Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| СЫН ЕСІМ
-з а т пен оқиғаның нышанын, қасиетін есім арқылы ■ і білдіретін предикат сөздердің лексикалық-семантикалық тобы. С.е. заттың сапалық белгісін көрсетеді. Сөз табы ретінде С.е. әмбебап (универсалды) катего рия болып табылады. Біраз тілдерде С.е. жеке сез табы ретінде кррастырылмайды. С.е.- нің семантикалық (мағыналық) негізінде сапа түсін ігі жатыр (В.Виноградов). С.е.-нің өзіндік денотатты қ қасиеті болмаған соң, ол зат есім арқылы басқа денотаттармен байланыс жасай алады. Сондықтан С.е. мен зат есім м ағы налы қ байланыста болады. Бүл байланыс екі жолмен жасалады: С.е. зат есімнің қасын- дағы анықтауыштың қызметін атқарады не предикат ретінде е т іс т ік арқы лы за т есім м ен байланыс ж асайды . С .е .-н ің негізгі функциялық (қызметтік) нышаны - оның атрибутивтілігі не предикативтілігі. С.е.-нің мағына- сы на байланы сты ж ү й е л е у түрлері өте көп, сонымен бірге С.е. белгілейтін сапаның күшеюін де көрсете алады, мыс.: қап- қара, үп-үлкен, тым үлкен, аса үлкен т.б. С.е. түрлері мынадай: бағалау С.е. («жақсы»-«жаман»), пара- метрлік С.е. («үлкен», «кіші»), қатыстық С.е., түсті білдіретін С.е. (қызыл, ақ, кек) және т.б. Бүдан басқа, сезім мүшелері арқылы қабылданатын заттардың қасиетін біддіретін С.е.-дер, адам мен жануарлардың физикалық қасиеттерін білдіретін С.е.-дер, ішкі психологиялық қасиеттерді беретін С.е.-дер бар. Негізінен алғанда С.е. түрлері мынадай болады: са па л ы қ С .е. ж эне қа ты сты қ С.е. С апалы қ С.е. «классикалық» предикат болып есептеледі, яғни оларда предика т и в а семалар ға н а болады. Сапалық С.е. жүйесіндегі семан- тикалық қатынастар сигнификат- та р ға н е гіз д е л ге н , о л а р га антонимия, синонимия қүбылыс- тары тән (мыс.: «жас-кэрі», «ақ- қара», «өлі-тірі» және т.б.). С.е.- нің сем антикал ы қ қүры лы сы негізінде жатқан сапалық белгі (нышан) шырай категориялары 215 ТА Б -ТА К арқы лы а и қы н д а л а тү с е д і. Қ аты сты қ С .е .-н ің мағынасы басқаша: ол заттар (белгілер) арасындағы қатынастарды көр- сетеді. Қатыстық С.е.-дің мағы- насы әр түрлі предикаттар қодцану арқылы ашылады, мыс., «көңілді», «ақылды», «көңілшек» т.б. Қатыс- тықС.е.-діңсемантикасы күрделі жүйе болғандықтан, онда басты сапалық белгі және шырай кате- гориялары болмайды. Сапаны біл- діретін сөздер зат есім жүйесіне ж ақы н тұрады, сондықтан да С.е.-ніңтабиғаты екі жақты бола ды: табиғатынан предикат болса да белгілеу кезінде С.е. денотат- тармен қатынасқа түседі. Есім- дер мен С.е. морфологиялық кате- гориялар арқылы қатынас жасай ды немесе арнайы морфология- лык синтаксистік құралдар арқылы атрибутивті топ құрады (мыс. түркі тілдеріндегі изафет). жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|