34
I Бөлім. Иммундықжүйе.
Жалпы сипаттамасы
иммунитет кызметтерімен салыстырғанда күрделі болып келеді. Атап
айтсак,
белгілі бір антигенге арнайы жасуиіалардық пролиферақиялық
жауабынын күшін
жоғарылату жатады, ол
лимфоидты популяқиянық
клоналды қурылымдығына
байланысты; «өзінің» молекулалары мен
жасушаларынын корғанысын камтамасыз ететін
иммунологиялық
төзімділікті
калыптастырады;
адаптивті иммундық жүйенің қызметін
бірнеше денгейде
реттеу,
сондай-ак
туа біткен иммунитеттің
механизмдерімен өзара байланысын реттейтін оң және теріс кері байла-
ныстар жүйесінің жүмысы.
Адаптивті иммунитеттің маңызды және ерек-
ше кызметі — антигендермен кайталап кездескен
жағдайда адаптивті
иммунитет жұмысының тиімділігінін жоғарылуын камтамасыз ететін
иммунологиялық төзімділікті
калыптастыру.
Адаптивті иммундық жүйе
— ол организмнің ішкі ортасының
генетикалык тұрактылығын камтамасыз ететін организмнің біртұтас
көпфункнионалды жүйесі. Адаптивті иммундык жүйенің туа біткен
иммундық жүйеден айырмашылығы — ол
орталық
(сүйек кемігі мен
тимус) және
шеткеріден
(организмдегі барлык лимфоидты түзілістер)
тұратын
меншікті мүшелері
бар.
Адаптивті иммундық жүйесінің негізгі жасушаларына Т- және
В-лимфоциттер
жатады. Олар орталық мүшелерде (біріншілік)
түзіледі, сол жерлерде катаң түрде белгілі бір химиялык топтарға
арнайы лимфоциттердің клондары түзіледі, оларды
антигенді де-
терминанта
немесе
эпитоп
деп атайды. Бұл үдерістің
негізінде
Т-
және
В-лимфоциттердін
және
антиденелердін
антигента-
нушы
рецепторларының
молекулаларын
бакьшайтын,
ұрык
катарындағы
гендердің
генетикалык
рекомбинациясы
жатыр.
Аталған рецепторлардың көмегімен Т- және В-лимфоциттер бөгде
антигендердін көптеген ерекше молекулалык құрылымдарын тани-
ды, тіпті олардың арасындағы генетикалык айырмашылык минимал-
ды болса да.
Лимфоциттердің антигентанушы рецепторларының бүл
қабілеті туа біткен иммунитет жасушаларындағы паттерн-танушы ре-
цепторлардан мүлдем ажыратылады.
Соңғы рецепторлардын көмегімен
жеткілікті түрде кеңінен таралған микроорганизмдер тобы танылады,
себебі оларда осы топка ғана тән молекулалык кұрылымдар бар.
Т-лимфоциттердің антигендерді тану ерекшелігі Т-жасушалык
антигентанушы рецепторлардын (ТЖР) кұрылысымен байланысты,
себебі ТЖР антигенді детерминантамен катар ядросы бар барлык
жасушалардын бетінде кездесетін негізгі гистосәйкестік кешенінің
нәруыздарымен (МНС-кешені)
байланысуы керек, оны
«қос тану»
2-Тарау. Туа біткен және адаптивті иммунитеттің негізгі сипаттамапары...
35
деп атайды. Аталған жағдай кәсіби антиген таныстырушы жасушаларға
(АТЖ) жататын, туа біткен иммунитет жасушалары — ДЖ және МФ-
мен камтамасыз етіледі. Олар организмге бөгде молекулалар мен жасу-
шаларды фагоцитозға ұшыратады, сосын ыдырату нәтижесінде түзілген
кыска пептидті фрагменттер (эпитоптар) МНС молекулаларымен
бірігеді, оны антигеннін иммуногенді түрі деп атайды. Иммуногенді
кешендер — «МНС нәруызы — антигенді пептид» АТЖ бетіне шығары-
лады және Т-лимфоциттермен танылады. ДЖ мен МФ цитокиндерінін
көмегімен және Т-жасушаларымен әрекеттесу нәтижесінде олардын
белсенуіне, пролиферациясына және эффекторлы Т-лимфоциттерге
дифференцировкасына ықпал етеді. Сонымен, антигенді тану үдерісіне
жасушалардың екі үлкен тобы катысады:
лимфоциттер мен антигента-
ныстырушы жасушалар.
Адаптивті имунитеттің іффекторлық механизмдері
жасушалык
(Т-лимфоциттермен жүзеге асады) және гуморалдык (В-лимфо-
циттермен жүзеге асады) деп екіге бөлінеді. Антигенмен бірінші рет
кездескенде онын танылуы, сосын сол антигенге арнайы Т- және
В-лимфоциттердің клонының пролиферациясы басталады және ол
үдеріс дәл сол антигенге қарсы тікелей жұмыс атқаратын жетілген
эффекторлы лимфоциттердін түзілуімен аякталады. Туа біткен имму-
нитет пен бейімделген иммуниттеттін басты айырмашьшығы осын-
да.
Туа біткен иммунитет жасушалары популяңиясының Т- және
В-лимфоциттерден айырмашылығы — олардың клоналды қурылымы
жоқ және бөгде антигендермен бірінші рет кездескенде, антигендерді
танығаннан кейін пролиферациялану жэне дифференциациялану сатыла-
рынан өтпей-ақ, оларға бірден жауап береді.
Эффекторлы Т-лимфоциттер
адаптивті иммунитеттің жасушалык
механизмдеріне катысады. Бұл жасушалардың популяциясы функ-
ционалды біркелкі емес, оларға біркатар субпопуляциялар кіреді:
Т-хелперлер, реттегіш және цитотоксикалық
Т-лимфоциттер және
басқалары. Олар көптеген реттегіш және эффекторлық кызмет
атқарады, сонын аркасында генетикалык бөгде жасушалар жойыла-
ды, иммунды жауаптын реттелуі жүзеге асады, антиденелердің түзілуі
бақыланады, сонымен катар, төзімділік пен иммунологиялык есте
сақтау калыптасады. Жасушалык адаптивті иммунитеттін негізгі
эффекторлық молекулаларына Т-лимфоциттермен түзілетін цитокин-
дер жатады.
В-лимфоциттер антигендермен арнайы байланысатын антидене
(иммуноглобулиндер) синтезін жузеге асырады.
Адамда иммуноглобу-
36
I Бөлім. Иммундық жүйе. Жалпы сипаттамасы
линдердің 9 изотипі (кластары мен топшалары) белгілі, олар гуморал-
ды адаптивті иммунды жауаптын әр түрлі кезендерінде түзіледі және
әр түрлі кызметтер аткарады. Иммуноглобулин молекулалары арнайы
мембраналык фрагмент көмегімен В-лимфоциттердін плазмалык мем-
бранасына орналасқан және В-жасушалык антигентанушы рецептор
(ВЖР) кызметін аткарады.
Достарыңызбен бөлісу: