Салқынбай А., Абақан Е. с

Ж А Қ -Ж А Қ
деп бөлінеді. Тұрлаулы мүшелер- 
дің болу-болмауына байланысты: 
жалаң,  жайылма;  Синтаксистік 
позициялардың  түгел  қатысу- 
қа ты с п а у ы н а   б айл аны сты : 
толымды, толымсыз;  Бастауыш- 
тың  болу-болмауына  сәйкес: 
жақты-жақсыз  болып  бөлінеді. 
Интонация -Ж .с.-ніңтабиғатына
%
тән элемент.
ЖАҚ 
-  Іс-әрекеттің субъектіге 
(сапалық, процестік), кейде объ- 
ектіге  сөйлеуші  адамның  каты- 
сын  білдіретін  етістіктің  грам- 
матикалық,  сөз  түрлендіруш і 
категориясы.  Ж.  категориясы 
«сейлемдегі  субъект  пен  пре­
дикат  байланысын»  айқындап 
(Н.А.Баскаков),  «синтагматика- 
л ы к  б а й л а н ы ста   болаты н» 
(А.В.Бондарко)  категориялар 
қатарына  жатады.  Сөздің  әр 
түрлі  формаларының  Ж.  кате- 
гориясында  болу  қабілеті,  оны 
«суперкатегория»  деп  атауға 
негіз болады  (О.Ревзина).
I, 
II,  III  Ж .-тар  арасындағы 
қатынастар  әр  түрлі  деңгейде 
түсінд іріл іп  келеді.  Мыс.,  Ж. 
категориясы сан категориясымен 
тығыз  байланысты  болады.  Ill-i 
Ж .-ты   ж а қ   к а т е го р и я с ы н а  
ж атқы збауға  болатындықтан, 
оның  өзіндік  морфологиялық 
ерекшелігі  бар  кепше  түрі  де 
болады,  мыс.,  орыс.  «он»  —  ол 
(ж .т.)  —  «он-и»  (к .т .);  Т ү р кі 
тілдерінде  lll-i  Ж .-та  санды қ
көрсеткіш   есім  мен  етістікке 
б ірд е й  қолданы лады ,  м ы с., 
түркм ен.  «алды»  (ол  алды)  - 
«алды-лар» (олар алды),  «кітап»- 
«кітап-лар».  Кейбір  зерттеу- 
шілер  агглютинативті  тілдерде 
етістікті  ж ақты қ-санды қ  кате- 
горияға жатқызып жүр (В.Авро­
рин, А.Володин,  В.Храковский). 
Қазақ  тілінде  райдың  барлық 
түрі  іс  иесін  көрсетеді.  Бірінші 
ж ақ (сөйлеуші) және екінші жақ 
(ты ңдауш ы )  түлғасы   адамға 
байланысты  айтылса,  үш інш і 
ж а қ   а д а м ға   д а,  з а т қ а   да 
ай ты лады . 
І-ІІ-ж а қ т а р д ы ң  
жекеше,  кепше морфологиялық 
көрсеткіш тері  бар,  ІІІ-жақта  -  
нөлдік формада түрады немесе 
жекеше, кепше түрінің морфоло- 
гиялық көрсеткіші  -ды,  -ді,  -ты, 
-ті  арқылы  бейнеленеді.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: