ѕуѕа бел байлады. Олар мемлекеттiѓ таптыћ принципiн
ќшкерелеп, 17 маусымда "здерiн Џлттыћ  жиналыс  деп
жариялады. 20 маусымда д"ѓгелек залѕа жиналѕан Џлттыћ
жиналыс депутаттары, конституцияныѓ негiзгi ережелерi
дайын болмайынша, залдан шыћпайтындарына ант бердi.
1789 жылдыѓ 9 шiлдесiнде жиналыс мљшелерi "здерiн
Џлттыћ  Ћџрылтай  жиналыс деп жариялады. Король
XVI Людовик пен сарай маѓындаѕылар толѕаѕы жеткен
т"ѓкерiстi ћарулы кљш к"мегiмен басуѕа шешiм ћабылдайды.
Революцияныѓ басталуы. 1789 жылдыѓ 12 маусымын-
да Париж ћаласында ћаржы министрi Н.А.Неккер "з
еркiмен ћызметтен кеттi деген хабар тарап, ќскер iшiнде
толћулар басталды. 13 шiлдеде Парижде к"терiлiс бџрћ ете
ћалды. Ертеѓiнде таѓертеѓгiлiк Париж к"терiлiсшiлердiѓ
ћолында болды. К"терiлiсшiлердiѓ соѓѕы ћимылы Басти-
лияны алумен аяћталды. Бџл француз революциясыныѓ
басталѕанын бiлдiрдi жќне бџл оныѓ алѕашћы жеѓiсi болды.
1789 жылѕы революцияныѓ басты саяси жетiстiгi бур-
жуазия мен халыћтыѓ одаћтастыѕы арћасында абсолюттiк
билiктi ћџлату болды. Басты саяси басћарушы мекеме болып
Ћџрылтай жиналысы танылды, оѕан мљше болѕандар, негiзi-
нен, буржуазия "кiлдерi едi. Жергiлiктi билiк те буржуа-
зияныѓ ћолына к"штi. Осылайша Францияда аса маѓызды
тарихи оћиѕа — мемлекеттiк билiктiѓ буржуазияныѓ ћолына
"туi жљзеге асты.
1789 жылдыѓ тамызында "ткен Ћџрылтай жиналысы екi
маѓызды ћџжат ћабылдады. 4—11 тамыздаѕы декрет
бойынша феодалдыћ “жеке” борыштар мен шiркеу ондыѕы
жойылды. Бiраћ негiзгi жермен байланысты мiндеттер
саћталып ћалды. Жер сеньорлардыѓ жекеменшiгi болып
табылып, оларды тек ћана сатып алуѕа жол ашылды.
26 тамызда жиналыс “Адам жќне азамат ћџћыћтарыныѓ
декларациясын” ћабылдады. Декларацияныѓ 17 бабында
революциялыћ принциптер ретiнде аѕарту идеялары: халыћ
егемендiгi принципi, ќрбiр адамныѓ заѓ алдында теѓдiгi, с"з,
баспас"з жќне ар-џждан бостандыѕы ж"нiнде жазылды. :з

45
позициясын ныѕайту маћсатында жиналыс буржуазиялыћ
"кiметтi ћалыптастыруѕа белсендi тљрде кiрiседi. Азаматтыћ
теѓдiк принципiн џстай отырып, жиналыс таптыћ жеѓiл-
дiктердi жќне дворяндыћ титулдар мен гербтердi, сондай-
аћ дворяндыћ мџрагерлiктi ћџртты. :здерiнiѓ кќсiпкерлiк
еркiн ћызметiн бекiтiп, мемлекеттiк шектеудi жќне цехтыћ
жљйенi жойды.
1789 жылдыѓ 2 ћарашасында Ћџрылтай жиналысы
шiркеу ћызметкерлерi мљлкiн ћайта ћарау туралы декрет
ћабылдады.
Билiк басында тџрѕан орташа монархияшыл конститу-
цияшылдар к"пшiлiк бџћараныѓ наразылыѕын туѕызды.
Ћоѕамдыћ-саяси кљресте саяси клубтардыѓ маѓызы "те зор
болды. 1789 жылы џйымдастырылѕан Якобшiлдер клубы
(ќулие Якоб шiркеуiнде жиналатындарды осылай атады)
Францияныѓ саяси "мiрiнде љлкен р"л атћарды.
Революция кезiнде елде к"птеген мерзiмдi басылымдар
пайда болды. Солардыѓ iшiнде аса љлкен беделге жќне таны-
малдылыћћа Жан Поль Марат шыѕарѕан газет ие болды.
1791 жылы Ћџрылтай жиналысы Францияда буржуа-
зиялыћ конституциялыћ монархияны бекiткен конститу-
цияны дайындауды аяћтады. Заѓ шыѕарушы билiк заѓ
шыѕарушы мќжiлiске, атћарушы билiк мџрагерлiк монархћа
жќне ол таѕайындаѕан министрлерге негiзделдi.
С"йтiп, Ћџрылтай жиналысы iрi буржуазияныѓ ќлеумет-
тiк жќне саяси билiгiн заѓды тљрде бекiттi.
Монархияныѓ ћџлауы. Бџрынѕы билеушi топтыѓ к"п-
шiлiгi — дворяндар революциямен бiтiспес кљрес бастады.
1792 жылдыѓ 20 сќуiр кљнi Франция Австрияѕа соѕыс
жариялады. Соѕыс барысы Франция љшiн сќтсiз болып, елге
наћты ћауiп т"ндi. Революциялыћ к"ѓiл кљйдегi халыћ
к"терiлдi. 1792 жылы монархиялыћ конституцияны не-
гiзге алѕан бљкiл мемлекеттiк саяси жљйе ћџлау алдында
тџрды.
Саяси даѕдарыстыѓ кљшейе тљсуiне орай, елдегi демо-
кратиялыћ ћозѕалыстар корольды ћџлатуды жќне монар-
хияны жоюды талап еттi. 10 тамыздыѓ тљнiнде Парижде
к"терiлiс басталып, к"терiлiсшiлер корольдыѓ Тюильри са-
райын басып алды.

46
1792 жылѕы 10 тамыздаѕы к"терiлiс революцияны жаѓа
деѓгейге к"терiп, “ескi тќртiп” ћалдыћтары демократиялыћ
жолмен жойылды. К"терiлiс барысында монархия iс жљзiнде
ћџлады. Жиналыс XVI Людовиктi таћтан тљсiрдi.
Ћайта ћалпына келтiрiлген коалиция ќскерi шабуылѕа
шыћты. 20 ћыркљйекте Коллерман мен Дюмурье ћолбас-
шылыћ еткен революциялыћ армия пруссиялыћтардыѓ
шабуылын тойтарып, оларды Франция шекарасынан кейiн
шегiнуге мќжбљр еттi.
Республиканы жариялау. 22 ћыркљйекте Франция
республика  болып  жарияланды. Конвенттiѓ жоѕарѕы орын-
даѕы 113 депутаты сол жаћ ћанатты ћџрады, оларды “тау-
лар”  немесе  “монтаньярлар” (франц. montagne — тау) деп
атады. Олардыѓ белгiлi жетекшiлерi: Робеспьер, Марат,
Дантон болды. Конвенттiѓ оѓ жаћ ћанатын 136 депутат
ћџрады, оларды  жирондыћтар  деп атады, "йткенi олар Жи-
ронда аймаѕынан шыћћан депутаттар едi. Ал орталыћ
б"лiгiн ћџраѕан 500 депутат ешћандай топта болмаѕан-
дыћтан, олар Конвенттiѓ “батпаѕы” немесе “тегiстiгi” деп
аталды.
Конвент сотына берiлген XVI Людовикке џлт еркiндiгiне
жќне мемлекеттiк ћауiпсiздiкке опасыздыћ жасады деген
кiнќ таѕылып, "лiм жазасына кесiлдi. 1793 жылдыѓ 21
ћаѓтарында оныѓ басы алынды.
1792—1793 жылдардыѓ ћысында ћалалыћ жќне ауыл-
дыћ бџћара революцияны ќрi ћарай жалѕастыруды батыл
талап еттi. Кљн тќртiбiнде азыћ-тљлiк мќселесi "зектi болды.
Халыћтыѓ экономикалыћ жаѕдайы кљрт нашарлап кеттi.
Бiрiншi кезектегi азыћ-тљлiкке тџраћты баѕа ћою ћажеттi-
лiгi туды.
Кордельер саяси клубы секциясында ћала кедейiнен
шыћћан революционер кюре Жак Ру, пошта ћызметкерi
Жан Варле жќне олардыѓ iзбасарлары баѕаныѓ жоѕарѕы
деѓгейiн наћтылауды талап етiп, љгiт-насихат жљргiздi.
1793 жылдыѓ к"ктемiнде революция жаѓа даѕдарыс
кезеѓiне аяћ басты. Ауыл шаруалары буржуазияныѓ ауыл-
ѕа ћатысты ќдiлетсiз саясатына "здерiнiѓ наразылыѕын
бiлдiрдi. Бџл кезде ќскер жаѕдайы да кљрт нашарлап кеткен
болатын. Республикаѕа т"нген жаѓа ћатер бљкiл халыћтыѓ
кљшiн топтастыруды ћажет еттi, бiраћ бџѕан жирондыћтар

47
ћарсы шыћты. Жирондыћтардыѓ саясаты революция
жеѓiсiне ћауiп туѕызды.
Якобшiлдер, париждiк секциялардыѓ к"пшiлiгi, Ком-
муна мљшелерi, Кордельер клубы, “ћџтырѕандар” бiрауыз-
дан жирондыћтарды жою керек деген пiкiрде болды.
Жирондыћтарѕа ћарсы к"терiлiстi џйымдастыруды астана-
лыћ наѕыз революциялыћ б"лiмдер басћаруѕа кiрiстi.
10 тамыздаѕы революциялыћ тќжiрибеге сљйенiп, к"терi-
лiс комитетiн ћџрѕан олар 1793 жылы 31 мамырда жеѓiске
жеттi.
Якобшiлдер диктатурасы. Жирондыћтар ћџлаѕаннан
кейiн саяси билiкке якобшiлдер келдi. Революция жаѓа
кљштердi жинай бастады. Елде революциялыћ диктатура
ћџрылды. Ол буржуазиялыћ-демократиялыћ революция-
ныѓ жетiстiктерiн ныѕайтуда батыл шаралар ћабылдады.
Монтаньярлар аграрлыћ мќселелердi шешу арћылы
якобшiл Конвенттiѓ халыћ бџћарасымен байланысын
ныѕайтуѕа тырысты. 1793 жылдыѓ 3 маусымында шетелге
ћоныс аударѕандардыѓ иелiктерiн мљмкiндiгiнше џсаћ
б"лiктермен 10 жыл к"лемiнде "тей алатындай етiп несиеге
сату ж"нiнде заѓ ћабылдайды.
10 маусымда ћабылданѕан заѓ бойынша барлыћ ћауым-
дастыћ жерi ћауым шаруаларыныѓ жекеменшiгi деп жа-
рияланды. Аћыр соѓында, 1793 жылдыѓ 17 шiлдесiнде ћа-
былданѕан декрет барлыћ феодалдыћ мiндеттердi толыѕы-
мен жойды.
1793 жылдыѓ 24 маусымында Конвент Францияныѓ
жаѓа конституциясын ћабылдады. Конституция республика
љкiметiнде бiрпалаталы жиналыс болуын, жалпыѕа бiрдей
сайлау жљйесiн жќне де сайлануѕа ћатысатын ерлердiѓ
жасы 21-ден т"мен болмауын ћарастырды. Сондай-аћ демок-
ратиялыћ ћџћыћтар мен еркiндiктер жарияланды. Рево-
люцияныѓ "рлеу кезiнде пайда болѕан якобшiлдердiѓ бур-
жуазиялыћ-демократиялыћ конституциясы халыћтыѓ та-
лаптарын ћанаѕаттандырды.
