Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
сөздің, сөйлемнің, сөйлеудің
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| сөздің,
сөйлемнің, сөйлеудің ішкі құрылысын, бірінен-бірі жасалатынын тұрмыстан алынған нақты мысалдармен салыстыра түсіндіреді. Бұдан әрі ғалым-ұстаз сөзді, сөйлемді т.б. дұрыс құрай білу үшін шәкірттерге олардың сыр-сипатын білгізу шарт дейді. Осыған орай ол оқулықта тағы бір салыстыру береді. Бұл жолы да автор грамматикалық құбылыстарды білгізуді өмірдегі еңбек үдерісімен салғастыра бақылатудан бастайды. « Бұйымды дұрыс жасап шығу үшін оның қалай жасалатынын, оның қандай материалдан жасалатынын, ол материалдың сыр-сипатын білу керек. Темірден құрап жасайтын да, ағаштан құрап жасайтын да бұйымдар бола береді. Темірді пісіріп, ағашты желімдеп ұстатамыз. Темірді ағашша желімдеп; ағашты темірше пісіріп ұстататын болсақ, материалдардың сыр-сипатын, қалай құрастыру әдісін білмегеніміз болады », –дейді профессор Қ.Жұбанов. Айқын да көрнекі мысал. Оқушыларды ойландырып, олардың санасында із қалдырарлықтай! Материалдың сыр-сипатын білмеген адам «темірді желімдеп, ағашты пісіріп дегендей» теріс әрекет жасайтыны оқушыларды ойлантып, қолындағы материалдың тегіне үңіле қарауға мәжбүр етеді. Сайып келгенде, бұндай салыстыру оларды сөздің сыр-сипатына баса назар аударуға жетелейді. Ғалым-педагог: « Сөз бұйымын дұрыс жасап шығу үшін де, оның жасалу жолын материалының сыр-сипатын білу керек. Білмесе, мұнда да темірді желімдеп, ағашты пісіргендей нәтиже шыға береді », – деп, түпкі мақсатын салыстыру арқылы жеткізеді. Осылайша тілдің зандылықтарын өмірмен өзектестіре ойланып түсінген оқушылар грамматиканың фонетика, морфология, синтаксис салаларындағы материалдарын оңай меңгереді деп есептеген автор. Салыстыру әдісі тек бірінші бөліммен ғана шектелмейді. Автор қажет деп тапқан жерде үйлесіміне қарай салыстыру әдісін грамматиканың басқа бөлімдеріне де пайдаланады. Мысалы, сөйлем мүшелерін өтіп жатқанда барлық (тұрлаулы, тұрлаусыз) мүшелері түгел сөйлемді басы, аяғы, қолы, дене мүшелері түгел адаммен салыстырады. Ал бір ғана сөзден тұратын сөйлемді қол-аяғы жоқ, домалақ денемен салыстырады. Грамматиканың фонетика бөлімінде тіл дыбыстарының пайда болуын әр түрлі музыкалық аспаптардың үн шығару қасиетімен қатар қойып, өзара ұқсастырады. Табиғаттағы дыбыс деген ұғымды арбаның салдырымен және т.б. салыстыра түсіндіреді. Жоғарыда айтылғандай, салыстырудың мақсаты – оқушылардың ойына із қалдыру: көрінбейтін құбылысты көрнекі ету. Демек, оқулықта келтірілген бұл салыстырулар көрнекілік әдістің де қызметін атқарады. Адам өзін қоршаған дүниені көру, есту, дәм мен иісті сезу, түйсіну т.б. сыртқы әсерлердің көмегімен таниды. Бала психикасының заңдылықтарын жақсы білген ұстаз грамматиканың әр тақырыбын әсерлі баяндап, оқушының есту сезімдеріне әсер етеді. Өмірден мысал келтіріп, оқушыларға бұрыннан таныс іс-тәжірибелерді қайтадан іске қосады. Дерексіз ұғымды деректі әрекеттермен салыстыру арқылы баланың ойын жандандырады. Сөйтіп, оқушы кітаптағы сөзбен бейнеленген әсерлі суреттерді ой-көзімен көреді. 281 Ұстаз-ғалым Қ.Жұбанов талдау мен жинақтауды өз грамматикасында сатылық ұстаныммен шебер ұштастырады да, содан әрі шәкірттерге қазақ тілін оқытуға қажетті басқа да әдіс-тәсілдерді іздестіреді. Педагог-әдіскер Қ.Жұбановтың «Жаңа грамматика» оқулығында әдістің мынадай түрлері көрсетілген: 1.Баяндау әдісі. 2. Түйінді мәселеге көңіл аудара түсіндіру әдісі. 3. Салыстыру әдісі. 4. Сөзбен суреттеп көрсету. 5. Көрнекілік әдісі. 6. Оқуды еңбек процесімен байланыстыру. 7. Пәнаралық байланыс. 8. Проблема қоя оқыту. 9. Жүйелі ойға төселдіру. 10. Өмірмен байланыстыру әдісі. Профессор Қ.Жұбановтың әдістемелік еңбектерінің қай-қайсысынан болса да заман талабынан туған жаңалықтар мен ғылыми дәлелденген пайымдауларды аңғаруға болады. Мысалы, ғалымның «Ауыл мектебінің» 1934 жылғы 4-ші санында жарияланған «II жартыжылдықта әдістемелік бірлестіктер мен үйірмелерде қарастырылатын әдістеме және бағдарлама проблемалары» қазір де өзекті болып табылады. Мұнда педагог әр деңгейлі мектептердің оқу бағдарламаларын негізге ала отырып, мұғалімдерге арналған курстар ашудың маңыздылығын айтады. Сөйтіп сабақтың апталық, айлық, циклдік т.б. тақырыптарын белгілеп, конспектілерін, жоспарларын және тезистік сызбаларын беру керектігін ескертеді. Сабақ үстінде оқулықты ғана пайдаланып қоймай, дидактикалық материалдарды, оқу-әдістемелік құралдарын қолданудың тиімділігіне басты назар аударады. Сондай-ақ Қ.Жұбанов сабақтарды талдауды дағдыға айналдыру қажеттілігін айта отырып, талдау барысында мұғалім жетістіктерімен қатар кемшіліктері де көрсетілуі керек дейді. Бұл өз кезегінде мұғалімнің оқытудың тиімді әдістерін таңдап алуына мүмкіндік береді. Бұл екі мақсатты көздейді, біріншіден, мұғалім күшін нақты тақырып бойынша белгілі бір сабақты ұйымдастыруға қажетті педагогикалық тәсілдерді іздеуге жұмылдырса, екіншіден, жалпы бағдарламалық материалдар ішінен бірінші жартыжылдықта өткен сабақтардың ең таңдаулысын табуға көмектеседі. Бұл мұғалімге баланың бұған дейінгі және осы күнгі білімі арасындағы байланысын анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ әдіскер бұл жерде материалды ірі блок түрінде түсіндіруге болмайтындығын, себебі оның тақырыпты дұрыс түсінуге мүмкіндік бермейтінін атап айтады. Сөйтіп ғалым-ұстаз әр сабақта белгілі бір бөлімнің бөлшегін үйрету керек дейді. Бұл үшін алдын ала бағдарлама мен оқулықтарға сай кезекті сабақтың мазмұны мен құрылымы анықталады, тақырыпты жеткізуге оңтайлы әдістер қарастырылады. Мұнан кейін практикалық жаттығу түрлері тыңдалады, өз 282 бетімен орындалатын жұмыс түрлері қарастырылып, сабақтың әртүрлі элементтерінің өзара байланысты болуы көзделеді. Педагог Қ.Жұбанов әдістемелік бірлестік мәжілістерінің күн тәртібіне оқуға деген практикалық дағдыны қалыптастыруға арналған жұмыс түрлерін, қоршаған ортаны ауызша суреттеп беруге үйрету әдістемесін жетілдіру мәселесін, бала тіліндегі кемістіктерді жою, ана тілі дыбыстарын дұрыс айтуға үйрету проблемасын, оқушының жазу қабілетін жетілдіруге арналған жұмыс түрлерін талдауды ұсынады және бұл жұмыстарды жүзеге асырудың нақты жолдарын меңзейді. Мұның бәрі ғалым ұсынған проблемалардың соңғы кездері қолданысқа енген сөйлесім әрекетінің бес түрі арқылы (оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалым, тілдесім) тілдік қатынасқа қол жеткізу проблемасымен өзектес екенін көрсетеді. Шынында да, бұдан ғалымның сол заманның өзінде-ақ қазақ тілін меңгеруде грамматикалық ұғымдарды түсіндірумен қатар, дұрыс оқу, оқығанның мазмұнын жеткізе білу, көргенін ауызша айта білу және жазу қабілетін жетілдіру сияқты практикалық дағдыларды қалыптастырудың маңыздылығын алдыңғы орынға қойғаны көрінеді. Әдіскер-ғалымның мұғалімдер мен ағарту саласы қызметкерлеріне жан- жақты әдістемелік жол сілтеуі атақты «Жанғазыға хатында» да анық көрінеді. Сабақтың сәтті немесе сәтсіз өтуі мұғалім қолданған әдіс-тәсілдерге де байланысты екенін Қ.Жұбанов жақсы түсінген. Ғалым Ж.Жолаевқа жазған хатында: « Оңай болу мен қиын болу кітаптан болмай, мұғалімнен де болып қалады », – деп, бұл пікірін әрі қарай тереңдете түседі. Оқыту кілті – шеберлікте деген байлам жасайды. Ол: « Неден бастадың? Неден үлгі алдың? Қалай аяқтадың? Қалай жаттықтырдың? » деген сұрақтар қоя отырып, мұғалім қолданған әдістерге үлкен мән береді. Ұстаздың сабақ барысында кездестірген қиындықтарын соған сәйкес анықтамақ болады. Егер ұстаздың сабақ түсіндірудегі әдістері дұрыс болса, онда олқылықты оқулықтан іздеу керек дейді. Ғалым-ұстаз ұсынған амал-тәсілдер мен әдістемелік ұғымдар қазіргі оқыту үрдісінде орын алған ұғымдармен үндес келеді. Мәселен, - қазіргі жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|