ҚР қылмыстық атқару құқығының түсінігі, пәні және курс жүйесі

Режимнің жазалау функциясы қоғамды және оның азаматтарын қорғау міндетін атқарады. Бірақ көрсетілген функцияның шектелу сипаты болуы тиіс. Режимнің жазалау әсерінің тиісті денгейде арта түсуі, оның тәрбиелеу функциясын іске асыруға қиындық келтіреді.

Режимнің тәрбиелеу функциясы бірнеше тәсілмен іске асырылады. Біріншіден, жазалауды іске асыру жолымен, себебі мәжбүр ету адамды тәртіпке үиретуге, жазаны өтеу ережесін сақтауға тәрбиелейді. Ұстау режимі сотталғандарды қоғамға пайдалы мінез-құлыққа, бойұсынуға мәжбүр етеді.

Екіншіден, тәрбиелеу функциясы - өзінің жаратылысында жазалау емес ереженің тәртібін орнату жолымен іске асырылады (мүлікке ұқыпты қарау, өзара әдепті болу, жеке басының тазалық ережесін сақтау т.с.с). Үшіншіден, тәрбиелеу функциясы - тиісті құқықтық әдістер жасау жолымен түзеу әрекеті шараларының ойдағыдай көмектесуін қолдану арқылы іске асырылады.

Режимнің тәрбиелеу функциясының адамгершілік мәні мынадан көрінеді:

а) жеке адамның бас бостандығынан айрылуына байланысты сотталғанға қайғыру, қасірет шегу арқылы зиян келтіріліп өнегелі жетілуіне түрткі бола алады;

ә) сотталғанды әрдайым, ұзақ және жазылған ережені қатаң сақтауға үйрететін болғандықтан оған пайдалы әдет, дағды, сапа, қалыптасуға көмектеседі;

б) басқа да негізгі түзеуге әсер ету амалдары жиынтығымен

в) қылмыс жасауға апарған жеке басының кері әсерін жеңуге, жоғалтқан игіліктердің бағалылығын ұғынуға көмектеседі.

г) сотталғандарды болашақта қылмыс жасауға тайсалмай
қарсы тұруға тәрбиелеуге көмектеседі; бұл тағы да жазаланамын деген қорқынышқа емес, қайта қылмыспен тұрмыс етудің зиянды және мәнсіз екеніне негізделуі тиіс.

Режимнің профилактикалық функциясы - түзеу мекемелері аумағы мен объектілерінде және оларға іргелес аумақтарда жүрген сотталғандардың және басқа да адамдардың қылмыс және басқа да құқық бұзушылықты болдырмауды ескертуге бағытталған.

Режимнің жекелеп ескерту функциясы мыналардан тұрады: біріншіден, жазаны өтеу процесінде сотталғанға ұйымдастыру - құқықтық әсер ету нәтижесінде қылмыс істеу өте қиындаған, тіпті мүмкін емес; екіншіден, режимнің ішіне кіретін жазалау сотталғанның санасы мен жігеріне аса күшті әсер етіп уайымдатады, қайғыртады, яғни сотталғанды жаңадан қылмыс істеуге жібермейтін психологиялық жағдайға келтіреді.

Сонымен, режимнің функциялары біртұтас жүзеге асырылады, олар бірін-бірі толықтырады, өзара байланыста болады. Бас бостандығынан айыру режимінің функциялары бір ғана мақсатқа жетуге, яғни: сотталғандарды тәртіптілікке тәрбиелеуге, тәртіп ережесін олардың өз еркімен орындауына, құқық бұзу мүмкіндігін болдырмауға, ал ақырында оларды түзеуге бағытталған. Режим функциясының әрқайсысы функцияның барлық жинағын бір уақытта ойдағыдай жүзеге асыруға жағдай жасайды.

Режимді қамтамасыз ету тәсілдері қылмыстық-атқару зандарындағы белгіленген негізгі талаптарын сақтауға бағытталған, сонымен бірге түзеу мекемесінде құқық тәртібін қолдауға бағытталған. Басқаша айтқанда, олардың мақсаты - режим талаптарын бұзуды алдын ала болдырмау шараларын қолдану, қылмыстық-атқару құқық қатынастарының субъектілері жағынан жіберілген құқыққа қарсы қимылдарды тоқтату, жіберген қатесі үшін жазалау шараларын қолдану.

