Көрсеткiштердiң туындыларының оның негiзiнде табылу мүмкiн
жүктеу/скачать 8,98 Mb.
|
экологиялық мониторинг каз (2)
| Биогеохимиялық нормалау
Биогеохимиялық нормалаудың негiзінде медицина-географиялық тәсіл жатады. Ол табиғи орталардағы табиғи шығу тегі бар сол немесе басқа химиялық элементтердің асып кету немесе жетпей қалу жағдайларына табиғаттың өзімен жасалған, табиғи осындай өлкелердегi бақылауларға негiзделген. Бұл өлкелер биогеохимиялық шет аймақтар деп аталады, және олардағы тірі ағзалардің жағдайларына, соның iшiнде адамдардың денсаулығына, жүйелi бақылаулардың нәтижелерi, табиғи орталардағы олардың құрамындағы элементтермен байланыс орнатуға мүмкiндiк бередi. Бұл тәсілдің құндылығы - эксперименталдi емес, деректі материалға тiреледі. бұл жерде теориялық негiз санитарлық-гигиеналық нормалауға қарағанда мүлдем бөлек. ұзақ уақыт қалыптасқан қоректену тізбегінің айқын өзара байланыс және өзара келiсiлгендiгi әрбiр биогеохимиялық таксонға (ландшафтқа, экотопқа) сәйкес келді деп есептейдi. Ол кез келген химиялық заттардың миграциясы мен жинақтауына байланысқан табиғи ерекше талаптарға бейiмделген. Тірі ағзалар сыртқы әсерлерге кедергi келтіретін табиғи механизмдерді жүзеге асырды, олардың жағдайы қоршаған ортаның химиялық құрамына сәйкес келедi. Ықтимал негiзінде жоғарғы және төменгi шекаралар анықталады, биохимиялық провинциялардың шеңберiнде тірі ағзалардің (жануарлар, өсiмдiктер, адам) көпшiлiгiнiң жағдайы нормадан ауытқып кетпейді, яғни жүйенiң өзін реттеуінде iске асады. Бiрақ, ереже бойынша, эндемиялық аудандарындағы адамдардың немесе жануарлардың 5-20 % зақымданған болып қалады. Неғұрлым химиялық элементтердiң құрамы шамадағы деңгейлерден көбiрек асқан сайын, соғұрлым жәбiрленушiлердiң саны жоғары болады. Сонымен бiрге табиғи сұрыпталу үдерісi шиеленiседі. Табиғи орталардағы бірқатар элементтердiң жетпей қалуы немесе асып кетуі мен тірі ағзалар жағдайының арасында, мысалы, акобальтоз кезіндегі қан аздықтың салдары ретінде кобальтпен және В12 дәруменнің жасалуымен, РЬ, Hg, Мо - интоксикациямен; F - флюорозбен және тағы басқалар сүйек ауруларымен; Си, Zn, Мп, В - өсiмдiктердiң көп түрлерiнiң хлорозымен; Си - өсiмдiктердiң құрғауымен, В - эндемиялық энтеритпен; I - эндемиялық алқым iсiгiмен; Sr - мешелдiң ерекше формаларымен; Ni - терi ауруларымен; Se - жануарлардың бұлшық ет ауруларымен байланыс анықталды. Сол себептен, тірі ағзалардің жағдайы биогеохимиялық провинция аймақта қоршаған ортадағы химиялық элементтер құрамының индикатор деңгейі болып табылады. Бұл коцепцияның негiзiнде биогеохимиялық экологиялық нормалаудың әдiстерi жасалды. Топырақ-географиялық және биогеохимиялық аудандастырудың қағидаларына сүйене отырып биогеохимиялық эндемиялардың аудандастыруы жүргізілді. Олар 1989-1900 жылдардағы В.В.Докучаевпен топырақ аймақтардың, А.И.Прасоловпен (1939) топырақ провинциялардың, А.С.Бергпен (1958) климаттық аймақтардың, А.Е.Ферсманмен (1931) геохимиялық провинциялардың, А.П.Виноградовпен (1938) ерекшеленетiн биогеохимиялық провинциялардың ерекшелену қағидаларына сәйкес келедi. Биогеохимиялық эндемиялардың медициналық ветеринариялық географиясының қабылдаулары белсене қызықтырады. Нәтижесінде елдiң барлық аумағы БГХ аймақтарға бөлiнген: тайгалы - орманды қара топырақсыз, ормандалалы және далалы қара топырақты; құрғақ далалы; шөлді және шөлейтті; таулы. Аймақтардың әрқайсысы теңбілді бiртектi емес. Онда табиғи орталардағы химиялық заттар құрамының әр түрлi деңгейi бар биогеохимиялық провинциялары бөлінуі мүмкін. Әсiресе кен сiлемдерiнiң үстiндегі биогеохимиялық провинциялар ажыратылады. Мұндай аудандастыру ағзалардің биологиялық реакциясын, олардың бейiмделуiн табиғи факторлармен, топырақ жасаушы жыныстар, топырақ, су, өсiмдiк жамылғысы құрамының сандық көрсеткiштерiмен байланыстыруға мүмкiндiк бердi. Ерекшеленген провинциялар үшiн экологиялық көрсеткіштердiң сарапталуы өткiзiлген. Табиғи орталардағы химиялық элементтердiң орташа құрамымен салыстырғанда жеткiлiксiз немесе асып кеткен құрамының сипаттамасы үшiн биогеохимиялық провинциялардағы тірі ағзалардің жағдайы мен қоршаған ортаның компоненттер құрамының арасындағы байланыс анықталды. Топырақтардағы, судағы, өсiмдiктердегі, жоғары және төменгi тірі ағзалардің алмасу үдерістерiн бұзатын химиялық элементтердiң концентрациялары анықталған. Биогеохимиялық аудандастырудың негiзінде топырақтардағы бірқатар химиялық элементтердiң шамадағы концентрациялары В.В.Ковальскиймен белгіленді (кесте 10.6). Кесте 10.6 Топырақтағы кейбір химиялық элементтердің шамадағы концентрациялары, мг/кг (Ковальский бойынша, 1964)
жүктеу/скачать 8,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|