Әож 94(574): 329 =512. 122 Жуматова Г. М.

Біздерге үлгі-өнеге алатын алдыңғы толқын ағалардың кешегі тоталитарлық жүйе қысымындағы азаматтық ерліктері, елдік жолындағы қызметтері өшпес өнеге. Заманына сай мұздай қаруланған Ресей империясының əскері көтерілісті басып, халықты қырғынға ұшыратты. Осы кезеңде қарудың күшін ғылым мен білім орнын алмастырған қазақ зиялылар шоғыры тарих сахнасына шықты. Əлемдік империалистік мемлекеттердің қулық ойларын алыстан түсінген, зиялы қауым өкілдері қазақ халқын оқу оқып, білім іздеуге, өнер үйренуге бір сөзбен — көкірегі ояу, көзі ашық болуға шақырды. Ұлт зиялылары мұсылманшыл түркі жəдитшілдігімен толық сабақтастық таба білді.

Ойларын іске асыру үшін, жеке партия жəне оның өз органы - газет, журналы болды. Əр партияның мүшелері, ұлт зиялылары пікірлері əр түрлі болғанымен, бəрінің алдына қойған көксеген ой - арманы мен мақсаты біреу-ақ — егеменді ел болып, тəуелсіздікке жету. Солардың ішінен айрықша көзге түскені Алаш партиясы болды. «Алаш» партиясы 1917 жылы 21–26 шілдеде Орынбор қаласында Жалпықазақтың съезінде құрылды. «Алаш мұрасы» сериясын жарыққа шығарушы авторлар ұжымы «Алаш» терминіне: «Алаш (ежелгі түрік сөзі - бауырластар, қандастар, туыстар) - көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде дүниеге келген ұғым. Орта ғасырлық жəне одан ерте кезеңдегі деректерде қазақтың өз алдына ел болып хандық құрғанға дейінгі ежелгі тайпалардың ортақ атауы. «Алаш» сөзі қазақ атауының баламасы ретінде берілген. «Атамыз - Алаш, керегемі - ағаш» деген қазақ халқы ұлттық тəуелсіздік жолындағы күресінде ежелгі «Алаш» ұғымына қайта оралып, оны бостандық пен бірліктің ұраны етіп алды. Алаш партиясының заңды мұрагері, Қазақтың тұңғыш ұлттық мемлекеті 1917 жылы желтоқсанның 5–13 күндері аралығында Орынбор қаласында Жалпықазақтың ІІ Съезі Алашорда ұлттық үкіметі құрылып, жабық дауыс беру нəтижесінде Əлихан Бөкейхан — Ұлт Кеңесінің Төрағасы болып сайланды. Алаш зиялыларының алдыңғы жəне кейінгі буынының ойлаған ойы, іске асырамын деген армандары үзілмей жеткен тарихи сабақтастық арқылы Қарағандыда «Елін сүйген ерлер партиясы», Батыс Қазақстанда «Қазақ халқын қорғаушылар одағы», Мəскеудегі «Жас тұлпар», Керекудегі «Жас ұлан», Хасен Қожа-Ахмет құрмақ болған «Жас қазақ» секілді ұйымдармен жаңғырып жəне соңғы Желтоқсан көтерілісінің қылмысымен асқақтады. Алаш идеясы үшін күресті кеңестік билік жағдайында жалғастырған қоғамдық ұйымдар мен жеке азаматтардың қызметі арқасында Тəуелсіздікке жетудің жолдары жатыр. [3,б. 88]

Қазақстан Республикасының мұрағат құжаттарын сараласақ, жастардың бір ғана Қарағанды өңірінде ХХ ғ. 40-жылдардың басында Қарағандыдағы екі жылдық мұғалімдер инсититутына түскен студенттердің «ЕСЕП - Елін сүйген ерлер партиясын» мысал етіп алсақ та жетеді. Дана халқымыз: «Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы», - деп бекер айтпаған. Өзінің ізденімпаздығы жəне ұстазының жеке кітап қорынан Алаш көсемдерінің бұрын көрмеген, оқымаған кітаптарымен танысты. Ол кітаптар Ахмет Байтұрсыновтың «Маса», «Қырық мысал», Міржақып Дулатовтың «Оян, қазақ» жəне Сəбит Мұқановтың «ХХ ғасырдағы қазақ əдебиеті», 1-бөлім, «Ұлтшылдық дəуірі» («Қазақстан» баспасы, 1932, Қызылорда) латын əрпімен шыққан кітабы. Аталған кітаптарды, оқуға тыйым салынған оқулықтарды студентерге тараттың деген жала Айтбай Нəрешовтың алдынан шығып, азап шеккен азаматтар қатарына қосылды. 1937–1938 жылдары жаппай ұлт зиялыларын репресияға ұшыратқаннан кейін, бір партиялық жүйемен қабаттаса, ұлттық тəуелсіздікті армандаған, ЕСЕП партиясының болғандығын ҚР ҰҚК құжаттарында: «Искаков и Темиров в период учебы в Нуринской средней школе, а затем в 1940– 1942 годах в Карагандинском учительском институте создали антисоветскую националистическую организацию «ЕСЕП» (партия героев, любящих Родину), которая своей задачей ставила отторжение Казахстана и республики Средней Азии от Советского Союза и создания на их территории буржуазного государства; проводили среди казахской молодежи антисоветскую агитацию, читали контрреволюционную литературу», - деп көрсетіледі. Осы құжаттарды саралап, ЕСЕП партиясы тарихын төрт кезеңде бөліп қарастыруымызға болады:

- қалыптасу кезеңі - 1940–1942 жылдары;

- даму кезеңі - 1944–1951 жылдары;

- шарықтау кезеңі - 1960–1964 жылдары;

- тарихи сабақтастық кезеңі - тəуелсіздікке қол жеткізу. [2,б. 2]

1. 
   Төлепберген Б. Мəңгі жас Алаш идеясы: Публицистикалық зерттеулер мен мақалалар. — Алматы: Алматы баспа үйі, 2008. — 304 б.
   
2. 
   Ержұман С. Алаш идеясы жəне «ЕСЕП» партиясы // Егемен Қазақстан. — 2011. — 23 ақп.
   
3. 
   Жағыпар Ə.Б. Бүркіт Ысқақов — «ЕСЕП» партиясының негізін қалаушы // «Тұғырлы тəуелсіздік — ғұмырлы ұрпақ кепілі» атты респ. ғыл.-тəж. конф. материалдары. — Жезқазған, 2011. — 86, 87-б
   

2.Ученая степень, звание :

3.Должность, место роботы: преподователь (КарГТУ)

4.Служебный адрес: Бульва Мира, 56

5.Контакный телефон, факс, e-mail: 87083556286 jumatova.86@mail.ru

1;2;3 ( для содокладчиков)

6.Названия доклада: Алаш арыстары идеясы – есеп партиясын құру