Жазаны өтеудің режимі мен оны қамтамасыз ететін әдістердің жалпылама және түрліше ерекшеліктері бар. Олардың бірлігі мынада: 1) қылмыс жасау оларды қолданудың бастапқы себебі болады, ал оның құқықтық негізі - ол заңды күшіне енген және орындауға жіберілген сот үкімі болады; 2) сот үкімімен белгіленген жазаны өтеу мерзімі кезінде қолданылады; 3) сотталғандарды жекелей және жалпылай ескертудің, түзеудің, яғни тәрбиелеудің жалпылама міндеттерін атқару көзделеді. Ұстау режимі мен оны қамтамасыз ету әдістерінің арасындағы ен маңызды айырмашылық-ол режим жазалауды білдіреді, ал режимді қамтамасыз ететін әдістер жазаның міндетті элементтері ретінде қаралмайды, себебі олар қауіп төнбесе немесе режим бұзылмаса тіпті қолданылмайды. Сонымен, жазаны өтеу режимі мен оны қамтамасыз ету әдістері, түрліше құқықтық табиғаты бар, біршама жеке құқықтық құбылыстар. Режимді қамтамасыз ету амалдары оның маңызына кірмейді, ол сотталғандардың және басқалардың режимді бұзуынан қорғау үшін қызмет етеді. Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаны өтеу кезінде, түзеу мекемелерінің барлық лауазымды адамдары сотталғандардың мінез-құлқын белгілейтін қылмыстық-атқару заңдарын сақтаулары, қызметтерінде өз міндеттерін бұлжытпай атқарулары тиіс.

Режимді қамтамасыз ету мақсатында сотталғандардың түзеу мекемесіндегі өндірісте маман ретінде өз еркімен жұмыс істеп жүрген азаматтармен қатысуына барынша шек қойылады. Түзеу мекемелерінің өндіріс объектілеріне жіберілгендер белгіленген тәртіп ережесімен міндетті түрде таныстырылып және олар қолхат беруі керек.

Сотталғандарға қандай да болмасын зат, тағам, ақша, әсіресе түзеу мекемелерінде ұстауға рұқсат етілмейтін заттарды беруге болмайды. Осы мақсатта өндіріс объектілерін оған кіретін, одан шығатын адамдардың киімін, заттарын тексеру белгіленген. Мекеме және күзетші әскери бөлімше қызметкерлері жоспарға байланысты түзеу мекемесінің тұрмыстық зонасын қарайды, сотталғандар түзеу мекемесіне кіргенде, одан шыққанда және олардың жеке заттарын, жататын орындарын тінтеді.

Түзеу мекемесінде режимді қамтамасыз ететін манызды амалдары жоғарыда айтылғандай - ол бас бостандығынан айыруға сотталғандарды күзету мен оларды бақылау, бұлардың көмегімен жазаны өтеу (өткеру) тәртібі, сотталғандар жағынан жаңадан қылмыс және басқа да қоғамға қарсы қылықтар жасамауды ескерту арқылы болады.

8-дәріс. Сотталғандардың еңбегін құқықтық реттеу.

1. Сотталғандардың еңбегін ұйымдастырудың негізгі қағидалары.

2. Сотталғандардың еңбегін ұйымдастырудың түрлері.

1.Сотталғандардың еңбек проблемасы көп аспектілі, сондықтан мұны қараудың белгілі бір өзіндік қиындығы бар. Бұл туралы ТМД елдерінде сотталғандардың еңбегін пайдаланудың орындылығы жөнінде әрдайым айтыс, талас пікірлер болып жүр. Айтысушылардың дәлелдерін қарастыра отырып, сотталғандардың еңбек проблемасы жөнінде өз көзқарасымызды белгілеп көрейік.

