Сұрақтары: Антикалық кезңдегі этнопсихологиялық ойлардың дамуы

1. 
   Антикалық кезңдегі этнопсихологиялық ойлардың дамуы.
   
2. 
   М.Монтеське, К.Гельвеция,И.Кант, Г.Гегель еңбектеріндегі этнопсихологиялық бастаулар. Г. Штейнталь және М.Лацарус- этнопсихологияның негізін салушылар.
   
3. 
   Қазіргі шетел этнопсихологиясының дамуы. Психоаналитикалық антропология. Кросс-мәдениет
   

Ежелгі ғылым психологтарға этникалық топ өкілдерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасу негізі мен әсер ету факторларын нақты әрі дұрыс интерпретациялауға, адамдардың әр түрлі даму деңгейіндегі психиканың қалыптасуының, жұмыс жасауының, трасформация көріністерінің ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді.

Сөйтіп, этносоциология-гректің тайпа, халық және латынның қоғам, гректің ғылым деген сөздерінен тұрады. Этносоциология- этнография мен социология ғылымдарының түйісу негізінде пайда болған, әр түрлі этностық жиындарда болатын қоғамдық құбылыстарды зерттеумен айналысатын ғылыми пән. Бұл бағыт құбылыстардың заңдылықтарын психологиялық немесе әлеуметтік деп жіктеп түсіндірмейді, керісінше оларды араластырып түсіндіреді.

Этномәдениеттану-гркетің тайпа, халық және латынның даму, гректің ғылым деген сөздерінен тұрады. Бұл мәдениет туралы ғылымның бір саласы, ол ұлттардың этнопсихологиялық мінездемесін анықтайтын факторға мәдениеттік ортаны жатқызады. Бұл бағыт бойынша, мәдениет деген қоғамдық ортаға шек қоюдан басталады. Ежелгі даму жолында әрбір ұлтта мәдени құндылықтардың біржақты жүйесі қалыптасып, оны ұлт өкілдері этникалық сананы көрсету үшін пайдаланады.

Мәдени антропология-латынның даму, гректің адам туралы ғылым деген мағынаны білдіреді. Мәдени антропология-этнография мен мәдениет ғылымдарының түйісуінің негізінде пайда болған, адамдарды әр түрлі ұлттың өкілдері, мәдениеттің өкілдері ретінде қарастырып, зерттейтін ғылым болып табылады.

Этнопедагогика-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым деген мағынаны білдіреді. Оның зерттейтін мәселелері:

- нақты ұлт өкілдеріне тән мақсат-міндеттерін, амал-тәсілдерін, тәрбиелеу мен оқытудың тәсілдерін;

- әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқытудың салыстымалы спецификасын;

- белгілі бір ұлт өкілдерін тәрбиелеу мен оқытуға ұлттық психологияның әсерін;

- педагогикалық және үйретушілік процесс әсерінің заңдылықтарын;

Этнопедагогика этникалық психологиямен тығыз байланысты, бірақ оларды біріктіруге болмайды.

Этнопсихолингвистика-гректің тайпа, халық, жан, латынның тіл деген сөздерінің жиынынан тұрады. Этнопсихолингвистика-лингвистикалық ғылымның бір саласы, этностық психиканың қалыптасуының негізгі факторына этностық тәжірибені көрсететін, оның тілді, ойлауды жатқызады. Осы ғылым өкілдерінің ойларынша, тілдің құрамы ойлаудың құрамын анықтайды, ал тілдің спецификалық функциясы психикалық процесстердің дамуының ерекшелігіне әсер етеді.

Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.

Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта ұлттардың өз тұрмысын сақтауы, тұрмыстық мәдениеттің қайталанбастығының және психологиялық құрылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалыққа жататындығы – ұлттық ана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұмтылыс үрдісі басталды. Барлық континенттердегі көптеген елдердің тұрғындарына әсер ететін бұл құбылыс басында қазіргі күндегі этникалық парадокс атауына ие болды, себебі ол өсе келе жатқан рухани және материалдық мәдениеттің унификациясымен бірге жүреді. Бірақ қазіргі күндегі этникалық қайта тірілу XX ғасырдың екінші жартысындағы адамзат дамуының негізгі белгілерінің біреуі деп қарастырылады. Өз тамырларына деген қызығушылық бөлек адамдар мен бүкіл халықтарда сан алуан формада көрініс табады: байырғы заманғы дәстүрі қайта тірілту тәсілінен бастап, кәсіби мәдениетті фольклоризациялау, «құпия ұлттық жанның» ізденісі мен өз ұлт мемлекеттілігін құру және қайта құруға дейін. Өкінішке орай, бұл заңдық мүдделер басқа ұлттық мүдделермен кездескенде, біз этноаралық конфликтілер жағдайына куә боламыз. Бірақ та егер бүкіл әлемде әр түрлі ғылымдардың өкілдері 30 жылдан аса этникалық қайта тірілуді зерттесе, бұрынғы КСРО-да процесс қарама-қарсы бағытта өтті: ұлттар, қоғамдастықтар керісінше бір-біріне жақындаған, ал ұлттық сұрақ толығымен шешілді деген. Шын мәнінде біздің еліміздегі жағдай әлемдегіден ерекшеленген жоқ, мысалы:

4. 
   империялық колониалды мұра;
   
5. 
   адамзатқа қарсы зорлық көрсету;
   
6. 
   мемлекетті этно-территориялық түрде бөлу.
   

Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік мектептер этникалық иденттіліктің өсуін: а) дамыған халықтың экономикалық және техникалық экспансиясына халықтың дамуы арттта қалғандарының реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен әлеуметтік топтың экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың жоғарылауы. Бұнда дәл сол этникалық қоғамдар басқа топтар не кластарға қарағанда неғұрлым тиімді жағдайларда болатыны анықталды.

Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың орта кезінде көріне бастады.Ал, қазақ топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды.Оның халық рухы дегені осы ғылымның басты категорияларының бірі болатын.Өйткені бұл өзінің қолдануы мен мағынасы жағынан этнопсихология үғымына жақындайды.
№ 7-дәріс

Тақырыбы: Ресейде және қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасуларымен дамуы

1. 
   ХХ ғасырдың басындағы ойшылдардың ұлттық психологиялық көзқарастары. ҚР этнопсихологиясының қазіргі заманғы жағдайы.
   
2. 
   Әл-Фараби, М.Қашқари, М. Дулати, Ш.Уәлихановтың қазақ этнопсихологиясына қосқан үлестері.
   

Бүгінгі күні ұрпаққа тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы мен қоғамдық құрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен өндірістік қатынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп жас ұрпақ тәрбиесіне өз ықпалын тигізеді. Қазақ халқының көне дәуірден бері сары майдай сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан дәстүрлері болашақ ұрпақты тәрбиелеуде, оның адамгершілік қсаиеттері мен мінез-құлқын қалыптастыруда үлкен мәнге ие.

Бүгінгі ұлттың руханиятты тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалану қажеттігі туып отырған кезде, халқымыздың өткенінен жан-жақты хабардар болу, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасқан, парасатты, патриот азамат тәрбиелеудің қажеттілігі туып отыр.

Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты талабы.

Ұлттық тәрбиенің арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы мен құндылығын белгілі ғалымдар Г.С.Виноградов, В.Ф.Афанасьев, А.Ф.Хинтибидзе, А.Ш.Гашимов, Г.Н.Волков, И.Я.Ханбиков, А.Э.Измаилов және т.б. зерделеген.

Соңғы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мәселелері С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова, М.Балтабаев, Қ. Бөлеев, А.Мухамбаева, Р.Дүйсенбінова, Ә.Табылдиев, Ә.Сәдуақасов, Ф.Бөрібекова, Б.Қойбағарова, Р.Төлеубекова, Б.Мұқанова, А.Мағауова, А.Алимбекова, Ұ.Әбдіғаппарова, Г.Бахтиярова, Б.Өтешова, А. Дайрабаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

Осы ғалымдардың зерттеулерінен ұлттық сана мәселелері халықпен бірге өсіп, бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері келер ұрпаққа мирас болып келе жатқаны белгілі болып отыр.

Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік мектептер этникалық иденттіліктің өсуін: а) дамыған халықтың экономикалық және техникалық экспансиясына халықтың дамуы арттта қалғандарының реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен әлеуметтік топтың экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың жоғарылауы. Бұнда дәл сол этникалық қоғамдар басқа топтар не кластарға қарағанда неғұрлым тиімді жағдайларда болатыны анықталды.

Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың орта кезінде көріне бастады.Ал, қазақ топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды.Оның халық рухы дегені осы ғылымның басты категорияларының бірі болатын.Өйткені бұл өзінің қолдануы мен мағынасы жағынан этнопсихология үғымына жақындайды.

Тәрбиешілер мен ата-аналардың сұраулары бойынша осы ғылымдарға байланысты кейбір әдебиеттерді оқуға ұсынуды орынды санаймыз.

Тоқырау жылдарындағы қоғамдық дамудың өрескел іркелістері мектеп және халық ағарту саласында кеселді көрініс тапқанын атап көрсету қажет. Қазақ алфавитінің жиі өзгерістерге душар болуы қазақ халқының мол рухани мәдениеті мен баға жетпес халықтық тәлім-тәрбие үлгілерін мансұқ ету, тарихи сабақтастық принциптерінің бұзылуы қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуын ғана тежемей,бүкіл ағарту ісімен ұлттық мектептің дамуына да орасан залалын тигізді. Ұзақ жылдар бойы оқушы жастардың санасына жалпы азаматтық абстрактілі мінез-құлық ережелері сіңіріліп, ұлттық моральдың асылы мен халықтың этнопсихологиялық ерекшелектері еленбеді, жеке тұлғаның белгілі бір этносқа қатынасы ауызға алынбады. Біз жас өспірімнің тек мирасқор емес,ол келешек ұлттық мәдениетті жасаушы әрі этнос тілінің иегері екенін сол жылдары ұмытып кеттік. Соның салдарынан олардың көбі ұлттық мақтаныш сезімінен мақрұм қалды. Ұлттық пен интернационалдықтың бірлігі тек сөз жүзінде үйлесіп.тексіз ингилистер қалыптасты.

Ғылыми тәлім-тәрбие бойынша жастарды белгілі бір халықтық дәстүрінде оқыту мен тәрбиелеу – қаллыпты мінез-құлық ережелерін сөз, насихат жүзінде ғана сіңірмей,олардың бүкіл өмір салтының процесіне үзілмес арқау ету арқылы жүзеге асырылатыны мәлім. Осыдан келіп тәлімгер тек оқытумен ғана шектелмей,тәрбиеленуші бойына этностың қалыпты мінез-құлық ережелерімен асыл қазыналарын, сол ұлтқа тән морльдық қасиеттерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды.

Біз мектепте де, үйде де шәкірттерге этнос тағдырын өз тағдырындай қабылдауды, тұрмыстағы және қоғамдағы этносқа ортақ өмір заңын әр бір мәдениетті адамның өз тәжірибесі ретінде түсінетіндей етіп керек. Мұндай қасиетті бойына дарытпаған, өз этносына тән психологиялық ерекшеліктерді,мінез-құлық ережелерін сақтай алмайтын тұлғаны кемелденген, өзінше дербестікке жеткен азамат деуге, жалпы толыққанды адам санатына қосуға болмайды.

Этнопсихологиялық фактор әртүрлі әлеуметтік құбылыстарға да ықпал жасап отырады. Мәселен, экологиялық катаклизм зобалаңдары салдарынан Қазақстан – түрлі ауруларға ұшыраған балалар үшін жасалған материялдық базасы тіпті,ана тіліндегі емдеу,оқу-нұсқау құралдарын әзірлейтін бірде-бір медициналық – педагогикалық лабараториясы жоқ Одақтағы жалғыз распубликаға болып отыр.

Негізгі көрсеткіштері жөнінен қазақ мектептері қазірде Одақ бойынша соңғы орында тұр. Қазірде саны мың жарымға жеткен аралас деп аталатын мектептепрдің де келешегі күңгірт.

Оқыту мен тәрбиелеу бір парақтың екі беті тәрізді ажырамас қосарлы процесс ретінде кеңестік тәләм-тәрбиеде дәлелденгені мәлім.Бюрократия қасарыса қорғап отырған мектептердің бірде-бірінде білім берудің психологиялық-педагогикалық принципінің үш тірегі-оқыту, тәрбие және дамыту тұтас сақталмай отыр. Аралас мектептерде балалар ана тілінде оқып,білім алғанымен, бүкіл тәрбие жұмысы мен жеке басты дамыту мәселесі тығырыққа тіреліп тұр. Өйткені, бұларда тәрбие жұмыстары шәкірттердің ана тілінде жүрмейді. Ұлттық өзіндік сана,азаматтық сенім мен тұлғаның қалыптасуындағы аса маңызды халықтық озық тәрбие дәстүрі еленбей, оқушылардың бір бөлігінің этнопсихологиялық атрибуты ескерусіз қалдырылады.

Сөйтіп, қазіргі аралас мектептердегі тәрбие жұмысының мазмұны. Ресейдің өркениет өкілдері бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын айыптаған миссионер Ильминский жүйесінің өзінше бір түрі болып отыр.

1. 
   Тұлғааралық және топаралық қарым-қатынас.
   
2. 
   Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары.
   
3. 
   Әлеуметтік және этносаралық бағдарлар әдеттер жансақ нанымдар ұлттық негилизм, этноцентризм ұғымдары
   

Максимальды деңгейде топаралық қатынастар тұлғааралық қатынастарда, егер топтар дау-дамайлы жағдайда болғанда көрінеді. Совет уақытында Прибалтикада болған үлкен жастағы адамдар кейде дүкен сатушылары немесе көшеде өтіп бара жатқан адамдар оларға бағытталған орысша сұрақтарда «түсінбегендерін» есіне түсіре алады. Бірақ Ресейден келуші көпұлтты қалада өскен және совет мектебін бітірген сатушы орыс тілін білмеуі мүмкін емес екенін түсінген. Оны қолданудан бас тарту күрделі топаралық қатынастарды көрсеткен және мемлекет тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылған эстон, латыш немесе метвалықтардың азаматтық бағынбаушылығының көрінісі ретінде қарастырыла алатын. Топаралық және тұлғааралық қатынастарды бөлудегі бірауыздылықтың болмауы кездейсоқтық емес. Көптеген психологтардың топаралық қатынастарды топтар арасындағы шыншыл қатынастар ретінде емес, зерттеу пәнін «жоғалтып алу» қорқынышына топтардың мүшелерінің арасындағы қатынас ретінде қарастыратындары әбден мүмкін. Шынында да, топаралық қатынастар, әсіресе этникалық және басқа да үлкен әлеуметтік топтар арасындағы қатынастар. Қоғамда жүретін саяси, экономикалық, мәдени процесстермен детерминацияланған және сондықтан да ең алдымен әлеуметтік психологияның емес, басқа ғылымдар - әлеуметтану, саясаттану және сол сияқтылардың зерттеу пәнін құрайды. Бірақ әлеуметтік психологтардың да шығармашылық өрісі бар, тек олардың міндеті – адамдардың санасындағы шыншыл топаралық қатынастардың көріністерін зерттеу ең алдымен топаралық қабылдаудың механизмдері мен мазмұнын талдау.

1. 
   Топаралық қатынастарды топтар арасындағы қатынастар деген анықтамаға сүйене, біз тұлғааралық қабылдаудан ерекшелейтін сипатқа ие топтық құралуы ретінде топтардың жеке мүшелерін емес, топтардың өзара қабылдауы ретінде топаралық қабылдауы да қарастырамыз. Және үшіншіден, мазмұндылық сипатын – когнитивті және эмоционалды компоненттердің тығыз байланысын, тұлғааралық қабылдаудағыдан қарағанда үлкен бағалаушылық. Осылайша, талдауына біз әлі оралатын этникалық стереотиптер топтар туралы келісімді, унификациялы, тұрақты және эмоционалды түсініктермен бейнеленген болып табылады.
   

• 
  геноцид, қарсы тұратын топ құруы ;
  
• 
  ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе ­ әдеттердің, нанымдардың, доминант нормаларына ­ топ толық еруге дейін қабыл алуы;
  
• 
  сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағыт;
  
• 
  интеграция, сақтау өз мәдениет топтарымен ­ жаңа мәнді негізде бірыңғай бірлестікке біріктіру жанында ұқсастықтар сырқыра .
  

Берри. Дж. ұқсас концепциялы схемаға ұсыныс жасады, жеке адамдар және топтар стратегияларды таңдай болады, ол оған аккультурация стратегияларымен ат қойды :

• 
  интеграция, қашан әрбір бірлесіп әрекет қылған топтардан және олардың өкілдер өз мәдениетін сақтайды, бірақ аралық өзінің контактілерін қондырады;
  
• 
  ассимиляция, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілеріне сүйенеді;
  
• 
  сепаратизм, қашан топ және оның мүшелер, өз мәдениет сақтайды, басқа контактілерден бас тартады;
  
• 
  маргинализация, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілерді қондырмайды.
  

Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.

Ұлттық мінез-құлық- өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.

Салт-дәстүрлер халықтың тұрмыс тіршілігімен, өмірге деген көзқарасымен байланысты туып дамитын болғандықтан, оның дінмен байланысын да сөз етуге тура келеді.

Халықтық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенімдер көптеп кездеседі. Мысалы, малға топалан, ауру-індет келгенде немесе қуаңшылық, аптап ыстық болғанда, құдайға жалбарынып мал сойып, ақсарбас айту, тасаттық беру, құдайдан жаңбыр тілеу немесе бала көрмеген ата-аналардың әулиелер басына түнеп, мал сойып, ақтық байлауы т.б. діни нанымдар-сенімдермен байланысты туған ырымдар.

Дінмен байланысты туған ырымдардың адамды имандылыққа, тазалыққа тәрбиелеуде прогрессивтік мәнінің болғанын, оның халықтың табиғат-жаратылыс жөніндегі түсінігі төмен, өзін қоршаған ортаға эмпристік көзқарасы басым кезіндегі түсінік, наным, сенімінің елесі екенін жасыруға болмайды.

Жалпы, дін мен ғылымның ұзақ уақыт қатар жасасып келе жатқанын, адамды тәрбиелеуде екеуінің де белгілі рөл атқаратынын, бірақ қоғам, табиғат-жаратылыс заңдылықтарын түсіндіруде ғылым мен діннің арасында үлкен алшақтық барын ажырата білу керек. Этнопедагогика ұлттық салт-дәстүрлердің тәлімдік мән-мағынасын зерттейтін ғылым саласы болса, ал этнопсихология халқымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлері сен салттарындағы ұлттық сна-сезімін, өмірге деген көзқарасын, өзіндік ойлау ерекшеліктерін зерттейтін ғылым.

Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияның даму процесінде ортақ заңдылықтар бар деп қарауға тура келеді.

Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениеті арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Мысалы, біз ән-күйлерді, билерді тыңдай отырып, немесе ою-өрнекті зергерлік әшекей заттарды көріп, оның ұлтқа тән екенін бірден айырамыз.

Ұлттық психологиялық құрылым ерекшелігі адамдардың әулеттік қарым-қатынасынан, киім киюінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық тұрмыстық салт-дәстүрплерден (келін түсіру, қыз ұзату, қонақ күту, өлік жөнелту рәсімдерінен т.б.), ұлттық тағам түрлерінен байқалады.

Ұлттық психикалық құрылым үш бөліктен тұрады: ол ұлттық сезім, салт-дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.

Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстардың сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезім басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен немесе әсер болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-құиял, әсер сезімінің сыртқа шыққан көрінісі. Мысалы, «Елім-ай» әнін ести отырып елінің басына түскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе «Саржайлау», «Сарыарқа» күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана тіліне сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі. Мысалы, ұзақ уақыт елден жырақ жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлт өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Өйткені, ана тілі адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде ой-қиялға етене жақын, жүрегіне жылы тиетін күшті құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлімдеген күнге, судағы құндызға теңеу.

Ұлттық салт-дәстүрлерге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер түрлерін; ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, ұлттық ойын мен спорттың түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, мерекелерді, тарихи ескерткіштерді т.б. жатқызуға болады. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас түсініктер жатады.
№ 9-дәріс Тақырыбы: Этностық сәйкестілік және оның трансформациялық мәселесі.

1. 
   Этностық сәйкетілік ұғымы оның когнитивтік және аффективтік компоненттері, позитивті және негетивті жақтары.
   
2. 
   Этномәдени маригиналдық және этномәдени екіжақтылық ұғымдары.
   
3. 
   Этностық сәйкестілікті ұстану стратегиясы
   

Қоса кетсек, ең жалпы мағынада әлеуметтік ұқсастық өз тобын басқа әлеуметтік қоғамдастықтармен салыстыру процесінің нәтижесі болып табылады.

Этностық ұқсастық – тұлғаның әлеуметтік ұқсастығының құрамдас бөлігі, белгілі бір этностық қоғамдастыққа өзінің тәуелділігін түсінуге жататын психологиялық категория. Мұнымен қоса, біріншіден, бірқатар объективті қасиеттерге (ата-ананың этностық қатысын, туған жеріне, тіліне, мәдениетіне) этностық қатысын анықтауға жататын әлеуметтік категорияның этностылық пен этностық ұқсастық түсініктерін көбейту қажет және шын өмірде этностық ұқсастық ресми этностылықпен әрқашан да келісе бермейтінін есте сақтау қажет. Екіншіден, ескеретін жайт, этностық ұқсастылық өзіндік аталудан көрінетін декларацияланатын ұқсастықпен келіспеуі мүмкін және келмейді де.

Этностық ұқсастық – бұл, ең алдымен, өзін этностық өкілі ретінде түсінудің танымдық-эмоционалдық прцесс нәтижесі, өзін онымен шынайыландырудың белгілі бір деңгейі және басқа этностардан бөліну. Берілген түсінік мәні бір этностық қауымдастықпен өзін шынайыландыру мен басқаларынан бөлінуді уайымдау ретінде этностық ұқсастықты қарастырған Г.Г.Шпет (1996) ұсынған терминді жақсы ашады деген пікір ұсынылады.

Этностық ұқсастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамдас бөлігі деп санай отырып, жаңа заман зерттеушілері дәл сол уақытта тек оған ғана тән ерекшеліктерді бөліп көрсетуге мүмкіндік жасауда. Осылайша, американдық этнолог Ж.Девос этностық ұқсастылықты мәдени дәстүрге айналған және осы кезге немесе болашаққа бағытталған басқа формаларына қарағанда өткенде қалған ұқсастылық формасы ретінде қарастырған. Этностық ұқсастылықтың тағы бір ерекшелігі мифологиялылық болып табылады, өйткені «оның басты тірегі - жалпы мәдениет, құрылу, тарих туралы миф немесе идея» деген Г.У.Солдатовамен келісуге болады (Солдатова, 1998, 48 б.).

Этностық ұқсастылық құрылымында әдетте екі негізгі компонентті бөлуге болады – танымдық (өз тобының ерекшеліктері туралы түсініктер мен білімдер және этнодифференцияланатын қасиеттердің негізінде өзін оның мүшесі ретінде түсіну) және аффективті (өз тобының қасиеттерін бағалау, ондағы мүшелікке деген қатынас, бұл мүшеліктің мәні). Кейбір авторлар, біздің көзқарасысызға этностық ұқсастылық түсінігін шектен тыс кеңейте, сондай-ақ оның әрекет-қылық компонентін бөліп көрсетеді. Оны тек қана түсінудің ғана емес, сондай-ақ өзін белгілі бір топтың мүшесі ретінде көрсетудің нақты механизмі ретінде түсінеді (Дробижева және басқалары, 1996, 296 б.)..

«Мәдениеттілі естен тану» термині америкалық антрополог Обергом енгізген болатын, жаңа мәдениетке кіру жағымсыз сезімдерді қосады – достарды және статусты жоғалту, қалғандылық, мәдениет аралық таңқалушылық және жағдайсыздықтың ерекшеліктерін ұғыну, сонымен қатар әлеуметтік және жекелік ұқсастықтың құндылықтарын шатақ хабардар болады деген ойды аралап шықты. Мәдениеттілі естен тану симптомдары өте әр түрлі: ­ азық сапасы туралы алаңдау, ішерлік судың, ыдыс тазалығына, іш киімнің, басқа адамдармен үрей алды физикалық контактімен, жалпы үрейлілік, өзіне сенімділік жетіспеушілігі, ұйқысыздық , әлсіреу сезімі, алкогольмен және наркотикпен қиянат етуді, тәртіп жойылуы, дағдарыс, ­өзі-өзіне қол жұмсау. Мекендеу ел өкілдеріне бақылау түйсігін жоғалту жағдайының үстінде, өзінің сезімін басқыншылықты және агрессиялық түрде көрсету арқылы жеке адам аралық катынасты тіпті үйлесімді жағдайды да жасай алмайды. Мәдениеттілі естен тану мәселесі контекстіде қисық бейімделу процесі ретінде көрстеді. Сәйкесінше сапаршылардың қисық бейімделу процесін Триандиспен Г бес этапын белгілейді ( Triandis см ,1994).

Бірінші кезең «балды ай» аздап көтерілген көңіл-күй және үміттермен мінезделінеді. Нақты, сапаршылардың көпшілігі шекараның ар жағында оқу немесе жұмыс істеуге ұмтылады . Сонымен қатар, оларды жаңа орында күтеді: қабылдауға жауаптылар олар өздерін «үйлер сияқты» сезінумен және жеңілдіктермен қамтамасыз етеді. Бірақ мынау кезең жылдам жүреді, ал бейімделушіліктің екінші кезеңінде ­ айналадағы орта негативтік әсерді көрсетуге бастайды. Кез келген жаңа мәдениетке келген адам оған психологиялық фактор әсер етеді: жергілікті тұрғындармен өзара түсінбеушілік. Үшінші кезеңде мәдениеттілі естен тану симптомдары сын нүктелерге жете алады, ауруларда және толық әлсіздік сезімінде көрінеді. Қолынан келген ­ сапаршылар жаңа ортада бейімделе алмайды «одан шығады» – тиісті мезгілден үйге ертерек қайтып кетеді. Бірақ едәуір жиірек сапаршылар әлеуметтік қамау сүйеуін алады және мәдениет өгеттерін жеңеді, яғни тілді оқиды, жергілікті мәдениетпен танысады . Төртінші кезеңде дағдарыс оптимизммен, сенімділік түйсігі баяу алмасады және қоғам өміріне лайықталып және интеграцияланып адам көбірек өзін-өзі қанағаттанарлық сезеді .

Бесінші кезең – Берри терминологиясымен, орта талаптарына сәйкес жеке адамның тұрақты өзгеруі сипатталады. Сонымен, бейнелі бейімделу бес кезеңі U тәріздес болып қалыптасады­: жақсы, одан нашар жаман, жақсырақ, жақсы.

Мәдениеттілі естен тану анықтық дәрежесі және жалғастырушылық ­ бейімделу көптеген факторлармен мәдениетаралық анықталады, индивидуальды­ және топталғандар деп бөлуге болады. Бірінші үлгі факторларына жатады:

1. дара ерекшелік – демографиялықтар және жеке тұлғалық.

Жас бейімделу процесіне жеткілікті күш әсер етеді. Кішкентай балалар жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау процесс жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау нәтижесі ауыр байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі бойынша,дәл осылай, көптеген егде мигранттар ­басқа мәдениетті ортада бейімделу қабілетті жетілмейді, және оларға « бөтен мәдениетті және тіл міндетті меңгеру қажеттілікке жоқ» (Фрейнкман - Хрусталева, Новиков,1995,.137).

Сонымен қатар білімге бейімделу табыстылығы да әсер етеді: бейімделу жоғарырақ болса, мәдениеттілі естен тану симптомдары азырақ көрініс береді. Бүтінде, дәлелделгені, не жас, өте зиялы және биік бейімделетін ­ білімді адамдар болып танылады.

• 
  Әлдеқашан жорамалдарды пікір айтылады, не жұмысқа немесе шекара сыртында оқуға мінездемелері және мәдениетаралық жағдай жасаушы ­ бейімделуі жоғары адамдарды теріп алу қажет­.
  

Мигранттардың мағына өзгерістерге даярлығы болады. Сапаршылар өзгертулерге көп жағдайда түсінгіш , дәл осылай қалай бейімделуге дәлелімен ие болады. Дәл осылай, мекендеу себептері шекараның ар жағында шетелдердің үскірік мақсатқа жеткілікті айқын хабарланған – диплом алуы, карьераға қамсыздандыра алуы. Мақсатқа жетуге студенттер ­ әр түрлі қиындықтарды жеңу және мекендеу ортасына лайықтануға дайын. Әсер етушілердің арасында топталған мәдениет факторларының бейімделуіне барлығы өзара әсерлі мінездемелері қажеттіктері ерекшеленеді:

Ұқсастық 1. дәреже немесе мәдениеттер аралық ерекшелігі .

Қажетті еске алыну, әрқашан не барабар мәдениеттер аралық ұқсастық дәреже қабылдауы болады. Объективті мәдениеттілі дистанцияға көптеген басқа факторлар әсер етеді: – соғыстардың, геноцидты және т.б – екі аралық көңіл болулардың тарихында халықтармен қабылданады ;

• 
  Дәл осылай таныстық дәрежесі мәдениет ерекшеліктерімен мекендеу елдері және бөтен тілде жете білушілік. Адам, қайсымен азат қатынаса аламыз , бізге ұқсастық қалай қабылданады ;
  
• 
  теңдік немесе статустардың теңдіксіз және бары немесе ­ жалпы мақсаттық контактілерде анықталады.
  

3. Мекендеу ерекшелігі ,

Біздің саясиэтникалық мемлекетте ұлтаралық отбасылар кең таралған құбылыс. Ал әр түрлі этникалық отбасылардың психологиялық ерекшеліктерін дұрыс түсіну, ғалымдардың маңызды міндеттері мен мақсаттары болып табылады. Бұл жағдайға байланысты нақты статистикалық көрсеткіштер жоқ. Негізінен әр түрлі этникалық отбасылардың қатынастарын зерттеу өте қызықты және осы құбылысқа деген қызығушылықтың деңгейі жоғары.

Арнайы зерттеулер мен тәжірибелер көрсеткендей, басқа ұлт өкілдеріне деген қатынастың түп негізі, яғни жағымды немесе жағымсыз болуы отбасыдан байланысты. Отбасыдағы жас бала, бүлдіршіндердің өздері кішкентайларынан бастап өз отбасыларының, өз ұлттарының салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, құндылықтарын тасушы болып табылады. Көп ұлтты отбасымен жұмыс жасау процессі бір мазмұнды болмайды.

Тарихымызда жазылғандай қиын жағдайға ұшыраған этникалық жиындар өздерінің генетикалық потенциалдарын жоғарлату үшін, ұлтаралық отбасы құру тәсілін пайдаланған. Бұл проблемаға жай қарауға болмайды, себебі, ол күрделі процесс болып келеді.

Сонымен, әр түрлі ұлт өкілдерінен тұратын отбасыдағы тұлғааралық қатынастардың спецификасы ерекше, басқалай болып табылады. Бұл проблема этнопсихологтардың көңілін өздеріне аудармай қоймайды.

• 
  ұлттық-психологиялық ерекшеліктер жұбайлардың, балалардың және тағы басқа отбасы мүшелерінің тұлғааралық қатынасына, өзара әрекеттесулеріне, бірге тұруларына, ортақ шешім қабылдарда, тәрбиелеу мен басқа әсер ету тәсілдерінің специфика сипатына қалай әсер етеді;
  
• 
  Отбасыдағы тұлғада қалыптасқан салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, құндылықтардағы ұлттық айырмашылықтардың себебі: ата-аналарының әр түрлі ұлт иелері болуы және олардың әрқайсысына тән әрекет-қылықтардың, нормалардың, құндылықтардың, дүниеге деген көзқарастардың болуы;
  
• 
  әр түрлі этникалық топтарға жататын отбасылардың арасындағы конфликтілердің пайда болу себептерін қалай талдап, бағалау керек;
  

Бұл процесс өте күрделі. Ол әрбір этникалық топта өзінің заңдарына сай деңгейлерде жүзеге асырылады:

1. 
   отбасылық өмірмен алғашқы таныстық кезең, яғни оның психологиясымен, отбасы туралы жалпы, ортақ көзқарастың қалыптасуы маңызды болып келеді, әсіресе егер отбасыны құрып отырған адамдар әр түрлі ұлт өкілдері болса.
   
2. 
   өз отбасын көп ұлтты деген көзқараспен қабылдау;
   
3. 
   көп ұлтты отбасы деген көзқарасты өзінде қалыптастыру;
   
4. 
   көп ұлтты ортада отбасылық тәжірибені жинау;
   
5. 
   отбасылық қатынасты бекіту үшін, отбасылық қатынасты одан ары жақсарту мақсатында жұмыс жасау;
   

Егер, жұбайлар әр түрлі ұлт өкілдерінің мүшелері болса, онда олардың жолдарында бсатапқыда түсініспеушіліктер, қиындықтар болады. Бұл ең күрледі кезең болып келеді. Отбасылық қатынасты тұрақты қылатын негізгі және маңызды фактор, ол жолдағы ренжіштерді, кедергілерді бояп, көзін жоятын- махаббат сезімі.

Отбасылық қатынас қалыптасуының екінші деңгейі бала пайда болғаннан кейінгі кезең. Жұбайлардың арасындағы рөлдік құрылымда ата-аналық міндеттермен байланысты, материалдық және уақыттық өзгерістер пайда болады. Бұл деңгейде ортақ қызығушылықтар, жұбайлар арасында нақты әрі тұрақты өзара түсінушілік әлі қалыптаспағандықтан конфликтілер болады, бірақ жұбайлар бұл кезеңде өте қатты ойланулары керек, себебі ол тек баланың пайда болуымен ғана байланысты емес, баланың санасын қалыптастырумен де тығыз байланысты.

Үшінші деңгей жұбайлар арасындағы тұрақтылық тенденциясымен ерекшеленеді. Әлеуметтік рөлдер толығымен бөлініп, конфликтінің себебі болудан қалады. Отбасыдағы әр функцияның лидері пайда болады. Бірақ бұл деңгей баланы тәрбиелеу проблемасымен күрделенеді.

Төртінші деңгейде жұбайлар арасында одан та тұрақты қатынас орнайды. Ішкі отбасылық қатынастың толық интерұлттылығы(интернационализация) орнайды. Балалар жұбайлардың жағымды қатынасына көмек жасайды. Бұл кезеңде жұбайлар үшін өздерінің әрекеттері үшін, шешімдері үшін, әрекеттер мотивтеріне деген қатынастан өздерін бағалау маңыздылығы артады. Сонымен қоса, жұбайлардың өздеріне деген уақыттары пайда болып өздерінің интеллектуалды, мәдени деңгейлерін жоғарлатумен айналысады.

Бесінші деңгейде отбасылық қатынастар өмірдің қай сферасында болмасын тұрақталады. Жұбайларда жақындылық пайда болады, ортақ қызығушылықтар мен көзқарастар болады, балалар өседі, отбасыға деген нормалық-психологиялық атмосфера енгізеді. Жұбайлар арасында өзара түсінушілік, төзімділік, кешірімділік, сенімділік пайда болады.

Адами қатынастар ортақ түсінушілік, өзара әсер ету, мінездердің, қызығушылықтардың, қажеттіліктердің қақтығысуынан, біреуге өз көзқарасын жұқтырудан, сөгуден, бағалаудан тұрады. Бұл жағдайлар отбасыға да тән болып келеді. Отбасы құру әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ортақтасу. Сол қажеттіліктер тек кейбіреулерінің орташа немесе толық қанағаттануынан ұрыс-керістер, конфликтілер пайда болады.

Отбасыдағы конфликтілер:

- жұбайлардың тәрбиелену салттарына байланысты ауыр немесе орташа деңгейдегі конфликтілер;

- этникалық топта қалыптасқан әрекет немесе қатынастың сипатына байланысты өте ерекше болуы мүмкін;

- әрбір ұлт өкілінің мұндай проблемаларды шешу тәжірибелері бар болағандықтан, оңай немесе орташа деңгейде реттеуге болатын конфликтілер;

- өте әр түрлі спецификалық салттары бар әр түрлі ұлт өкілдерінен тұратын отбасының жан-жақты конфликтісі;

Әлеуметік психологияда конфликтілер келесі себептерге байланысты жіктелді: жұбайлардың қанағаттандырылмаған қажеттіліктері, еңбекті адекватты емес жіктеу, жұбайлар арасындағы рөлдер мен заңдардағы келіспеушіліктер және тағы басқа.

Ұлттық негіздегі отбасылық конфликтілерді жұбайлардың қажеттіліктеріне байланысты жіктеген дұрыс. Соған байланысты былай жіктейді:

- өзіндік мен құндылығын қанағаттандыра алмау негізінде пайда болатын конфликтілер;

- сексуалды қажеттіліктердің қанағаттанбауынан пайда болатын конфликтілер;

- жағымды эмоцияға байланысты қанағаттанбау сезімінің нәтижесіндегі конфликтілер;

- жұбайлардың біреуінің ішімдікке үйір болуының негізінде пайда болатын конфликтілер;

- отбасылық бюджетті дұрыс бөле алмау немесе финанстық қанағаттанбау негізіндегі конфликтілер;

- тамақтанудан, киім-кешектен қанағаттану сезімін алмау негізіндегі конфликтілер;

- бірлесу, бірге шешу, өзара әрекеттесуге қанағаттанбаған жұбайлардың конфликтілері;

- демалысты қалай өткізуге байланысты шешім қаылдаудағы қарама-қайшы көзқарастар негізінде пайда болатын конфликтілер;

Кейбір ұлттарда жұбайлардың біреуінің қанағаттанбауының нәтижесіндегі ажырасуды болдырмайтын ұлттар да бар. