Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Құйысқан
- Құйрық-бауыр
| Доға сөзімен тағаны салыстыруға болады. Нәл тақалы көк етік, Мықшыңдап біраз басыпты (Манас) Таға (тғал) – монғ., нәл (на` лъ) подошва башмака, обувь всякаго рода, оберегающая ноги людей и животныхъ, подкова, т.б. мағыналары бар (Будагов, 287). Таға түркі сөзі болуы керек, қазақ тілінде тағу етістігі ілу, затты тағу сияқты мағына береді. Ш. Аюпов таға көне жазба ескерткішінде туюғ (С. Малов. Памят. Древ. Тюрк. Писм. 1951: 80) түрінде ұшырасатынын айта келіп, Ұйғыр тіліндегі таға түрлеріне тоқталады (1997: 16).
Түйін. Таға: в литературном языке оно озночает «подкова», а здесь: нағашы (родственник по линии матери) (Аманжолов, 410). Таға. Нағашы (Қаз. Диалек. 65). Бұл екеуі сыртқы тұлғасы жағынан да шығу тегі жағынан да бір болуы мүмкін. Құйысқан. – А, ием, түс үстімнен, айылың бауырыма батып барады. Жүгенің кеңсірігіме батып барады, құйысқаның құйрығыма батып барады (М-Ж., 28) . ҚИDRИҚ құдрұқ: құйрық мал, жануарлардың құйрығы, қой құйрығы – қоj қиdrиқы, ат құйрығы – ағ қиdrиқы (МҚ. 1997: 532). Куйрукъ-хвостъ животныхъ; куюмчакъ-кость между хвостомъ и курдюкомъ барана (Будагов, 1871: 98-99). Ердің артын құйрық түбімен жалғастырып тартып тұратын «құйысқан» – деген (С.М., – Б. 119). Құйрық-құйрық (Жеменей, ПҚС, 1994: 122). Ж. Манкеева малға қатысты қолданылатын құрал-жабдықтарды атап өткен (1997: 45). Құйрық-бауыр деген ұлттық тағамның бір түрі. Құдаларға асатын тағам. Оның мән-мағынасы тереңде жатыр. Құй-құдық, алдын ала дайындалған шұңқырға су құйып, толтыру. Құй – деп қабырғаны да атаған. Төбеңе құй қаздым ба? Құймаң қышып отыр ма? – деген тіркес бар. Бұл орайда құйысқанға қыстырылу фразеологизмі туралы таратып жазған Ә. Қайдарды қараңыз: 2003: 227. Ә. Нұрмағамбетов түркі., қудичақ, қаз., құйымшақ., чув., хыдж біздегі «арт», «бөксе» сөздерінің орына жүреді, құд//құй болып өзгергенін жазады (1990: 27)., құяң ауруы туралы як., кый, тува., хыйланыр тұлғала сөздер біздің тіліміздегі «сырқырау, сыздау» мағыналарында қолданылады құяң (кый+аң) түбір сөзбен қосымша арқылы жасалған сөз екендігін дәлелдейді (Нұрм., 1994, 189). Біздің ойымызша, қый (қойдың қиы) және құя (құй) бәрі бір түбір сөз, тек қана фонетикалық өзгерістерге ұшырағандығы байқалады. А. Ысқақовтың пікірінше: ««Төбеңе құй қаздым ба?» деген сөйлемдегі құй деген сөз көне түркі және монғол тілдерінде құд-құды-құйы-құй болып келетін, қазіргі қазақ тіліндегі құдық деген мағынада қолданылатын (қазіргі татар тіліндегі құйы сөзі, қазіргі қалмақ тіліндегі худағ сөзін салыстырыңыз) сөзімен төркіндес, демек, құй сөзі жоғарыда айтылып өткен көне түбірінің бір түрі болуға тиіс» (Ысқақов, Қаз. тілі этим. сөздігін жасау мәс., 90). Будагов: көтакъ 1) умъ, хитрость 2) кутакъ – хвостъ; мужской дтородн. членъ (1871: 2 т. 70); түр. Сікъ – дтородн. членъ, мужской, гл. имть сообщеніе (Будагов, 1869: 629). Тур. ад. дасақ, дшақ, к. сл. тасақ – ядра дтордн. членовъ (= жмие) дасақам мет. мужественный, храбрый (Будагов, 1869: 726). А. М. Щербак іңäк не обладает видовым значением и относится только к самке и имеет одинаковое происхождение с іңэн `верблюдица` (каз. іңген), інчэк `самка собаки`, тат. диал. энäк қуй овца-самка`, образованными от основы іна, энä `матушка` (каз. ене) (Щерб. 1961: - С.97) (ПЭТЯ, 1990: -С. 189-190). Біз інген бөлімінде інген жалпы ұрғашы мал атауы болғанын айтқанбыз. Ұлы сөзде ұяттық жоқ. Ін > ен > ене > е...к > (амин//а...+ін) > құй > құйрық > ұмай > ұма > а.... бір-бірімен мифтік жағынан және де бір заманда мағыналық жағынан да тығыз байланысты болғаны байқалады. Амін > терең философиясы этнографиялық көрініспен «бетті сипаумен» бекітілген бұл көрініс ислам дінімен ешқандай қатысы жоқ, тәңірлік діннің жұрнағы. Оны Абай бергі жұртқа түсінікті болу үшін: Дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең – деп мағынасын жақындата түскен. Ал, бұл сөздің арасында қаншама мән мен мағына барын түркі халқы бір ауыз сөз амінге сыйдырған. Демек, құй > худағ > қ...қ // к...т > х...й (құй) түбірлес сөздер. Құд [-ық] ~ құй ~ құйы сөздеріндегі д мен й дыбыстарының алмасып келуі түркі тілдерінде бар құбылыс. (салыстыр: айақ ~ адақ ~ айғыр ~ адғыр т.б.) Құдық -ық жұрнағы етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ (ҚТҚЭС, 1966: 132). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|