Бiраћ шiлде-тамыз айларында республиканыѓ жаѕдайы
ћиындай тљстi. Коалиция ќскерi республикаѕа ћарсы шыћты,
с"йтiп экономикалыћ жаѕдай нашарлап, азыћ-тљлiк даѕда-
рысы басталды.

48
Якобшiлдер тобыныѓ революцияѕа ћарсы кљштермен
кљресi жќне оларѕа ћарсы жљргiзген зорлыћ-зомбылыѕы
кљнделiктi iске айналып кеттi.
1793 жылдыѓ ћыркљйегiнде Жак Ру жќне Жан Варле
абаћтыѕа ћамалып, кейiн олардыѓ жаћтастары да осындай
кљй кештi.
Осы жылдыѓ ћараша айында Конвент жаѓа респуб-
ликалыћ кљнтiзбе мен жыл санауыныѓ жаѓа жљйесiн кiр-
гiзедi. Жаѓа ѕасыр республиканыѓ бiрiншi кљнiнен, яѕни
1792 жылдыѓ 22 ћыркљйегiнде республиканы жариялаудан
басталатын болды. Якобшiлдер халыћтыћ бiлiм беру жљйе-
сiне де к"п к"ѓiл б"ледi. 1793 жылдыѓ 19 желтоћсанында
Францияда тџѓѕыш рет жалпыѕа бiрдей тегiн бастауыш
бiлiм беру туралы заѓ ћабылданады. Мемлекеттiк мекемелер
политехникалыћ мектеп, "нер жќне ћол"нер, ќн-кљй консер-
ваториясын, Луврда (бџрынѕы король сарайында) мџражай
ашуѕа байланысты, џлттыћ кiтапхана мен џлттыћ мџражай
џйымдастыруѕа ћатысты бiрћатар шаралар "ткiздi.
Якобшiлдер љстемдiгi республиканыѓ ћауiпсiздiгiн ћамта-
масыз етiп, елдегi барлыћ ћарулы кљштерге "згерiстер
енгiздi. Алѕаш рет Францияда ћысћа мерзiмде жалпыѕа
ортаћ Џлттыћ армия ћџрылды.
1793 жылдыѓ кљзi мен ћысында барлыћ майданда елеулi
алѕа жылжу байћалды. Якобшiлдердiѓ жќне олармен
бiрiккен ќртљрлi ћоѕамдыћ топтардыѓ ортаћ жаулармен
кљресi аяћталуѕа таянды. Осы кезде якобшiлдердiѓ "з iшiнде
ћайшылыћтар мен алауыздыћ кљшейе тљстi. Якобшiлдер
партиясыныѓ негiзгi басшылары Робеспьердiѓ сыбайласта-
ры болды. Олардыѓ идеалдары џсаћ жќне орта кќсiпкерлер
едi.
1793 жылдыѓ кљзi мен ћысында якобшiлдердiѓ iшiнде
“ћайырымдылар” аѕымы ћалыптасып, оны Жорж Дантон
басћарады. “Ћайырымдылар” якобшiл диктаторлыћ тќртi-
бiн тез арада ауыстырып, жџмсартуѕа тырысты.
“Ћайырымдыларѕа” “наѕыз” революционерлер ћарсы
шыѕып, максимум ж"нiндегi заѓды ћатал саћтауды теѓестi-
рушi шараларын iздеу ћажет деп санады. “Наѕыздар” ћата-
рына париждiк секциялар, Коммуна жетекшiлерi Пьер
Шометт, Жак Эбер жќне басћалар жатты.

49
Термидорлыћ т,ѓкерiс. 1794 жылдыѓ к"ктемiнде кљрес
"зiнiѓ соѓѕы шегiне жеттi. :кiмет якобшiлдер солшыл
тобыныѓ жетекшiлерiн жазалауды ћолѕа алды. Эбер жќне
оныѓ жаћтастары сотћа берiлiп, олардыѓ бастары кесiлдi.
Якобшiлдер блогы тарап кеттi. 1794 жылдыѓ 10 маусы-
мында Робеспьердiѓ жаћтаушылары террорды кљшейту
туралы заѓ ћабылдады. Бџл Робеспьердi жќне оныѓ жаћ-
таушыларына ћарсы ћастандыћ џйымдастыру жќне Кон-
венттi таратуѕа жаѕдай туѕызды. Террорды кљшейту туралы
заѓѕа Ћоѕамдыћ ћауiпсiздiк комитетi мен Ћоѕамдыћ ћорѕаныс
комитетiнiѓ кейбiр мљшелерi ћарсы шыћты.
27 шiлдеде (9 термидорда) депутаттар Робеспьердi жќне
оныѓ жаћтастарын ћамауѕа алу туралы декретке ћол ћояды.
10 термидорда — 28 шiлдеде Робеспьер, Сен-Жюст жќне
олардыѓ серiктерiнiѓ бастары кесiлдi. Осылайша якобшiл-
дер диктатурасы ћџлады.
Француз буржуазиялыћ революциясыныѓ дљниежљзiлiк
маѓызы. Еуропа мен Америка елдерiнде "ткен буржуазия-
лыћ революциялар iшiнде, XVIII ѕасырдыѓ соѓында тџтан-
ѕан француз революциясыныѓ айырмашылыѕы — ќлеу-
меттiк-саяси ћаћтыѕыстар шиеленiстi "ттi жќне революция
нќтижесiнде елеулi ќрi iргелi "згерiстер жасалды.
Революцияныѓ басты нќтижесi — феодалдыћ абсолют-
тiк билiктi жоюы, буржуазиялыћ ћоѕамдыћ ћџрылысты
ныѕайтуы жќне Францияда капитализмнiѓ ќрi ћарай да-
муына жаѕдай туѕызуы болды. Революция феодалдыћ ћал-
дыћтарды жойып, елде аграрлыћ проблеманы шештi.
Революция нќтижесiнде Францияда жерге деген екi меншiк
тљрi пайда болды: шаруашылыћ меншiгi жќне iрi жеке жер
иелену.
Француз революциясыныѓ демократиялыћ ћџћыћтар
мен еркiндiктер жариялауы аса зор тарихи маѓызѕа ие
болды. Тарихта тџѓѕыш рет азаматтар жалпыѕа бiрдей сай-
лау ћџћыѕына, жиналыс ћџћыѕына, буржуазиялыћ-демок-
ратиялыћ республика ћџру ћџћыѕына мљмкiншiлiк алды.
Директория басћаруыныѓ т"рт жылы ќлеуметтiк-экономи-
калыћ жќне саяси тџраћсыздыћ кезеѓi болып шыћты.
Буржуазияныѓ халыћтыѓ т"менгi топтарынан љрейленуi,
олардыѓ ыћпалын тљпкiлiктi жоюѕа џмтылуы Директория-

50
ны оѓшылдыћћа ћарай итермеледi. 1799 жылѕы ќскери
жеѓiлiстер режiм даѕдарысын жеделдете тљстi.
Бџл кезде консервативтi буржуазиялыћ ћайраткерлер
мемлекеттiк т"ѓкерiс жоспарын дайындады. Т"ѓкерiстi
жљзеге асыру љшiн неѕџрлым лайыћты адам Наполеон
Бонапарт  болды. 1799 жылы 9 ћарашада (VIII жылдыѓ 18
брюмерi) Кеѓес мљшелерiнiѓ бiр б"лiгi Директорияны жою
жќне билiктi Бонапарт бастаѕан 3 консулѕа беру туралы
Жарлыћ жариялады. Т"ѓкерiс жеке билiк режiмiн — Напо-
леон Бонапарттыѓ ќскери диктатурасын орнату љшiн жол
ашты.
18 брюмердегi (1799 жылѕы 9 ћараша) т"ѓкерiс буржуа-
зиялыћ контрреволюцияныѓ тљпкiлiктi жеѓiсiн бiлдiрдi.
3 консулдыѓ билiгi бiртiндеп бiр консулдыѓ — Наполеонныѓ
диктатурасына айналды. Нќтижесiнде 1804 жылы мамыр-
да Наполеон Бонапарт Францияныѓ императоры болып
жарияланды.
Наполеонныѓ жаулап алу соѕыстары. Директорияныѓ
алѕашћы жылдары Франция коалициямен соѕыста бiрћатар
жеѓiске жеттi. Азаматтыћ соѕыс ретiнде басталѕан соѕыс
жаулапалушылыћ соѕысћа айналды. Мџныѓ айћын белгiлерi
1796—1797 жылдардаѕы ќскери наућан барысында к"рiндi.
1796 жылы генерал Бонапарт бастаѕан француз армиясы
Италия аумаѕына баса-к"ктеп кiрдi. 1797—1799 жылдары
француздар Италияныѓ аумаѕында Лигурия, Цизальпия,
Рим, Неополитан республикаларын ћџрды.
Наполеон соѕыстары немiс халћыныѓ таѕдырына да кљштi
ќсер еттi. Германияда Наполеонныѓ љстемдiгi орнады. 1795 жы-
лы Франция Пруссиямен Базель келiсiмiне ћол ћойды.
1798 жылы Еуропа мен Таяу Шыѕыстаѕы француз-
дардыѓ баса-к"ктеп кiруiне байланысты Францияѕа ћарсы
жаѓа коалиция ћџрылды. Египет жорыѕы сќтсiз аяћтал-
ѕаннан кейiн Солтљстiк Италиядаѕы француздардыѓ љстем-
дiгi австриялыћ љстемдiкпен алмастырылды.
1800 жылы Маренго ћаласында француз армиясы
австриялыћ армияны таѕы да талћандап, Солтљстiк Италия-
ны басып алды. Италия он жыл бойы Наполеон империя-
сына баѕынды. Оныѓ солтљстiк аумаћтарыныѓ бiр б"лiгi
Францияныѓ ћџрамына тiкелей енгiзiлдi.
Германияныѓ картасы тџраћты "згерiп тџрды. 1803 жы-
лы ћол ћойылѕан жарлыћ бойынша 3 млн халћы бар 112

51
мемлекеттi жоюѕа шешiм ћабыл-
данды. Олардыѓ жерлерi iрi мемле-
кеттерге ћосылды. Дiни князьдыћ-
тардыѓ жерлерi секуляризациялан-
ды*. Наполеондыћ билеп-т"стеушi-
лiк тонаумен, зорлыћпен ћатар жљр-
гiзiлдi жќне онымен бiр мезгiлде
буржуазиялыћ ћайта ћџруларѕа жќр-
дем жасады. Шiркеулердiѓ, монас-
тырьлардыѓ саны ћысћарды, к"пте-
ген феодалдыћ артыћшылыћтар
жойылды. Мџнымен бiрге француз
љкiметi жаѓа салыћтар — контри-
буциялар жќне рекрутћа алу жљйе-
сiн енгiздi. 1806 жылы Рейн одаѕы-
ныѓ ћџрылуына ћарсы шыћћан Пруссия Францияѕа ћарсы
соѕыс бастады, бiраћ жеѓiлiс тапты. Ол љшiн асћан џлы
жќбiрлеу 1807 жылѕы Тильзит бiтiмi болып табылды, ол
Пруссияны Францияѕа тќуелдi еттi.
Австрия империясыныѓ Францияѕа ћарсы жљргiзген
соѕыстары империя љшiн жеѓiлiспен аяћталды. 1806 жылы
Наполеонныѓ ћысым жасауымен Габсбургтер ќулетi "зiнiѓ
Ћасиеттi Рим империясыныѓ императорлары мќртебесiнен
мќѓгiге айырылды. Монархия Австрия империясы деп атала
бастады.
Наполеон "кiмет билiгiне келгеннен кейiн бiрден Испа-
нияны Англияѕа ћарсы коалицияныѓ соѕыстарына ћатысуѕа
мќжбљр еттi. Бџл соѕыс Трафальгар мљйiсiндегi  шайћаста
испан флотыныѓ талћандалуымен аяћталды.
Экономикалыћ даѕдарыс, ћаржылыћ былыћ жќне ар-
миядаѕы ћџлдырау жаѕдайларында 1807 жылы Наполеон
Испанияны Португалияѕа ћарсы жаѓа соѕысћа кiруге мќж-
бљр еттi.
Алайда Португалиямен соѕыс аяћталѕаннан кейiн фран-
цуз ќскерлерi Испания аумаѕынан кеткен жоћ.
Испан халћы наразылыћ белгiсi ретiнде 1808 жылы 2 ма-
мырда алѕашында Мадридте, одан кейiн басћа да ћалаларда
к"терiлiске шыћты.
*
 Секуляризация (лат. saecularis — зайырлыћ, пендешiлiк) — мемлекеттiѓ
шiркеу меншiгiн (к"бiнесе жерiн) зайырлыћ меншiкке айналдыруы.
Наполеон Бонапарт

52
Шетелдiктi король етiп жариялау, Испаниядаѕы ќскери
интервенция, халыћ дќстљрлерiн бџзушылыћ — осыныѓ бќрi
испан халћын "з тќуелсiздiгi љшiн кљреске к"тердi. Испан
провинциялары бiрiнен кейiн бiрi француздарѕа соѕыс
жариялады. Љлкен уќкiлеттiлiктерге ие болѕан к"терiлiсшi-
лер жќне ћарулы жасаћтар ћџрылды. Наполеон Испанияѕа
200 мыѓдыћ армия жiбердi, ол iрi ћалаларда асћан ћиын-
шылыћпен болса да тќртiп орнатты. Бљкiл Еуропаны "зiне
баѕындыра алѕан Наполеон испан армиясы тарапынан жа-
салѕан жанкештi, табанды ћарсылыћћа кез болды.
Сарагоса ћаласыныѓ ћорѕаушылары "з ћаласы љшiн
соѓѕы тамшы ћандары ћалѕанша шайћасты. Испандыћтар-
дыѓ "з тќуелсiздiгi љшiн ћањармандыћ кљресi 1813 жылы
кљзде аяћталды. Испания жеѓiлiс тапты, ал француз ќскер-
лерi кезектi жеѓiске жеттi.
    Француз революциялыћ кљнтiзбесi
  Жыл мезгiлдерi
Айлардыѓ аттары
Мќнi
Кљз
(22-23 ћыркљйектен
20-21 желтоћсанѕа дейiн)
Ћыс
(21-22 желтоћсаннан
18-19 наурызѕа дейiн)
К,ктем
(21-22 наурыздан
18-19 маусымѕа дейiн)
Жаз
(19-20 маусымнан
16-17 ћыркљйекке дейiн)
вандемьер
брюмер
фример
нивоз
плювиоз
вентоз
жерминаль
флореаль
ирериаль
мессидор
термидор
фруктидор
жљзiм
жинайтын ай
тџманды ай
љсiк жљретiн ай
ћар айы
жаѓбыр айы
жел айы
к"ктеу айы
гљлдену айы
шалѕындар айы
егiн ору айы
ыстыћ ай
жемiстер айы
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Францияныѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ жќне саяси дамуын
сипаттаѓдар.
2.  Француз революциясыныѓ бастапћы кезеѓi мен ћозѕаушы
кљштерi туралы баяндаѓдар.
3. Якобшiлдер диктатурасыныѓ ерекшелiктерi неде?
4.  XVIII ѕасырдыѓ соѓындаѕы француз революциясыныѓ тарихи
маѓызы ћандай?
5. Наполеон Бонапарттыѓ ќскери-буржуазиялыћ диктатурасы
туралы айтып берiѓдер.
6. Наполеонныѓ ќскери саясаты ћандай болды?

53

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: