Ерте орта ғасырлардағы мемлекеттер (VI-IX ғ). I тарау. МазмұНЫ

Түрік қағанаты жерімізде құрылған алғашқы ерте феодалдық мемлекеттің бірі. Қағанат оңтүстік-шығысында Қытаймен, оңтүстік-батысында парсылармен шектесіп жатты. Түрік қағанатының негізгі құрамы түрік тілдес халықтардан тұрады. Олардың басым көпшілігін теле (тирек) тайпалары құрады. Теле – түрік тілдес тайпалардың ортақ атауы. Қытай шежіресі бойынша “теле” сөзінен “түрік” атауы қалыптасқан. 542 жылғы қытай жылнамасында түрік этнонимі туралы жазылған. 552 жылы Түрік қағанаты құрылып, 603 жылға дейін өмір сүреді.

• 542 жылы түріктердің бейбіт қатынаста болған мемлекеті:
• Алтай тайпаларын бағындырған қаған:
• Тайпааралық соғыс басталды:
• Түрік тайпаларының қыстаулары орналасты:
• Түрік этнонимінің қытай жылнамаларында белгілі болған уақыты:
• Түрік қағанатының өмір сүрген жылдары:
• Түріктер Солтүстік Кавказ бен Қара теңіз бойына үстемдік етті:
• Түріктердің наным-сенімі:
• Түріктердің эфталиттерді жаулап алған жылы:
• Қазақстан аумағында құрылған алғашқы феодалдық мемлекет:
• Қара-Еске қағанның аварларды жеңген жері:
• Қыстақ-кенттер табылды:
• Қытай билеушілерінің түріктерге төлеген салығы:
• ” Елхан” атағын алған түрік қағаны:

Түрік қоғамында «тат» сөзі құл деген мағынаны білдіреді.

• 659 жылы Жетісуға басып кірген мемлекет:
• Батыс Түрік қағанатындағы негізгі шаруашылық:
• Батыс Түрік қағанатының алғашқы билеушісі:
• Батыс Түрік қағанатының орталығы:
• Батыс Түрік қағанатының халқы:
• Билік үшін талас басталды:
• Ешбар Елтеріс қаған енгізген жүйе:
• Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрған билеуші:
• Салықтың “қанмен өтейтін” түрі:
• Сот істерін атқарушылар:
• Тон қағанның одақтасы болған ел:
• Түрік қоғамында құлдықтың болғандығын аңғартатын дерек:
• Түріктер жаппай отырықшылана бастады:
• Шегу қағанның билік құрған кезі:
• Шығыс Түрік қағанатының өмір сүрген жылдары:
• Қазақстан аумағында 603 жылы құрылған мемлекет:
• Қағанаттағы жоғарғы билеуші және әскербасы:
• Қытай басқыншыларын жеңген қаған:
• Қытаймен тиімді шарт жасасқан Шығыс Түрік қағаны:
• “Қаған жасыл жібектен желбегей шапан киген”- деп жазған:

• В.В.Бартольдың айтуынша, соғдылардың Түркістан мен Жетісуға қоныс аударуы саудаға байланысты. Сондай-ақ араб шапқыншылығы да соғдылардың Жетісуға қоныс аударуын күшейтіп жіберді. Мұны археологиялық зерттеулерден, Іле, Шу, Талас бойындағы қалалық өмірдің дамуынан байқауға болады. Әсіресе VI-VIII ғасырларда соғдылықтар Жетісуға ағыла бастаған.
• VII ғасырдың бас кезінде Жетісуда болған қытай саяхатшысы Сюань Цзянь өзінің күнделігінде «Суяб қаласының батыс жағында бірнеше қала бар.Олар басқаларға тәуелсіз, бірақ түріктерге бағынышты өз билеушісі бар» деп жазған.
• Махмуд Қашқари еңбегінде «Соғдылықтардың ішінде түрікше сөйлемейтіндері жоқ»-деп жазады.

• 748 жылы Суябты жаулап алды:
• Араб басқыншыларына қарсы шайқаста Сұлу қаған бірлескен ел:
• Түргеш мемлекеттің әлсіреуі нәтижесінде ……. жылы Қарлұқ қағанаты құрылды:
• Үшлік хан қай мемлекеттің қағаны болған:
• Арабтардың Сұлу қағанға қойған аты:
• Атлах шайқасында бірігіп шайқасты:
• Орданы Суябтан Талас қаласына көшірген қаған:
• Орта Азияда өмір сүрген иран тілдес халық:
• Соғды жеріндегі арабтар қуып шығарылды:
• Соғдылықтардың Жетісуға көптеп келе бастаған уақыты:
• Сұлу қағанның Тоқарстандағы арабтарды жеңген жылы:
• Сұлу қағанның шығыстағы жағдайды жақсартуда қолданған тәсілдері:
• Сұлудың орнына келген қаған:
• Түргеш теңгелері соғылған қала:
• Түргеш қағанаты құлады:
• Түргеш қағанатының негізгі жер аумағы:
• Түргеш қағанатының орталығы:
• Түргештер туралы алғашқы деректер:
• Түргештерде шаруашылықтағы негізгі мәселенің бірі:
• ” Соғдылықтардың ішінде түрікше сөйлемейтіндері жоқ”-деп жазған ғалым:

