Салқынбай А., Абақан Е. с

көн-көн
ескерткіштерде көптеп кездеседі. 
Ең  көп  жазулар  Орхон  өзені 
(орхон  жазуы),  Енесай  өзені 
бойында (енисей жазуы) табыл- 
ған.  К .т.т.-н ің   ең  көне  жазуы 
1970 ж.  Есік қорғанында табыл- 
ған  «Алтын  адам»  қазбасында 
кездеседі (б.э.д.  IV—
V ғғ.).  Орхон 
жазуларын  1893  ж.  В.Томсен 
мен  В.Радлов алғаш рет оқыған 
(қар.  Көне  түркі  сына  жазуы). 
Әдеби тіл  ретінде  қалыптасқан. 
Ұлы түркі империясының ресми 
тілі  болған.  К.т.т.-не  жатықтық 
т ә н .  Бүл  тіл д е   д и а л е к т іл ік  
ерекшеліктер жоқтың қасы.  IX ғ. 
Түрпан (Шығ. Түркістан) жеріне 
көшіп келгеннен кейін үйғырлар 
өз  әдеби  тілін  жасаған.  Оның 
негізі  руналық  койне  арқылы 
жасалған. Руникалық алфавиттен 
басқа  олар  соғды ,  манихей, 
брахми  әріптерін  де  қолданған. 
Көне  ұйғыр  жазуын  басқа  түркі 
халықтары  да  ж ақсы   білген, 
өйткені бұл тіл түркі халықтарына 
ортақ түбірден тараған.  X—
XII ғғ. 
Қараханид  мүсылман  елінде 
әдеби  тілі  қальіптасады,  оны 
қарахан-ұйғыр тілі деп те атаған. 
Шынында,  ортағасырлық автор- 
лар бүл тілді «бограхан» бурахан 
тілі (Жүсіп Баласағуни), хақан тілі 
(Махмуд  Қашқари),  қашғар  тілі 
(Ахмед  Й угнаки)  деп  атаған. 
Сырдың төменгі ағысында XIII—
XIV 
ғғ.,  Алтын  Орда  елінде  қыпшақ 
әдеби тілі бо/щы. Әдеби-ғылыми
тілде  (XI—
XII  ғғ.)  оғыз,  қыпш ақ
тайпаларының араласуы нәтиже-
сінде,  осы  тілдің  негізінде  жаңа 
сөзж асам дар  д ү н и е ге   келді. 
Мүнда  ұйғыр  тілінің  үлесі  онша 
көп болмаса да, үйғыр жазуы деп 
көп  еңбектерде  айтылып  жүр. 
Түркі  әдеби тілдеріндегі  ортаға- 
сы рлы қ  ең  маңызды  ке зе ң   -  
шығыстық және ғылыми әдебиет- 
те  шағатай  әдеби  тілінің  пайда 
болуы (қар.  ІІІағатай тілі). Жоға- 
рыда  айтылған  К.т.т.-нен  басқа 
Кавказ,  Кіші  Азия,  Еділ  бойы, 
Мысырда  түркі  тілі  қолданғаны 
мәлім.  Бүл  тілдер  белгілі  бір 
дәстүрмен  байланысты  болма- 
ған,  оған  араб  әрпін  қолданған 
XIII—
XIV  ғғ.  ескерткіштерінің  тілі 
жатады  (қа зір гі  оңтүстік  оғы з 
тобына жақын  Мысыр  мен  Шам 
{Египет пен Сирия) сельжук тілі). 
Бул тілді мамлюк-қыпшақ тілі деп 
атайды,  қазіргі солтүстік қыпшақ 
тілдеріне  жақын.  Еділ  бойында 
табылған араб әріпінде жазылған 
б үл ға р   (чуваш  тіліне  ж ақы н) 
ескерткіштерінің  тілі  (XIII—
XIV  ғғ.) 
болғаны  тарихтан  белгілі.  К.т.т.-ің 
ортағасы рдағы   а уы зе кі  тіл ін  
бейнелейтін  еске р ткіш те р   де 
бар:  латын  әрпіндегі  «Кодекс 
Куманикус»  (XIII—XIV  ғғ.)  және 
Каменец-Подольск армяндары- 
ның хаты  (XIII ғ.). Сонымен, әдеби 
К.т.т.-де жазылған мұралар қоры 
бай болғандығы түркі халықтары- 
ның  мәдени  дамуының  жоғары
114

көн-көп
деңгейде тұрғандығын көрсетеді. 
К.т.т.-ін  зерттеген  ғалымдар:
B.Радлов,  В.Томсен,  С.Е.Малов, 
А.Н.Кононов,  С.Г.Кляшторный,
А.Н.Бернштам, Ф.В.Мюллер, фон 
Ле  Кок,  банг-Кауп,  фон  Габен, 
П.Циме,  Р.Арат,  Б.Аталай,
C.Муталлибов, А.Зайончковский, 
Р.Нур,  Э.Наджип,  Г.Вамбери, 
Кёпрюлю, Д  Боровков, Дж.Клоссон, 
Я.Экман, 
П .М елйоранский, 
Э.Фазылов, Ғ.Айдаров, А  Щербак, 
ААманжолов, Э.Ибатов, М.Томанов,
Н.Гаркавец,  Ә.Құрышжанов т.б.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: