«Қостанай таңының» кітапханасы ТҰмарымыз – ТҮркістан баһадүр бабалар туралы баян

Қазақ тарихында бұл екі қолбасшының аттары қатар аталады, өйткені олар үлкен жорықтарға бірге шығып, жоңғарларға қарсы күресте ірі жеңістерге жетіп, елі мен жерінің тәуелсіздігі үшін қан мен тер төккен кесек тұлғалар. Бұған атақты Нұрқан ақынның мына сөздері айқын дәлел:

Кім озар Қошқарұлы Жәнібектен,

Шақшақтың шөбересі асыл тектен.

Қалмақты қонысынан қойдай қуып,

Халқы үшін қабырғадан қанын төккен.

Қасында Қаракерей Қабанбайы,

Жауырыншы жауды болжай біліп шеттен,

Жолдасы Қарабалуан, Күрен шешен,

Әйтеке, Табын Сәрке, тама Есеттен.

Өмірде өте сирек кездесетін жағдай, әкесі мен баласының бірдей үлкен тұлға, халық мақтанышы болуы. Шақшақ Жәнібектің баласы – Дәуітбай батыр әкесіне сай еліне ерекше еңбегі сіңген атақты адам болған. Қарабалуанның кенжесі Барақ батыр да әкесі сияқты халық құрметіне бөленген, аты аңызға айналған үлкен қолбасшы, жаужүрек батыр болған.

Халықтың Барақ батырға ықыласы, сыйластық пен құрметі оның әкесі Қарабалуанға бас июден кем емес. Екі ғасырдан артық уақыт бойы Қазақстанның түкпір-түкпірінен, Ресейдің Қостанаймен шекаралас өңірлерінен мұсылман қауымы Сарыкөл ауданының жеріндегі Барақ батыр зиратына ағылады, басына түнеп, мал шалып, құран бағыштайды.

Барақ батырдың ұрпақтары 1996 жылы батыр кесенесін қайта жаңғыртып, төбесіне күмбез орнатып, жанына түнемелік қонақ үй салды. Ал мұның алдында 1995 жылы Қарабалуанның ағасы Қожамжардың ұрпағы Балқанұлы Шоқай бидің мәңгілік тыныстаған жеріне кесене салынып еді. Содан кейін Қарабалуанның өмірлік серігі, құдай қосқан қосағы Жасқана ана қабірінің басы қарайтылды.

Тарихқа үңілсек, Қарабалуан атамыздың ұрпағынан шыққан тарихта өзіндік орны бар тұлғалар аз емес. Солардың бірі – Жазы би Жанұлы. Ол 1770-1840 жылдар арасында өмір сүріп, билік құрған шешен де көсем, қайраткер жандардың бірі.

Жазы би Кенесары хан, Уәли хан баласы Шыңғыстармен сыйластықта болған. Жазы бидің атқарған үлкен жұмысы – Қазақстан жерінің тұтастығы, оның шекараларын белгілеп, анықтауы.

Жазы би Сібірдің генерал-губернаторы М.Спиранскийдің өтініші бойынша Сібір мен Орынбор аралығындағы шекараны белгіледі. ХХ ғасырдың 20 жылдары Ахмет Байтұрсынов бастаған кеңестік топ қазіргі Қазақстанның шекарасын анықтап, көршілес Ресей губернияларына заңсыз қарап кеткен қазақ жерлерін қайтып алуда, сөйтіп бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасы жерін, аумақтың тұтастығын сақтап қалуда сол «Жазы би сызығының» шешуші маңызы болған. Сол Жазы бидің даңқты ұрпақтарының бірі – көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Ілияс Омаров екенін айта кеткеннің артықшылығы болмас.

Қарабалуан қайтыс болғанда Жәнібек батыр оның денесін қасиетті Түркістанға өзі басқарып апарған. Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне жерлеп, басына құлпытас орнатқан. Кейін Жәнібек дүниеден өткенде өзі тірі кезінде Қарабалуан зиратының жанынан белгілеп қойған жеріне жерленген.

Бүгін бір әулеттен шыққан батыр, би, қайраткер тұлғалар туралы сөз қозғауымыздың өзіндік бір себебі бар. Осынау тарихи тұлғалардың өмірі мен қызметін, ерлік істері мен өнегелі сөздерін зерттеп, зерделеуде, кейінгі ұрпаққа кеңінен таныстыруда нар жүгін көтерген аяулы бір азаматымыз бар еді, ол осынау киелі әулеттің бір тұяғы – Қайырбай Ыбыраев ағамыз болатын.

Қазақ елі тәуелсіздік алып, өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанған тұста халық өзінің тарихи бастауына бойлады, «Біз – кімбіз?», «Ата-бабамыз кім?» деген заңды сұрақтарға жауап іздеді. Рулық қатынастар жаңаша бір сипат алды. Дәл осындай сәтте Алдияр ата әулеті де (Таз руы) өткен тарих қойнауын қазды, өздерінің Қарабалуан Алдиярұлы, Шоқай әулие, Барақ батыр, Жасқана ана, Жазы би сияқты тұлғаларының тарихи салмағын таразылады, талай зерттеу жұмыстары атқарылып, ғылыми-танымдық мақалалар жарық көрді. Бастамашыл топтың жұмысына басшылық жасап, жөн сілтеген Қайырбай ағамыз сол бір тұста ерекше пәтуалы, тарихи маңызы терең істерге ұйтқы болды. Ол кешегі Құдайсыз замандағы, кешегі қазақ халқын бұратана халық деп көзге ілмеген кер замандағы тарихты Тәуелсіз ел тарихына лайықты кіріктірді. Қазақтың кім болғанын, олардың батырлары мен билерінің, қазақ әйелінің өр тұлғасын сомдады. Оны ол өз руының дулығалы батырлары мен қара қылды қақ жарған билері, әулет абыройын асқақтатқан аяулы аналары арқылы, яғни Қарабалуан Алдиярұлы, Шоқай би, Барақ батыр, Жасқана ана, Жазы би арқылы жүзеге асырды.

Сарыкөл ауданының аумағында өткен осынау бабаларымыз бен аналарымызды ұлықтау шараларының бәріне де қатысқан адам ретінде айтарым – бұл халықтық бастама біздің ұлттың өзінің тұнық бастауына батыл бетбұрыс жасап, сағынышпен оралуының бірден-бір жарқын көрінісі болды. Соны жасаған осы Қайырбай аға Ыбыраев жетекшілік еткен зиялы бір топ еді. Олардың қатарында марқұмдар Асылхан Мүсәпіров, Қуаныш Шәмшиев сынды ел ағалары, ортамызда бейқуат өмір кешіп жүрген Алмат Кемелев, Жағыпар Ақбасов, Әкімбек Қабденов, Мырзатай Нүрпейісов, Батыржан Нұғыманов, Тыным Шағаев, Бауыржан Ерғазинов, Сапар Шәйкенов, Сайлау Мінайдаров, Нұрлан Жаманов, Әбдікәрім Баекенов, Белгібай Шахметов, Мұрат Шаймерденов, Қаби Хамзин, Елібай Рақымжанұлы және басқа да елжанды азаматтар бар еді.

Қайырбай аға жастайынан көпшілікпен жұмыс істеп, сыналған, тез тіл тапқыш, ортасын өзіне үйіріп ала қоятын қабілетті жан болатын. Талай әңгімесін тыңдап, іс үстінде сұхбаттасып, үйінің төрінде Балдырған жеңгей дайындаған балдай тәтті дәмді тата отырып, талай сырласқан сәттер ұмытылмас. Ол Алматыдағы Абай атындағы қазақ педагогика институтының география факультетін тәмамдап, еңбек жолын Қостанай облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институтының кабинет меңгерушілігінен бастап еді. Арада бірер жыл өткен соң жас та жігерлі маманды Қарабалық ауданындағы Мағынай мектебінің директорлығына жоғарылатады.

Көзінің оты бар, қандай да болмасын қоғамдық жұмыстан шет қалмайтын, жастардың арасында жалындап жүрген Қайырбайды облыстық комсомол комитеті де бірден аңғарған еді, сөйтіп оны ұлттың ұясы – Торғайға жастар жетекшісі етіп сайлады. Аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы осында еңбек еткен жылдары қарт Торғайдың тарихына барынша бойлайды, ұлттық салт-дәстүрлерді бойына сіңіреді, ақын-жырау, жыршы-термешілердің үніне құлақ түріп, ұлтымыздың табиғи дара болмысын бажайлайды, халықпен тез тіл табысып, сол қасиетті өлкенің өз адамы болып кетеді. Сондықтан да болар араға көп уақыт салмай жастар жетекшісін партия жұмысына жегеді, ол аудандық партия комитеті ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалады.

Кеңес Одағы кезінде болашағы бар деген кадрларды жоғары партия мектептеріне жіберіп, білімін жетілдіруге қамқорлық жасайтын жақсы бір дәстүр болатын. Жоғары партия мектебінде білікті де білгір оқытушылар сабақ береді, жатар орын жайлы, шәкіртақы оқуға дейінгі қызметте алып келген еңбек ақының мөлшеріндей. Жоғары біліммен келіп түскен адам екі жылда теориялық біліммен қатар адамдармен жұмыс істеудің қыр-сырын, этика, эстетика негіздерін біліп шығар еді.

Қайырбай аға оқуды ойдағыдай аяқтаған соң сол жылдары жаңадан құрылып жатқан Науырзым ауданына жолдамамен келеді, мұнда аудандық халықтық бақылау комитетінің төрағасы болып бекітіледі. Кейін Торғай облысы құрылғанда Жанкелдин аудандық комсомол комитетінде, партия комитетінде жемісті жұмыс жасаған Қайракеңді облыстық атқару комитетіне жауапты жұмысқа жібереді. Ал Торғай облысы таратылған соң ағамыз өзінің үйреншікті халықтық бақылау саласына қайта оралады, облыстық ұйымның лауазымды қызметкері ретінде ел игілігі үшін еңбек етеді.

Міне, осындай бай тәжірибесі бар, ұйымдастырушылық, насихатшылық қабілеті зор Қайырбай аға әулеттің игі жақсылары құрған бастамашыл топтың тізгінін қолға алып, жұмыс жоспарын жасап, оны жан-жақты талқылап, кейбір өзекті деген мәселелерді академиктер Манаш Қозыбаев, Өмірзақ Сұлтанғазин, басқа да зиялы қауым өкілдерімен пысықтап, іске кіріседі. Дәл осы тұста республикалық, облыстық баспасөзде Шоқай би, Барақ батыр, Қарабалуан Алдиярұлы, Жазы би және басқалары туралы құнды-құнды мақалалар мен зерттеулер жарық көрді. Қойшығара Салғарин сияқты сұңғыла тарихшы, жазушы ағамыз тың деректер жариялады. Мұхамед-Халел Сүлейменов қазақ халқының билері және Қарабалуан бабасы туралы талай толымды дүние тудырды. Және мақалаларын орысша жазып, басқа да ұлттардың танысуына мүмкіндік туғызды. Сөз арасында айта кетейік, марқұм Мұхамед-Халел Ілияс Омаров ағамыздың Күңше атты апасынан туған жиен еді.

Қайырбай ағамыздың өтінішімен өзіміз де осы даңқты жерлестеріміз, тарихи тұлғалар туралы талай сыр сабақтадық. Әулиекөлдік Әкімбек қажы Қабденов, жазушы Ақылбек Шаяхмет те әулет тарихынан талай әңгіме шертті.

Бастамашыл топ қолға алған шараларды облыс әкімшілігі де, облыс жұртшылығы да, діндар жандар да, тіпті атеиспіз деп жүрген аға-апаларымыз да бір кісідей қолдады. Соның арқасында Қайырбай аға бастап, қалғандары қостап, атқарған бұл бұқаралық шаралар бүкіл республикалық деңгейдегі айта қаларлықтай пәтуалы іске айналды.

Менің есімде торғайлық ұлағатты ұстаз һәм көрнекті дін қайраткері Ғазиз қажы Әмірхановтың айтқан мына сөздері сақталып қалыпты. Бекбаулы биге берілген ас үстінде абыз ағамыз былай деп еді:

– Ұрпағымызды имандылыққа тәрбиелеуде, тарихымызды зерделеуде Алдияр баба ұрпақтарының, соның ішінде Қайырбай Ыбырайұлының еңбегі ерекше.

Осы сөздер өлкеміздің жоғын жоқтаушы, қайраткер тұлға Қайырбай ағамызға берілген дәл де әділ баға еді.

Иә, уақыт, шіркін, жүйрік, кейде қатал. Бүгіндер бұл жалғанда Қайырбай аға да, оның аяулы жары Балдырған апа да жоқ. Олардың көзінің ағы мен қарасындай ұлы мен қызы да дүние салған. Бірақ азаматтың атқарған игілікті ісі ұмытылмайды. Соның бір дәлелі «Алдияр» қоғамдық бірлестігі Қайырбай Ыбыраевтың туғанына 80 жыл толуына орай оны еске алу шараларын өткізгелі отыр. Осынау өнегелі істің қарсаңында өз өмірімде де айтарлықтай із қалдырған абзал ағаны еске алып, газет арқылы інілік ізет-ілтипат білдіруді Қайрекеңнің аруағы алдындағы бір парыз санадым. Жаныңыз жаннатта болғай, жақсы аға!

Пікір
Ұлттық даңқ пантеоны

Менің айтайын дегенім өркениетті елдердің көбінде бар пантеон дегеніміз де осы – Түркістан. Олай болса оның халық жүрегінде орын алған осынау атын заңдастыру керек. Түркістанға «Ұлттық даңқ пантеоны» атын беру керек.

Қостанай ауданы.

*Алғыс хат
Аруақ қолдасын, ағайын
Облыстық «Қостанай таңы» редакциясына

Сіздердің газеттеріңіз бас болып, біздің бабамыз Қанжығалы Әлібек батыр Құдайбердіұлының есімін Қожа Ахмет Иасауи кесенесіне жазу жөнінде мәселе көтерген болатын. Журналист Сәлім Меңдібайдың сол мақаласына риза болып, үлкен-кішіміз түгел оқыдық. Енді Түркістандағы «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейінің директоры Темірхан Рыскелдиев мырзадан бабамыздың есімі қасиетті тақтаға жазылғандығы жөнінде хабар алып, бүкіл ел болып қуанышқа бөленіп жатырмыз.

Арыстанбай ДОСЖАНОВ

Ал енді сапарымыз жайлы сөз қозғар болсам, бұл туралы ойға түйгенім өте көп. Біріншіден, елге жасаған абыройлы еңбегімді бағалап, осындай құнды да мағыналы сапарға қосқан аудан әкімі Қ.Ақсақаловқа өз басым дән риза. Екіншіден, осы сапардан алған әсерімнің асқақтығы соншалық, дүниеге жаңа келіп, бар кереметпен қауышқандай болдым. Өйткені, бұл қалада қазақшылықтың, мұсылманшылықтың, имандылық пен инабаттылықтың исі аңқып тұрғанына еріксіз куә болғандайсың.

Біздер, облыс делегациясының мүшелері, алғашында қазақтың үш жүз өкілдері бас қосып, бір мәмлеге келетін Ордабасы деген жерде болдық. Ол жерде көздің жауын алатындай 150 ақ киіз үй тігілген екен. Біздерді құшақ жая қарсы алған оңтүстік бауырларымыз, не керек, бар білгендерін құлағымызға құйып жатты. Содан соң Сай­рам қаласында орналасқан Қожа Ахмет Иасауидің әкесі Ибрахим шайх пен анасы Қарашаш ана кесенелерінде болдық. Сол жердегі кіре берісте мәрмәр тасының үстінде садақа салатын жер бар екен. Кесенелер ішін тегіс аралап, зор ғибрат пен үлкен әсер алып шыққан біздерді Ташкенттен 180 шақырым жердегі Түркістан қаласына апарды. Онда алдымен Түркістан қаласының тарихымен қысқаша таныстырып, осы қаламен есімі қатар аталатын, Ахмет Иасауи жай­лы да біраз мағлұмат берді. Алдындағы кесенелерден зор таңданыс алып шыққан біздер, Ахмет Иасауи кесенесіне келгенде тіптен тәнімізден жан кеткендей күйде қалдық. Бұл ғимарат бір теңдесі жоқ сәулетті дүние екен. Ғимараттың орталық бөлмесі саналатын үлкен «қақпа» атты есіктен кіргеннен кейін «қазандық» деп атала­тын бөлме бар. Бұл бөлме келгендердің зікір және дәріс алуы үшін қолданылатын жер екен. Бөлменің ортасында орналасқан қазан ғимараттағы құдықтан алынған сумен толтырылған. Зікірден және жұма намазынан кейін деруіштер мен зиярат етушілерге үлестіріледі. Негізінен бөлме жалаң қабат күмбезбен көмкерілген төрт бұрышты. Биіктігі 38 метр, ішкі диаметрі 18,2 метр. Ал бөлменің ортасында орналасқан «тай қазанның» салмағы екі тонна, биіктігі 1,62 метр шамасында. Осы қазан Түркістан қамалынан 25 шақырым жерде құйылыпты. 1935 жылы Кеңес Одағы кезінде Ленинград қаласындағы Эрмитажға әкетіліп, тек қазақ ғалымдарының атсалысуының арқасында құтты қазан 1989 жылы елімізге қайта оралған екен. Қазандық бөлмесінің солтүстік батыс бөлігінде орналасқан оюлармен өрнектелген, асыл заттармен безендірілген «қапсырма есік» арқылы «көрхана» бөлмесімен байланысады. Мұнда Түркістан пірі Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Иасауидің сүйегі жатыр. Зияратшылар мазардың басында Құраннан аяттар оқып, олардың аруағынан жәрдем сұрап, мінәжат етеді. Ғимараттың оңтүстік-батыс жағында мешіт орналасқан және халықтың білім дәрежесін жетілдіру мақсатында қолданылған кітапхана бөлмесі жамағатхана бөлмесімен деліз арқылы байланысқан. Сонымен қатар деруіштер мен бүкіл жолаушыларға арналған асхана да бар екен. Қазандық бөлмесінің солтүстік-шығысында «Кіші Ақсарай» мен «Үлкен Ақсарай» деп аталатын екі бөлме бар. Мұның «Үлкен Ақсарай» деп аталатын бөлмесіне шамамен 400-500 адам еркін сиятындай. Бұл бөлмеде кезінде ел басшылары мен лауазым иелері ең маңызды мемлекет істерін өткізіп, Әзірет Сұлтанның рухы алдында әділеттілікті паш еткен. Сонымен қатар біздерге Домалақ ана кесенесінде де болып, небір ғажайып дүниелерді көруге тура келді.

Сапардың соңында өзіміздің, облыс әкімі Ө.Шөкеев баршамызды өзінің туған жеріне қонаққа шақырды.

Міне, осылайша Түркістан сапарынан ерекше әсер алған біздер, елге мәртебеміз өсіп оралдық.

Меңдіқара ауданы.

Есенгелді СҮЙІНОВ
Тұмарымыз – Түркістан
Күллі түркі әлемінің рухани орталығына айналған Түркістанды халқымыз керемет кие тұтып, ерекше қадірлейді. Атақты Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан осы қасиетті мекенде қазақ мемлекетінің негізі қаланып, шаңырағы көтерілген. Өткенімізге үңіліп, барлығын елеп-екшеп, топшалап, сүзгіден өткізген шақта 15 ғасырлық тарихы бар көне шаһардың құндылығы арта түседі. Бұл кешегіміз бен бүгінгі сәтімізді жалғастырып, болашаққа жетелеп отыратын қара шаңырағымыз. Әдетте қай қазақ болса да үлкен үйді құрметтейді, әрқашан соған бас сұғып, тәу етіп, кішіпейілділік ықылас-пейілін білдіреді. Түркістан да сол секілді.

Дінге жан-тәнімен беріліп, имандылық пен парасаттылықтың жолына түскен кісі Түркістанға баруға құштар. Себебі бұнда әділділік пен шындықтың атасы Қожа Ахмет Иассауи жерленген. Осында оған, ұстазы Арыстанбабқа Отырар төңірегінде үлкен ескерткіш қойылған.

Түркістан! Осы сөзді естігенде елең етпейтін қазақ жоқ шығар. Бұл туралы Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың айтқан мына сөздері көңіл тебірентеді: «Әрбір халық, әрбір тәуелсіз мемлекет өзінің рухани орталығын нақтылап алуы керек. Қазақстанның ру­хани орталығы Түркістан болады. Жалпы, бұл жалғыз қазақтың ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің руханият орны болып табылады». Бұған толығымен қосыласың. Расында, рухы күшті халықтың еңсесі де биік, мақсат-мүддесі де айқын. Ендеше Түркістан келер жылы тәуелсіздігіміздің 10 жылдығы аталып өтетін еліміздің сан ғасырлық шежіресін жасап, тарихын тоғыстырып, жалғастыратын алтын көпір іспеттес.

Ғұмар АХМЕТЧИН