Көрсеткiштердiң туындыларының оның негiзiнде табылу мүмкiн

Топырақтың байыту дәрежесі

жүктеу/скачать 8,98 Mb.

бет	18/44
Дата	25.11.2022
өлшемі	8,98 Mb.
	#159761
түрі	Құрамы

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 44

Байланысты:
экологиялық мониторинг каз (2)

Топырақтың байыту дәрежесі	Каталаза, О₂ см³/г 1 мин ішінде	Дегилрогеназа, мг ТФФ 10 г 24 сағ ішінде	Инвертаза, мг гюкозы 1 г 24 сағ ішінде	Уреаза, мг NH₃ 10 г 24 сағ ішінде
Фосфатаза, мг Р₂О₅ 10 г 24 сағ ішінде
Өте кедей	<1 <25	<1 <2,5	<5 <125	<3 <7,5	<0,5 <1,2
Кедей	1-3 25-75	1-3 2,5-7,5	5-15	3-10 7,5-25	0,5-1,5 1,2-3,8
Орташа байытылған	3-10 75-250	3-10 7,5-25	15-50 125-375	10-30 25-75	1,5-5,0 3,8-12,5
Байытылған	10-30 250-750	10-30 25-75	50-150 1250-3750	30-100 75-250	5-15 12,5-38,0
Өте байытылған	>30 >750	>30 >75	>150 >3750	>100 >250	>15 >38

Топырақ ферментативтік пул сияқты, ферменттік әр түрлiлiгi бойынша да ең бай жүйе болып табылады. Топырақ ферменттерінiң көздерi болып өсiмдiктер, микроағзалар, жануарлар, бір сөзбен айтқанда топырақтың барлық тірі заттары қызмет көрсетедi. Топырақ үдерісстердегi ферменттердiң рөлін қайта бағалау қиын, негізінде, олар органикалық қалдықтар мен қарашіріктің айналуларының биохимияның катализаторлары болып табылады, және сонымен қатар көмiртегінiң, күкірттің, фосфордың, азоттың және басқа заттардың биохимиялық айналымдарына қатысады.

Ферменттермен байтылуы топырақтың генетикалық түрiмен анықталады, бұл кезде жоғарғы биогендiк қабаттарда ферменттердің белсенділігі максималды, ал төмен профильі бойынша - көпшiлiк жағдайларда төмендейдi.
Топырақтың бұзылысы оның биологиялық белсендiлiгінің төмендеуімен бірге жүреді, және көптеген зерттеулер көрсеткендей ферменттер осы құбылыстың сенiмдi индикаторлары болып табылады (кесте 12.4).

Кесте 12.4
Топырақ жағдайының диагностикасы мақсатындағы ферменттік белсендiлiгi көрсеткiштерiнiң бағасы (баллдармен)
(Даденко бойынша, 2004)

Көрсеткіш	Антропогендік әсерлесу түрі	Сезімталдығы	Сараптама күрделілігі	Анықтау нақтылығы	Орташа балы
Каталаза	Ауылшаруашылық қолдануы	3	10	10	9,2
	Мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы	9	10	9
	ТМ ластануы	8	10	8
	СВЧ – сәулеленуі	9	10	10
	Иондаушы сәулелену	9	10	10
	Гидроморфизм	10	10	9
Инвертаза	Ауылшаруашылық қолдануы	10	6	9	6,8
	Мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы	3	6	6
	ТМ ластануы	8	6	6
	СВЧ – сәулеленуі	9	6	6
	Иондаушы сәулелену	9	6	7
	Гидроморфизм	8	6	6
Дегидро-геназа	Ауылшаруашылық қолдануы	10	7	9	7,6
	Мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы	2	7	8
	ТМ ластануы	10	7	9
	СВЧ – сәулеленуі	8	7	7
	Иондаушы сәулелену	10	7	10

Бұл кезде ферменттер топырақтың сол немесе басқа бұзылыссы түрінің ерекше реакциясын көрсетедi. Осылай, қара түнектердiң топырағының ластануы, мұнай өнiмдерiмен каталазаның белсендiлiгiн едәуiр дәрежеде төмендетедi, осы уақытта инвертаза және дегидрогеназа мұнаймен ластануларға біршама нашар әрекет етеді. Осы кезде ауылшаруашылық пайдалануға инвертаза сезімтал келеді, ал каталаза - жоқ.

12.2. Топырақтың химиялық бұзылыссын бағалау

Химиялық қосылыстармен топырақ ластануының қауіптілігін бағалау концентрация коэффициенті мен ластану көрсеткішінің жиынтығы ретіндегі көрсеткіштерді пайдалана отырып, әрбір зат бойынша топырақ-химиялық мониторингті енгізу барысында жүргізіледі. Алайда топырақтың химиялық бұзылыссы ауыр иеталдардың топырақты ластау дәрежесіне ғана емес, сонымен қоса негізгі қоректену элементтернің (N,P,K), тез еритін тұздардың, алмасу натрийдің, тотығу-тотықсыздану шамасының құрамының өзгеруі бойынша анықталады (кесте 12.5).

Бұзылыс дәрежесі табиғи бұзылмаған ценоздардың топырақтарында және зерттелетін топырақта қоректенудің негізгі элементтер құрамының қатынасы бойынша анықталады. Егер бұзылмаған топырақпен салыстырғанда зерттелетін топырақта олардың құрамы төмен, бірақ 1,2 еседен жоғары емес болса, онда топырақ бұзылысға ұшырамаған болып есептеледі. Айырмашылық 5 еседен көп болса өте күшті бұзылыс дәрежесі бар екендігін растайды.

Кесте 12.5
Топырақтың химиялық бұзылыссының көрсеткіштері мен критерилері

Көрсеткіш__Бұзылыс_дәрежесі__0'>Көрсеткіш		Бұзылыс дәрежесі
Көрсеткіш__Бұзылыс_дәрежесі__0'>Көрсеткіш		0		1	2	3	4
Қоректенудің негізгі элементтерінің құрамы, төмендеу еселігі	<1,2		1,2—1,5	1,5—2,0	2,0—5,0	>5,0
Екінші рет тұздалудың салдарынан тез еритін тұздардың құрамы (% жоғарлауы)	<0,1		0,1—0,2	0,2—0,4	0,4—0,8	>0,8
Екінші реет сортаңдану салдарынан алмасу натрийінің құрамы (% жоғарлауы ЕКО бойынша)	<5		5—10	10—25	25—50	>50
Топырақтың ТТШ (азаюы, мВ)	<50		50—100	100—200	200—400	>400
Ластану дәрежесі (уланғыштың ШРК асып кетуі, еселік) Уланудың 1 тобы Уланудың 2 тобы Уланудың 3 тобы	<1 <1 <1		1—2 1—3 1—5	2—3 3—5 5—20	3—5 5—10 20—100	>5 >10 >100

Бұзылысның дәрежесін бағалау басқа да көрсеткіштер бойынша аналогты жүргізіледі. Сонымен, егер зерттеліп отырған топырақтың тотығу-тотықсыздану шамасының көлемі бұзылмаған аналогымен немесе осы топырақтың өзімен салыстыру бойынша кішіреймесе, онда зерттеудің алдындағы турдың берілгені бойынша 400 мВ асса, бұл да топырақ бұзылыссының төртінші дәрежесі туралы екендігін растайды. Химиялық қосылыстармен ластану бойынша бұзылысның дәрежесін бағалау олардың улану топтарының есепке алынуымен жүргізіледі (немесе қауіптілік класы) (кесте 6.5).

12.3. Топырақтың физикалық бұзылыссын бағалау

Топырақтың физикалық бұзылыссы олардың қасиеттерінің кешенді өзгеруі бойынша анықталады, Ресей қоршаған орта және табиғи ресурстар Министрлігі келесі жиынтықты орнына ұсынады (кесте 12.6):

Кесте 12.6
Топырақтың физикалық бұзылыссының көрсеткіштері мен критерилері

Көрсеткіш	Бұзылыс дәрежесі
Көрсеткіш	0	1	2	3	4
Органогендік қабаттың қалыңдығы, қалыңдық үлесіне төмендеуі	<0,1А	0,1—0,2 А	0,2—0,5 А	0,5—1,0 А	>1А
Абиотикалық сорғының қалыңдығы, см-мен	<1	1—3	3—10	10—20	>20
Топырақ тығыздығы, көбею еселігі	<1,1	1,1—1,2	1,2—1,3	1,3—1,4	>1,4
Жер асты суларының деңгейі, ауыспалы ЖСД асып кетуі, %	<ауыспалы	0—15	15—30	30—50	>50

Органогендік қабаттың қалыңдығы мен абиотикалық сорғының қалыңдығы далалық жағдайда анықталады. Бұзылысға ұшырамаған топыраққа жатады Егер зерттеліп отырған топырақтың органогендік қабаттының қалыңдығы (А) бұзылмағанмен салыстырып қарағанда органогендік қабаттың оннан бір бөлігінен аз болса, бұзылысға ұшырамаған топыраққа жатады, және егер органогендік қабат мүлдем жоқ болса және бұзылыс үдерістері төмен жатқан қабаттарды жанап өтсе, өте күшті бұзылысланған деп есептеледі. Бұзылыс абиогенді сорғы болған кезде олардың қалыңдығы бойынша анықталады. Егер абиотикалық сорғының қалыңдығы 1 см-ден аспаса, топырақ бұзылысға ұшырамаған, және жыртылатын қабаттың тереңдігімен салыстырғанда абиотикалық сорғының қалыңдығы болса өте күшті бұзылысланған топырақ болады.

Топырақтың тығыздығы Качинский әдісі бойынша кесетін цилиндрлердің көмегімен анықталады (Топырақтың агрофизикалық зерттеулерінің әдістері, 1966).
Жер асты суларының құйылу деңгейлерінің ауыспалы тереңдігі тамырдың негізгі салмағының таралу тереңдігі мен ылғалдың біршама капиллярлы көтерілу биіктігінің жиынтығы ретінде анықталады (Зайдельман, 1987).

12.4. Топырақ бұзылыссы дәрежесінің интегралдық бағасы

Топырақ бiр емес, бiрнеше бұзылыс түріне ұшыраған кезде мұндай бағалау тиiмдi болуы мүмкін. Топырақ бұзылыссының бағытын, бұзылыс үдерісстерінiң қарқындылығын және олардың жылдамдығын бағалау керек болады.

Топырақ бұзылыссы дәрежесінiң интегралды көрсеткiшi бiр немесе бiрнеше бұзылыс түрлерiнiң тереңдiгi (күші) және уақыты (жылдамдығы) оның (олардың) әрекеті туралы мәлiметтердi қамтып көрсетедi.
Бұзылыс жылдамдығы уақыт бiрлiгiнде топырақтың қасиеттерiнiң нашарлауын түсіндіреді. Бейiмдеулер мақсатында барлық көрсеткiштер үшiн бұзылыс жылдамды қарастырлып отырған көрсеткiш бойынша топырақтың бiр бұзылыс дәрежесінен басқасына өту жылдамдығымен айқындауға болады. Дегенмен топырақтың физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерiнiң бұзылыссын анықтау үшiн шекаралар бiр қалыпты емес, және сондықтан да осылайша анықталған бұзылыс жылдамдығы бұзылысның әр түрлi дәрежесі кезінде әр түрлi болады. Сондықтан бұзылыс жылдамдықтарын сипаттаушы ретiнде «бұзылыс мерзiмі» шамасын пайдаланады. Бұзылыс мерзiмі гипотезалық уақыт (жылдар бойынша) деп түсiндiріледі, осы кезде сарапталатын топырақ қарастырлып отырған көрсеткiш бойынша бұзылысның 0-ден максималды дәрежесіне дейінгі жолды өтеді. Сайып келгенде бұзылыс мерзiмі бұзылысның керi жылдамдығы, шамасы болып табылады.
Бұзылыс мерзімін келесі формула бойынша есептейді:

T_d= Х_mахХ ∆Т/(Х_f - X_s)'

Мұнда, T_d - бұзылыс мерзiмі (жылдар бойынша), Х_mах - тиiстi максималды баллына сәкес келетін бұзылыс белгiсінiң мәнi, ∆Т - екi тексерудiң арасындағы уақыт аралығы (жылдар бойынша), Х_f және X_s - соңғы және алдыңғы тексеру кезіне сәйкес бұзылыс белгiсінiң мәнi.

Бұзылыс мерзiмін бақылаулардың бiрнеше жылдар ішіндегі мәлiметтері бойынша есептеу керек. Оның шамасы терiс мәнде бола алады. Мұндай жағдайда бұзылыс туралы емес қарастырылып отырған көрсеткiш бойынша тиiстi мерзiм ішінде топырақты жақсарту туралы сөз болады.
Сол себепті, бұзылыс мерзiмі қазiргi топырақ үдерістерiнің бағыттары мен екпіндерін сақтау жағдайлары кезінде жақын арада топырақтың қасиеттерiнiң өзгерiсiне шамамен болжам бере алады. Мысалы, шектеуші, яғни максималды балдық бағалау бойынша алынған топырақтың, бұзылыс дәрежесінiң көрсеткiшi 3 балл, бұзылыс мерзiмi 10 жыл ішінде екi жылдан кейiн күшті бұзылысланған топырақтан өте күшті бұзылысланған топырақ жағдайына өту болашағы бар.
Топырақтың бұзылыс мерзiмін анықтау тек қана шектеуші көрсеткiш бойынша ғана емес, барлық басқалар бойынша да жүргізілуі керек, өйткенi уақыт өткен сайын шектеуші көрсеткiш өзгере алады.
Топырақтың бұзылыс дәреженiң интегралды бағасы бұзылыс, бұзылыс балы бекiтiлетін және бұзылыс мерзiмi кезеңінде оған индекс (дәреже) ретiнде көрсеткішті қамту керек. Бұзылыс дәрежесiн анықтау игерiлген көрсеткiштерiнiң кез келген шкаласы бойынша болуы мүмкiн: топырақтың физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттерiнiң бұзылыссы. Бұзылысның екi немесе бірнеше түрлерінiң болуынан топырақ бұзылыссының дәрежесін анықтау бұзылысның максималды деңгейі бар көрсеткіштер бойынша жүргiзiледi. Топырақ бұзылыссының дәрежелерiн қорытынды бағалау кезінде максималды балдық бағасына себепші болатын үдерісті (немесе үдерістерді), сонымен бiрге бұзылысның максималды жылдамдығын қамтамасыз ететiн үдерісті және үдерістiң жылдамдығының көрсеткiшiн бұзылыс дәрежесімен қатар көрсету керек.
Топырақтың бұзылыс дәрежесін интегралды бағалауын анықтауына мысал. Физикалық бұзылыссын бағалау кезінде зертелетін топырақ 3-ке тең, топырақ тығыздығының көрсеткiшi бойынша бұзылысның максималды баллын алды, бұл бұзылыс түрінiң мерзiмi 20 жылды құрады. Топырақтың ластануын бағалау кезінде 5 жыл бұзылыс мерзiмі кезінде бұзылысның максималды 2 баллын алды. Топырақ бұзылыссы дәрежесiнiң интегралды бағасы осылай жазылады: 320 (физикалық бұзылыс) және 25 (химиялық ластану). Топырақтың жағдайының интегралды бағасы: тығыздығы жоғарлаған күштi тенденциясы бар күшті бұзылысланған және химиялық ластанудың әсерінен орташа бұзылысланған топырақ. Бiрақ ластану үдей түседі, тіпті химиялық қасиеттерiнің бұзылыс дәрежесі 1-3 жылдардан кейiн де, топырақ физикалық қасиеттерінің бұзылыссымен салыстырмалы болады және сондықтан да қазiр ластаушы заттардың топыраққа түсуiн жою жөнінде қажеттi шаралардың жүйесiн өңдеу керек.

жүктеу/скачать 8,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 44