Есжан ержан әуелханұлы м. Е. Массонның Орта Азия мен Қазақстан археологиясына қосқан үлесі

М.Е. Массон ташкенттік археологиялық мектептің іргесін қалады. Осы кафедраны қазақтың белгілі археологтары Х. Алпысбаев, Мершиев,

М.Е. Массон Қазақстанның оңтүстігіндегі ескерткіштерді зерттеуге үлкен үлес қосты. Сайрам мен Түркістандағы зерттеулері, әсіресе, Қожа Ахмет Йасауи кесенесі жөніндегі жинаған материалдары, жазба деректердегі хабарлар мен аңыз әңгімелерге дейінгі мәліметтерді пайдалануы, оларды талдауы, салыстыруы археологиялық-тарихи зерттеудің тамаша үлгісі болып табылады.

Тараз қаласы Әулиеата қаласы орнында болғанын алғаш анықтаған
М.Е. Массон болды. Ол қалашықтан бір топ археологиялық материалдар жинады. Талас өзені үстінде болған тас көпір орнын анықтады. Бесағаш қалашығын, осы қалашықтан табылған тас ұстынды, Айша бибі, Бабажықатын кесенелерін зерттеді, Талас өңірінің кейінгі ортағасырлық тарихы жөнінде жаңа мәліметтер келтірді. Қазақстанның Оңтүстік пен Орталық аймақтарынан табылған теңгелерді зерттеп, Қазақстан нумизматикасына өзіндік үлес қосты. Шымкенттегі музейдің ғылыми негізде қайта құрылуын және Тараздағы музейдің іргетасын қалауға ерекше үлес қосты. Қызылорда айналасындағы Сырлытам кесенесіндегі жазуларды алғаш оқып, ескерткіштің салыну мезгілін анықтады. Орта Азия аумағындағы ескерткіштердің кейбірін зерттеуде қазақ халқының тарихына қатысты мәліметтер жинап ғылыми айналымға енгізді. Қорыта айтқанда, М.Е. Массон Орта Азия мен Қазақстан археологиясының дамуына ерекше үлес қосқан ғалым.

М.Е. Массон Орта Азияда антикалық дәуір өнер туындыларын алғашқылардың бірі болып тапты және оларды ең жоғары кәсіби деңгейде сипаттап, ғылыми айналымға кіргізді. М.Е. Массон Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарынан бастап нумизматикалық табылымдарды зерттеп, Орта Азия мен Қазақстан нумизматикасының негізін қалады.

М.Е. Массон көне түркі, карошти жазбаларын табуда елеулі еңбек сіңірді. Ол шығыстанушылардың ішінде алғашқылардың бірі болып эпитафияларды зерттеді. М.Е. Массон оларды тарихи дерек ретінде қарауға шақырды.
М.Е. Массонның зерттеулері тарихи зоологияға, палеонтологияға арналды. Ол құландар, жолбарыстар, арыстандар, лоқай жылқылары, аңшылық иттер жөнінде, байырғы техникалық шөптер туралы, жібек тоқитын құрттардың таралу тарихын еңбектерінде қарастырды.

М.Е. Массонның зерттеулері осы күнге дейін өзінің құндылығын жоғалтқан емес. М.Е. Массонның ізденістерінің нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның көптеген сәулет өнері мен археологиялық ескерткіштері жөнінде аса бағалы зерттеулер жазылды. Орта Азия археологиясы мен тарихын тануда өлшеусіз еңбек қалдырды.

1. 
   Овезов Д.М. Академик АН Туркменской ССР Михаил Евгеньевич Массон. Биобиблиографический указатель. - Ашхабад: Ылым, 1970. - 60 с.
   
2. 
   К 80-летию археолога-историка Михаила Евгеньевича Массона. Дополнения к библиографии его работ за 1970-1977 гг. - Ташкент, 1977. - 24 с.
   
3. 
   Пугаченкова Г. Михаил Евгеньевич Массон - основатель среднеазиатской археологической школы. - Ташкент: Университет, 1995. - 30 с.
   
4. 
   Елагин Ю.А. Михаил Евгеньевич Массон и архитектурное наследие Чимкентской области // Тезисы докладов научно-практической конференции, посвященной 70-летию организации Чимкентского областного историко-краеведческого музея. - Алма-Ата,1990. – С. 7-10.
   
5. 
   Пугаченкова Г.А. Среднеазиатская нумизматика в работах М.Е. Массона // Ата-Мұра. Сборник статей, посвященный 75-летию Южно-Казахстанского областного историко-краеведческого музея. - Шымкент, 1995. - С.144-149.
   
6. 
   Смагулов Е.А. Михаил Евгеньевич Массон и археология Туркестана // Археология жаңалықтары - Новости археологии, 1997. - № 1. - С.93-96.
   
7. 
   Елеуов М.Е. Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің ашылу тарихы. - Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Тұран баспаханасы, 2007. - 36 б.
   
8. 
   Өзбекстан Республикасының Орталық мұрағаты. Р. 2773, оп. 2, д. 105, л. 195.
   
9. 
   Лунина С.Б. Юбилей ученого // Общественные науки в Узбекистане. – 1968. - № 2. - С.80-81.
   
10. 
    Массон М.Е. Из воспоминаний среднеазиатского археолога // Общества охраны памятников истории и культуры Узбекистана. - Ташкент, 1976. – 45 с.
    
11. 
    Массон М.Е. Работы Термезской археологической экспедиции (ТАКЭ) 1937 и 1938 гг. // Труды Академии наук УзССР. - Серия 1. - Термезская археологическая экспедиция. - II т. - 1945. - С.3-9.
    
12. 
    Массон М.Е. Экспедиция археологического надзора на строительстве большого Ферганского канала // КСИИМК. - М.-Л., 1940. – Вып.IV.- С.52-54.
    
13. 
    Массон М.Е. Самаркандский мавзолей, известный под именем Ишратхана // Ишратхана. Монографический сборник. - Ташкент, 1958. - С.9-48.
    
14. 
    Массон М.Е. Городища Нисы в селении Багир и их изучение. Туркменской филиал АН СССР // Труды ЮТАКЭ. - т. 1. – Ашхабат, 1949. - С. 16-115.
    
15. 
    Массон М.Е. Народы и области южной части Туркменистана в составе Парфянского государства // Труды ЮТАКЭ. - т. V. - Ашхабад, 1955. - С.5-70.
    
16. 
    Массон М.Е. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен // Из работ Кешской археолого-топографической экспедиции Ташкентского государственного университета. 1965-1966 гг., Ташкент: ТашГУ, 1973. - 99 с.
    
17. 
    Массон М.Е. К проблеме изучение исторической топографии среднеазиатских городов // Труды ЮТАКЭ. - т. XVII. Культура Туркмении в средние века. - Ашхабад, 1980. - С.100-124.
    
18. 
    Массон М.Е., Пугаченкова Г.А. Гумбез Манаса. - Москва: Государственное издательство архитектуры и градостроительства. - 1950. - ? с.
    
19. 
    Массон М.Е. Ранний архитектурный памятник // Правда Востока, 1960. - № 30.
    
20. 
    Массон М.Е. О датировке северного минарета в шахристане городища Мешхед-и Мисриан // Известия Академии наук Туркменской ССР. - Серия общественных наук. – 1976. - № 3. - С.26-32.
    
21. 
    Массон М.Е. Скульптура Аиртама. Греко-буддийские архитектурные фрагменты // Искусство, 1935. - № 2. - С.129-133.
    
22. 
    Массон М.Е., Лунина С.Б. Кафедра археологии Средней Азии Таш ГУ, 1940-1960 (с приложением перечня научных докладов и сообщений, заслушанных на заседаниях кафедры с 19 мая 1956 г.) // Труды Таш ГУ. Ташкент: Издательство САГУ, 1963. - АСА, VI. - Вып. 200. - С.7-17.
    
23. 
    Буряков Ю.Ф., Лушпенко О.Н. Среднеазиатская научная археологическая школа М.Е. Массона // Мирзо Улуғбек номидаги Узбекистон Миллий Университетининг илмий мактаблари. - Тошкент: «Окутивчи», 2008. - С. 292-304.
    
24. 
    Қожа Ахмет Иасауи кесенесі / Аударған Сәрсан Бек Сахабат. - Шымкент: Жібек жолы. - 2000. - 63 б.
    
25. 
    Массон М.Е. Выдержки из научного отчета об изучении в историко-археологическом и историко-топографическом отношении города Тараза и его района в 1927 году // Известия Средазкомстариса. - Ташкент, 1928. - Вып. III. - С. 268-269.
    

1 М.Е. Массонның Түркістан қаласының сәулет өнері мен археологиялық ескерткіштерін зерттеуі // ҚР ҰҒА Хабарлары. - Қоғамдық ғылымдар сериясы. - 2008. - № 1. - 260-262-бб.

2 Сайрам ескерткіштерін зерттеудегі М.Е. Массонның еңбегі // ҚР ҰҒА Хабарлары. - Қоғамдық ғылымдар сериясы. - 2009. - № 1. - 319-322-бб.

3 Сайрам ескерткіштерін зерттеудегі М.Е. Массонның еңбегі // Қазақстанның ғылыми әлемі. Халықаралық ғылыми журнал. - 2008. - № 6. - 142-146-бб.

4 М.Е. Массонның Тараз аймағындағы археологиялық ескерткіштер жөніндегі зерттеулері // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. - Тарих сериясы. – 2010. – № 2. – С.208–210. (М. Қожамен бірге).

5 Археологиялық ескерткіштерді зерттеу жөніндегі М.Е. Массонның кеңестері // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. - Тарих сериясы. – 2010. – № 2. – С. 210 – 213.

6 М.Е. Массон және Түркістан қаласының тарихи ескерткіштері // Қожа Ахмет Ясауи мұрасы мен ілімінің зерттелу мәселелері. Халықаралық конференцияның материалдары. - Түркістан: Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайы. - 2008. - 29 күркүйек - 1 қазан. - Алматы: «Арыс» - 2008. - 215-217- бб.

7 Шымкент пен Әулие ата музейлерінің қалыптасуындағы М.Е. Массонның еңбегі // Еуразияның ежелгі және ортағасырлық урбанизациясы және Шымкент қаласының жасы. Халықаралық конференцияның материалдары. – Шымкент: Қала әкімшілігі. - 2008. - 16 қазан. - Шымкент: - 2008. - 361-365-бб.

8 М.Е. Массонның Қазақстанның мәдени мұрасын зерттеу мен танытудағы еңбегі // Қазіргі заманғы музей: Ғылым. Дәстүрлер. Инновациялар. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Астана: Қазақстан Республикасының бірінші Президенті музейі. - 2009. - 24-25 тамыз. – Астана. - 2009. - 197-200-бб.

9 М.Е. Массонның Қазақстан ескерткіштерін зерттеуі // Изучение историко-культурного наследия Центральной Евразии. Сборник материалов Международной научной научной конференции «Маргулановские чтения - 2008». - Караганда: КарГу им. Е.А. Букетова; Сарыаркинский археологический институт. - 2009. - 25-27 наурыз. – Караганда. - 2009. – С. 55-58.

10 М.Е. Массонның Қазақстанның мәдени мұрасын зерттеу мен танытудағы еңбегі // Қожа Ахмет Ясауи мұрасы мен ілімінің зерттелу мәселелері. ІІІ халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Түркістан: «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайы. -2010. - 7-8 қазан. – Түркістан. 2010. – 70-73-бб.

В общей сложности М.Е. Массон принимал активное участие в 80 полевых экспедиционных маршрутных и стационарных археологических работах на территории всех республик Средней Азии и Казахстана. Им поставлены и решались прикладные задачи археологии Средней Азии и Казахстана, связаные с физической географией, геологией, горным делом, климатологией, ирригацией, градостроительством, реставрационной практикой, историей животноводства, сельского хозяйства, зоологии, ботаники и др. Параллельно с активной раскопочной и экспедиционной деятельностью, во время которой М.Е. Массон, исходя из отрицания ряда старых методов раскопок, разработал лично новые приемы археологических наблюдений, фиксации и археолого-топографической съемки, создал ташкентскую научную археологическую школу. Творческая деятельность ученого неоднократно освещалась в газетных и журнальных статьях, брошюрах, но они не охватывали научную деятельность и научные идеи ученого. Монографический анализ жизни и научной, педагогической деятельности М.Е. Массона является важной историографии-ческой задачей.

Исходя из поставленной цели, в диссертации ставятся следующие задачи:

- оценить вклад М.Е. Массона в изучение археологии Казахстана;

- определить роль ученого как организатора крупных полевых археологических экспедиций, как создателя ташкентской археологической школы;

- раскрыть круг научных проблем и пути их решения в трудах М.Е. Массона;

- выделить в публикациях ученого о памятниках Средней Азии информацию связанную с историей собственного казахского народа;

- показать вклад ученого в становлении музеев Южного Казахстана.

Положения, выносимые на защиту:

• 
  историографической ценностью истории археологии Средней Азии и Казахстана является разработанные М.Е. Массонном новые приемы археологических наблюдений и фиксации памятников;
  
• 
  ученый внес неоспаримый вклад в исследования исторической географии и археологической топографии среднеазиатских городов, истории местной архитектуры, изобразительного и прикладного искусства, вопросам нумизматики, истории горного дела и металлургии, гидрологии и метеорологии Средней Азии;
  
• 
  публикаций ученого о памятниках Сайрама, Туркестана остаются ценными первоисточниками.
  
• 
  М.Е. Массон исследовал монеты из Центрального и Южного Казахстана и явился по существу одним из основателей нумизматики нашей страны;
  
• 
  в публикациях ученого о памятниках Средней Азии собраны и введены в научный оборот исторические материалы, касающиеся истории казахского народа. Особенно ценными являются материалы о кладбище Шайхантаур, где погребен знаменитый Толеби;
  
• 
  ученый внес неоценимый вклад в изучение памятников Тараза.
  

Раскрыта заслуга М.Е. Массона в изучении памятников Казахстана и развитии археологии Средней Азии и Казахстана. Вводятся в научный оборот неопубликованные материалы из архива М.Е. Массона.

Dissertations on competition of a scientific degree of the Candidate of Historical sciences by a specialty - 07. 00. 06. - Archeology

M. Masson accepted active participation in 80 field surveying and stationary archeological works on the territory of all republics of Central Asia and Kazakhstan in total. He put and solved problems of archeology of Central Asia and Kazakhstan, which were connected with physical geography, geology, mining, climatology, irrigation, town-planning, restoration practice, a history of animal industries, an agriculture, zoology, botany etc. In parallel with active excavation and forwarding activity were solved, during which M. Masson, proceeding from denying of some old methods of excavation, has developed personally new receptions of archeological supervision, fixings and archeology-topographical shooting, has created the Tashkent scientific archeological school.

Creative activity of the scientist was repeatedly popularized in newspaper and journal articles, brochures, but they did not cover scientific activity and scientific ideas of the scientist. The monographic analysis of life and M. Masson's scientific, pedagogical activity is the important historiography problem.

Исходя из поставленной цели, в диссертации ставятся следующие задачи:

Proceeding from an object in view, in the dissertation the following problems(tasks) are put:

- To estimate of M. Masson's contribution to studying of archeology of Kazakhstan;

- To determine the role of scientific as the organizer of large field archeological expeditions, as the founder of the Tashkent archeological school;

- To open a circle of scientific problems and ways of their decision in M. Masson's works;

- To allocate in works of the scientist about monuments of Central Asia the information connected with the Kazakh history;

- To show the contribution of the scientist to becoming museums of Southern Kazakhstan.
The positions which are taken out on protection:

- historiography value of a history of archeology of Central Asia and Kazakhstan is the new receptions of archeological supervision developed by M. Masson and fixings of monuments;

- the scientist had brought the great contribution to researches of a history of mining and metallurgy, a hydrology and meteorology of Central Asia, historical geography and archeological topography of the Central Asian cities, histories of local architecture, graphic and an applied art, to questions of numismatics;

- publications of scientist about monuments of cities of Sairam, Turkestan are valuable primary sources.

- M. Masson investigated coins from the Central and Southern Kazakhstan and was in essence one of founders of numismatics of our country;

- in publications of the scientist about monuments of Central Asia the historical materials concerning the history of Kazakh people are collected and entered into a scientific revolution. Materials about the cemetery of Shaykhantur, where it were buried the famous Kazakh Tole bi are especially valuable;

- the scientist has brought are invaluable the contribution to studying monuments of Taraz city.

The scientific novelty. The first attempt to give the integral, systematic characteristic of the contribution to a historical science of one of the famous archeologists of XX century is done, and also in this work try to reflect all sides of activity of M. Masson which have remained outside of a field of vision of researchers. First steps in becoming of M. Masson, as experts are completely entered in a scientific revolution. M. Masson's scientific, pedagogical and organizing activity is opened.

M. Masson's merit in studying of monuments of Kazakhstan and development of archeology of Central Asia and Kazakhstan is opened. The unpublished materials of M. Masson's archive are entered in a scientific revolution.