• 7 ғасыр басындағы қарлұқтар құрамындағы тайпа саны:
• Қай тайпа 756 жылы Түркеш қағандығын құлатып, билікті өз қолына алды:
• Зират басына қойылатын тас мүсіндер:
• Саманилердің діни ықпалы тараған аймақ:
• Түрік жазуларының ішіндегі ең атақтылары:
• Қарлұқ тайпаларының негізгі топтасқан жері:
• Қарлұқ қағанатының өмір сүрген мерзімі:
• Қарлұқтарды “ежелгі түріктер” деп жазған:
• Қарлұқтардың арабтарға қарсы күресі созылды:
• Қарлұқтардың Жетісуға жылжу себебі:
• Қарлұқтардың мемлекет құрып, күшейе бастағанын көрсететін дерек:
• Қарлұқтардың қосалқы шаруашылығы:
• Қарлұқтардың қыстауларда тұрақтаған уақыты:
• Қарлұқтардың Ұйғыр қағанатына қарсы күресі созылды:
• Қарлұқтарға “ғазауат соғысын” жариялап, шабуылдады:
• Қашғардың түрік билеушілері басып алған қала:
• Қыстаудағы баспаналары салынды:
• “Қарлұқтар тұрған аймақ ең бай жерлер”- деп жазылған қолжазба:

• 11 ғасырда оғыздарды Сырдария, Арал бойынан ығыстырған тайпа:
• 985 жылы оғыздар шабуылдаған ел:
• Хазарларға қарсы соғыста Киев князі Святослав кімдермен одақ құрды:
• Елтірі беретін қойлар көп өсірілетін аймақ:
• Жанкент, Жент, Жуара қалалары орналасты:
• Жетісуда Қарлұқ қағанаты құрылғаннан кейін оғыздар ығысты:
• Жоғарғы билік иесінің лауазымы:
• Оғыз мемлекетінің аумағы:
• Оғыздар 24 тайпадан тұрған деп жазған ортағасырлық ғалым:
• Оғыздар жеріндегі аймақтар саны:
• Оғыздардың Киев князімен бірігіп, Хазарларды талқандаған жылы:
• Оғыздардың күзгі жайылымдары туралы дерек қалдырды:
• Оғыздардың қарлұқ және қимақтармен бірігіп жеңген тайпасы:
• Салжұқтар басып алған қала:
• Шахмәлік Хорезмді жаулап алды:
• Шонжарлар кеңесі:
• “Түрік қолөнердің барлық түрін өзі істейді…” деп жазған тарихшы:

• билеуші

• қағаннан екі саты төмен тұрды

• бірнеше тайпа көсемі

• жеке тайпа көсемдері

• 10 ғасырдың екінші жартысында қимақтарға шабуылдаған мемлекет:
• Жатаққа айналғандардың кәсіптері:
• Қағанаттың құлауының себептері:
• Қағаннан екі саты төмен атақты иеленуші:
• Қимақ қағанатының өмір сүрген мерзімі:
• Қимақтар жаулап алған тоғыз-ғұздардың шекаралық қаласы:
• Қимақтар құрамындағы тайпа саны:
• Қимақтарда мал шаруашылығының басым болғандығын жазған парсы тарихшысы:
• Қимақтардың ішінде қыпшақтар болғандығы туралы жазды:
• Қимақтардың жазу құралы:
• Қимақтардың исламды қабылдаған уақыты:
• Қимақтардың Монғолияның солтүстік-батысын мекендеген мерзімі:
• Қимақтардың саяси өміріндегі беделі күшті топ:
• “Шад-түтік” лауазымы берілді:

Орта ғасырдың басында қалалық өмір қалыптаса бастаған. Қалалар мен жартылай көшпелілердің арасында мәдени және экономикалық байланыстар дамыған. 6-9 ғасырларда Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың оңтүстік-батыс аймақтарында қалалық мәдениет дамыған.

Оңтүстік Қазақстанда отырықшылық мәдениеттің орталығы Отырар, Йасы, Сауран, Сығанақ, Құлан қалалары болған.

Жетісу аймағында Тараз, Талхир, Алмалық, Қойлық қалалары орналасқан.

Қытай жылнамасында Испиджаб қаласының аты кездеседі. Бұл қала Махмуд Қашғаридің жазуына қарағанда Сайрам деп аталған.

Қалалардың құрылысы 3 бөліктен жасалған.

Сауда негізгі үш бағытта жүргізілді: халықаралық сауда, қалалардың өз аумағындағы сауда, қалалықтардың далалықтармен сауда байланысы.

Қолданбалы өнер түрлері: балшықтан жасалған терракота, көркем керамика, ұсақ пластика. Терракоталарда адамның бет-әлпеті, шашы, киімі бейнеленеді.

Архитектура және өнер

VII-VIII ғасырларда басталып, бітпей қалған Ақыртас ғимараты төртбұрышты кесек тастардан қаланған. Білеулі ғимараты Қазақстан мен Қарақалпақстан шекарасы арасында орналасқан.

Құдық үстіне салынған құрылысты парсыша «сардоба» деп атайды. VІ-ІХ ғасырларда салынған екі сардоба белгілі:

1. Бір және көп күмбезді Мырзарабат сардобасы.

2. Күмбездері бір- біріне жалғастырылып жасалған: Якка сардобасы.

Екі сардобаның құрылысы және күмбездері киіз үйдің жобасына ұқсас. Екі сардоба да Мырзашөл керуен жолының бойына салынған.

Дың ескерткіштері қаза болған адамды жерлеген жерге тұрғызылған. Орталық Қазақстан, Жетісу, Тарбағатай, Маңғыстаудан көп табылды.

Ақбешім, Суяб қалаларынан будда ғибадатханаларының орындары табылған (VII -VIII ғ.ғ.). IX ғасырдың екінші жартысынан бастап ислам дінінің архитектуралық құрылыс жүйесі салына бастаған.

Балбал (мүсін тас) қаза болған қолбасшы, атақты адамдардың басына қойылған. Балбал тастар Орталық Қазақстанда, Жетісуда өте көп кездеседі.

Көне түріктердегі жазба мәдениеті

Көне түрік әліпбиі 35 әріптен тұрады. Түріктердің әліпбиі өздерінің ру-тайпаларының таңбалары негізінде жасалған. Көне түрік жазуы б.з.б.1 мыңжылдықтың ортасында (б.з.д. V ғ.) қалыптасқан. VІІІ- ІХ ғғ. көне түрік жазуының бүкіл халық игілігіне айналды.

• Талас, Іле, Сыр, Ертіс өзендері бойынан табылған ежелгі түрік жазуларына берілен атау: Талас жазуы.
• Ерте орта ғасырда түрік жазуымен қатар ел ішінде кең түрде қолданылған жазу: соғды жазуы. Әсіресе бұл жазу қаған сарайында маңызды рөл атқарған.
• VІІІ- ІХ ғасырда түрік жазуының өмірде қолданылу аясының тарылу себебі: ислам дінінің таралуына байланысты түрік билеушілерінің араб жазуын қабылдау.
• Tүріктердің жазуы туралы алғашқы деректерді қалдырған Византия тарихшысы: Менандр Протектор.

Түріктердің жазба әдебиеті дүниеге келген кезең: VІІІ ғ.

Түрік сына жазуының көне ескерткіштері: «Күлтегін», «Тоныкөк». Мұнда Түрік қағанатының құрылуы мен дәуірлеуі, ақырында күйреуі жайында айтылады. Дастандардағы тарихи суреттер әдеби- көкркемдік тәсілдермен өрнектелген.

VІІІ –ІХ ғасырларға жататын әдеби шығармалар: «Оғызнама», «Қорқыт ата»

• Cауданың жандануына әсер етті:
• Иран, Византиямен сауда келіссөздерін жүргізген түрік қағаны:
• Қазіргі Сайрам қаласының бұрынғы атауы:
• Қалалардың құрылыс жүйесінің бөліктері:
• Қалалық мәдениет дамыған аймақ:
• Қалалық өмір қалыптаса бастады:
• VI-XI ғасырларда салынған екі сардобаны көрсетіңіз:
• Будда ғимараттарының орны табылған қалалар:
• Ақыртастан кіші сәулет өнері:
• Будда ғибадатханаларының орындары табылған қала:
• Дың ескерткіштері көп салынған кезең:
• Ислам дінінің архитектуралық құрылысы салына бастады:
• Терракоталарда бейнеленеді:
• Құдық үстіне салынған құрылыс:
• VIII-IX ғасырларға жататын әдеби шығарма:
• Көне түрік жазуларының ескерткіштері табылған жер:
• Көне түрік жазуы қалыптасқан мерзім:
• Көне түрік жазуының бүкіл халық игілігіне айнала бастаған кезеңі:
• Көне түрік әліпбиіндегі әріп саны: