Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Талыс. С‰йел ќолды ќара ±ста, Сайманды сал талысќа
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Радлов
- Талыс
- Шонтай мен шөншік
- Шөншіктен
- Шµншік
| Талыс. С‰йел ќолды ќара ±ста, Сайманды сал талысќа (Жанс‰гіров); Сен б±зау терісі – шµншіксіњ, Мен µгіз терісі – талыспын (Б±ќар; М-Ж. ауыз әдебиеті жинағынан алынды).
Радлов: маленькій мшокъ для храненія шилъ и сапожныхъ инструментовъ, карманчикъ, кисетъ деп түсінік берген (887). Қаз. талыс `ішіне біз, тарамыс т.б. салатын тері боќша` (Ильминский, 1861. С. 106 ); Талыс – смочка кожаная, в которую кладутся шило, тарамыс и др (Жанпейісов, 62). Шеберлік аспаптарын салатын сірі – көнді – талыс, т.б. дейді (С.М., – Б. 105). Талыс – (тал+ыс) µгіз терісініњ талдыњ жалынымен ысталѓан кµнек (ыдыс) деуге болар еді, бұл – тал (ағаш) емес, алдамшы түбір тұлғасы демек: тал <> тұл > тұлып > тері варианты (тұла бойы, тал бойы). Будагов тұл тұлғасына қатысты былай: талъ – тальникъ (дерево), қара тал, кир. көп тал малокитникъ. 2) Кир. бантикъ на конц косы. 3) тур. втвъ – деп түсіндіреді (1869: 728). Ал тағы бір - тал деген түбір тұлғасы бар ол – Талас өзені дегендегі (тал+ас). Ас//аш (Балқаш, Бақанас) – көне түркі тілінде су деген ұғымды берген. Тал (ағаш) дара (дарақ) тұл > тал (жалғыз) тал // тұл (жесір) (тұлдау, тұлып, тал бойы // тұла бойы (фонетикалық вариант), тал түс (даралық сипаты бар), талақ//тылақ (тұл қысқа), бір тал шаш, тал (ағаш) семантикасы бір (даралығы жағынан) түбірлес сөздер. Тал (су – деген ұғымды берген) (Талас) өзеннің аты омоним сөздер алдыңғы талмен байланысы жоқ. Ал, көне түркі тіліндегі шалаш, сал (сал жасады) деген лексемалар осы – талмен семантикасы байланысты болуы мүмкін. семантикалық мағынасы жуық мәндес сөздер. Радлов тал сөзін: сýдýн тал ортазында, какъ разъ въ середин рки – деп түсіндіреді (Рад. 876). Телегей (телегей - теңіз) > талай > далай > дала (көк теңіз) > тал > су. Тасаттық – деген бөлімде біз «суға» қатысты дерек келтірген едік, көне түркі тіліндегі (Ертіс) өзенінің құрамындағы тіс, кет тіліндегі сес//шеш//тес//таш `өзен, су` деп қарастырады кейбір зерттеушілер. Демек, тасаттықтың құрамындағы тас `өзен, су` деген ұғым береді деп жорамалдауға болады. Шµншік – теріден жасаѓан ќалта (карман или торба, сшитая из кожи) Шев. ГО. (Аманжолов, 421); Л. Будагов: алт. Чöчу, монғ. Цучігекъ (блюдечко, тарелка) шай ішетін боялған қытай ыдысы. Дж. جورتما шортпа ашыған сүтті құйып дайындайтын түбі шұңғыл ыдыс – дейді (492, 493). В. Радлов чöн 1) ссорь, щепка, мусоръ, грязъ, зерно, трава; 2) подходяшій, впору-постой я еще малъ, вырасту и одежда мнъ будтеь впору! (1905: III том. 2 часть. 2047). Радловтың сөзігінде: чонтаі – кожаный мшочекъ – деп берілген (Рад. 2018). Шонтай мен шөншік түбірлес сөздер. Ер баланың жыныс мүшесін де шонтай – дейді. Чöн~шөн (шөн+шік) -шөн – кішкене; -шік (көлшік) жұрнақ. Р. Сыздық талыс, шөншік сөздерін қолданғанда ыдыс туралы емес, үлкен, кіші-көп, аз рулар туралы болып тұр-дейді (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі, 2004: 456). Мыс былқылдап еріген кезінде шал, Шөншіктен* ұсақ қара алды қырып (Абай Құнанбаев. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Қазмемкөркемәдеббас, – Алматы, 1961. - Б. 325). *Шөншік – шөптің басына шығатын дән, түтінін шығарып, түтікпен тартады – деп түсінік берілген. Енді шөншік ескілігіне келсек: Шөншік (1). Дорбашық. Қалташық. (Абай тілі сөздігі. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, – Алматы, – Б. 703). В. Радлов чöн 1) ссорь, щепка, мусоръ, грязъ, зерно, трава; 2) подходяшій, впору – постой я еще малъ, вырасту и одежда мнъ будтеь впору! деп түсіндіреді (сол кездің транскрипциясымен жазып отырмыз – автор) (Радлов: 1905: III том. 2 часть. – Б. 2047). Шµншік – теріден жасаѓан ќалта (карман или торба, сшитая из кожи) Шев. ГО. (С. Аманжолов, 421); Чöн~шөн (шөн+шік) -шөн - кішкене; -шік (көлшік, үйшік) дегендегі кішірейткіш жұрнақ. Академик Р. Сыздық: «талыс, шөншік сөздерін қолданғанда ыдыс туралы емес, үлкен, кіші-көп, аз рулар туралы болып тұр» – дейді (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі, 2004: – Б. 456). Будагов пен Радловтың сөздігінде шөншік сөзі кездеспеді. Будагов: тат. шонтай (о), қыр. шонтайы, – кожаный мшечекъ ауқ шонтай (оқ шонтай) патронташъ (пришиваемый киргизами къ поясу) (Буд. 1 том, 501). Біздің ойымызша осы шон // чон // шөн түбірлес сөздер. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|