Сотталғандардың еңбегін пайдалануда қарсылары төмендегідей негізгі дәлелдерді келтіреді:

а) бұрынғы КСРО елдерінде сотталғандардың еңбегі қалыптан тыс ұлғайтылып көрсетілген. Егер де ол занда ресми түрде мәлімденіп және сотталғандарды түзеудің негізгі амалы ретінде қаралған болса, ал тәжірибеде еңбекпен түзеу колонияларының барлық әрекеті шын мәнісінде өндірістік тапсырмаларды орындауға бағынған болатын. Еңбекпен түзеу мекемелері өндірістік кәсіпорын ретінде жұмыс жасап, жоспар орындап және пайда әкелуге міндетті болған. Бірінші орында қалай да болса өндіріс жоспарын орындау міндеті қойылған, ал түзеу мақсаты екінші орынға ысырылған;

ә) сотталғандар істейтін кәсіпорындары шығарған өнімдердің сапасы көбінесе төмен болды. Сондықтан нарықтық экономикалық қарым-қатынасқа көшкенде онын көбі талап етілмей қалды, кәсіпорын өнім көлемін кенеттен төмендетіп алды. Электр, жылу, сумен жабдықтау шығындарын төлеуге мұндай өнім көлемінің шамасы келмеді. Түзеу мекемесі кәсіпорнының қуаттылығы тек 50% пайдаланыла бастады. Кәсіпорын бәсекелес өнім шығаруға аудару үшін қосымша қаржы талап етеді, ал оны табу қиын. Тіпті қылмыстық-атқару жүйесін ағымдағы қаржылаудың өзі қанағаттанарлық емес.

Сонымен, түзеу мекемелерінің кәсіпорнын жаңартуға қаржы жоқ және оны тапқан кезде шығаратын өнімнің сапасы қамтамасыз етілетініне кепілдік жоқ; бас бостандықтан айыру орындарындағы адамдар өне бойы өзгеріп тұрады, олардың көбінің тиісті мамандығы жоқ. Мамандық деңгейінің төмендігі, кадрлардың өзгеріп тұруы, адамгершілік еңбекке немқұрайлы қараушылық және басқа көптеген қиындықтар технологияны сақтау, яғни жоғары мәдениетті (өндірісті) қамтамасыз ету өнім сапасының кепілдігі мен бәсекелестігі болады;

б) барлық уақытта еңбек, қылмыс істеген адамдарды түзеудің амалы бола алмайды. Мысалы, өткен кездерде сотталғандар қылмысының сазайын тарттыру үшін азап шегуге (каторга) алысқа, өте ауыр жұмысқа айдалған болатын. Ендеше, еңбек пен еңбектің арасында айырмашылығы бар және оның тәрбиелеу мүмкіндігі де әр түрлі. Әрбір адамға кез келген еңбек жағымды әсер ете алмайды. Мысалы, бас бостандығынан айыруға музыкант, яғни скрипкашы сотталды дейік. Оны колонияда темір пісіруші, токарь немесе фрезеровшы т.б. болуды таңдап алуға мәжбүр етуі мүмкін. Ол, біріншіден, музыканттың қолын бүлдіреді, ал ең бастысы міндетті түрде еңбекке тарту арқылы түзегісі келген әрекеті қарсы нәтиже беруі ғажап емес.

Жоғарыда келтірілген жағдайдың пайда болмауы үшін құкық нормаларында сотталғандардың еңбегін ұйымдастырудың негізгі принциптері бекітілуі және оның рөлі терең анықталуы тиіс.

Сотталғандардың соның ішінде бас бостандығынан айырылғандар еңбегінің рөлі тәрбиелеу маңызымен аяқталмайды. Оны қолданудың экономикалық, тәртіптендіру, сауықтыру маңызы бар.

Экономикадағы қолайсыз жағдай, өндірістің құлдырауы сотталғандарды жұмысқа орналастыруды қиындатып жіберді. Қазіргі уақытта Республикада пайдалы еңбекпен орта тізіммен есептегенде сотталғандардың 27% ғана жұмыс істейді. Ал қол бостық мұндай криминогенді ортада теріс ықпалын көрсетеді, көбінесе ыдыратушылық әсер етеді, әр түрлі құқық бұзушылыққа, соның ішінде қылмыс істеуге мүмкіндік береді. Сотталғандардың еңбегі еркіндігінен айыру орындарында жөнге салу мен тәртіп сақтаудың маңызды амалы болып есептеледі. Қылмыстық-атқару жүйесін ағымдық қаржыландырғанда баға мен төлемнің (тариф, азық-түлікке және электр куатына) өсуін еске алмайды. Жыл бойында жоспарланған бюджеттік қаржының тек жартысы бөлінеді, ал ол сотталғандардың мөлшерлі тамағына жетпейді. Дәрі-дәрмек, киім-кешек алуға бюджеттен ақша бөлінбейді деуге болады. Сондықтан, сотталғандар еңбегінің экономикалық маңызы - оның экономикалық дағдарыс жағдайында түзеу мекемелерінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етіуіне мүмкіндік беру және сотталғандардың тағам мен бірінші кезектегі керекті тауарлар алуын қанағаттандыру, ол босатылғаннан кейінгі айларда отбасына керекті қаражат жинауға көмектеседі.

Адам құқық және сотталғандармен айналысу туралы Халықаралық актілер қылмыстық жазаны қолдануда тәжірибе дәлелдегендей сотталғандардың еңбегін ұйымдастыру принциптерін бекітті.

Негізгі принциптерінің бірі - ол сотталғандар еңбегі, оларға азап шектірмеу талабы. Бұл жағдай Қазақстан Республикасы заңдарында да белгіленген. Ал Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің жалпы бөлімі нормаларында бұл жағдай жанама түрде ескерілген.

Азаматтық пен саяси құқық туралы Халықаралық пакт (8-бап, 3-тармақ), сотталғандармен айналысуды: Ең аз үлгісі Ережесі (71-бап, 2-тармақ) соттың қарарымен ұстауда отырғандардың мәжбүрлі немесе міндетті түрде еңбек етуін мақұлдамайды. Сонымен, халықаралық құкық актілер - сотталғандардың еңбек етуінің міндеттілігін таниды, бірақ сотталғандардың міндетті еңбек етуінің занда көрсетілуін онын мәжбүрлік еңбек екенін білдірмейді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 1-тармағын былай деп жазған дұрыс болатын сияқты: "Соттың үкімімен жазаны өтеуге сотталғандар, дәрігер куәландырған күш-қуаты мен техникалық мүмкіндіктеріне сәйкес еңбек етуге міндетті. Сотталғандардың еңбегі еріксіз еңбек дәрежесіне жатқызылмайды. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 1-тармағында дәл емес, былай делінген: "... Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі". Халықаралық құқық еріксіз еңбекке тыйым салады, ал жоғарыда айтылған еңбектің бәрі де еріксіз еңбекке жатқызылмайды. Қарастырылған Қазақстан Республикасы Конституциясының нормасы сәтсіз баяндалған. Ол Республикада еріксіз еңбек рұқсат етілетіндей тәрізді болып көрінеді, ал олар дүниежүзілік тәжірибеде оған жатпайды.

Еңбектің міндеттілігі сотталғандардың бір қатарына таратылмайды. Бұлар негізінен еңбекке жарамсыз немесе еңбекке шектеулі жарамды адамдар: зейнеткерлер, I және II топтағы мүгедектер, екікабат әйелдер және емшектегі балалары бар әйелдер. Олар егер де дәрігерлер тарапынан қарсылық болмаса өз еркімен еңбекке тартылуы мүмкін.

Негізге алынатын принциптің бірі бойынша сотталғандардың еңбегі олардың алған мамандығымен байланыстырылуы тиіс. Сонымен бірге халықаралық құжаттардың ұсынуы бойынша мүмкіндігіне қарай сотталғандарға жұмыс бергенде, босатылғаннан кейін адал еңбекпен айналысатындай мамандығын көтеретін немесе жаңа мамандық алатын жұмыспен қамтамасыз ету керек. Сотталғандардың талабын және олардың мамандық дайындығын сол өндірістен пайда табуға ғана бағындырмау тиіс.

Түзеу мекемесінің әкімшілігі, еңбекті түзеу амалы ретінде қолдана отырып, сотталғанның еңбегін пайдаланғанда әрбір нақтылы жағдайда оның мінездемесіне қарай жекелеп шешуі тиіс. Енбектің міндеттілігі принципі сотталғанның жұмысты өз қалауымен орындай алатын мүмкіндігімен егер де тәртіп пен түзеу мекемесінің басқару талабына қарсы келмесе, яғни белгіленген нормативтік актілер ережесімен тыйым салынған болмаса сай келуі керек.

Түзеу мекемелерінің ішкі тәртіп Ережесінің §50 11-тармағына сәйкес сотталғандардың еңбегін пайдалануға тыйым салынады: а) әскери бөлімдердің штабында, жеке құрам орналастырылған үйлерде, яғни қарулар мен құжаттар тұрған жерлерінде; ә) дәрі-дәрмектерді есепке алатын, сақтайтын, сондай-ақ беретін жерлердегі жұмыстарда және де жарылғыш, уландырғыш заттар бар жерлерде; б) ерікті жалдамалы қызметкерлер бағынатын лауазымды жұмыстарда. Егер де олар мемлекеттік мүлікті талан-таражға салғаны, қызмет орнын пайдаланып қиянат жасағаны, парақорлығы үшін және олар талау, тонау, ұрлық, жалған құжаттар істегені; алаяқтық жасаған қылмыстары, бөтеннің затына қол сұғушылыққа байланысты болып, сондай-ақ сот үкімімен мұндай құқықтан айрылған болып жазаны өтеп жүрсе сотталғандар жауапты материалдық пен есеп-бухгалтерлік лауазымды жұмысқа жіберілмейді.

Бас бостандығынан айыруға сотталғандардың еңбегін ұйымдастырудың басты қағидаты - ол сотталғандармен жұмыс істеу әдісі, бостандық жағдайындағы еңбек етуге жақын болып, соған үйренуі тиіс. Республика экономикасының нарық қатынасына көшуіне байланысты сотталғандардың еңбек әрекетің ұйымдастыруда түгелдей өзгерістер енгізу керек.

Республика үкіметі деңгейінде түзеу мекемесі кәсіпорнының мемлекеттік қаржыға еңбекті пайдаланғанынан түскен табыстарын аударғанда жеңілдіктер беру туралы бұл кәсіпорындарда мемлекеттік тапсырысты бірінші кезекте орналастыру, түзеу мекемесі кәсіпорындарының өнімдерімен төмен қамтамасыз етілген халықтың мұқтажын қанағаттандыру, бұл мекемелердің шаруашылықтағы дербестігі туралы мәселе шешілуі керек. Сірә, әр түрлі меншіктегі кәсіпорындарын кұру қажет сияқты. Инвесторларды тарту үшін түзеу мекемесін салықтан босату немесе түзеу мекемелері кәсіпорындарына елеулі женілдіктер беру мәселесін мемлекет шешуі керек.

Кәсіпорнында жұмыс жасап жүрген және жасауға тілек білдірген сотталғандар үшін ұстау орнында олар күш-куат көбірек жоятын болғандықтан тәуір жағдай жасалуы керек. Сонымен қатар олардың демалыс алуда, мадақтауда, тағы басқа да заңмен белгіленген жеңілдіктер берілуде артықшылығы болуы керек. Занның мадақтау нормаларын бекітуі адамның таза еңбек етуі мен адал табыс табуы талабына мемлекеттің дұрыс көңіл аударуы, түзеу мекемесі әкімшілігі мен сотталғандардың арасындағы еңбек етудің міндеттілігі жөніндегі қайшылық мәселесін болдырмауы керек.

2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінде сотталғандарды еңбекке жұмылдыруды ұйымдастыру туралы жеке тарау берілген. Онда сотталғандарды түрліше еңбекке тарту жөнінде бірқатар баптар берілген. Сотталғандардың еңбегін ұйымдастыру үлгілерін зерттеу мақсатында бұл заң бөлімінің мазмұнынын баяндау орынды сияқты. Ол сотталғандардың еңбек әрекетінің келесі түрлерін белгілейді:

- түзеу мекемелерінің кәсіпорындары жүйесінде;

- қылмыстық-атқару жүйесіндегі мемлекеттік кәсіпорындарында;

- әр түрлі меншік нысанындағы мекеме аумағында не сыртындағы кәсіпорын объектілерінде;

- мекемедегі жай шаруашылық қызметтерінде;

- дербес еңбек қызметімен айналысуды.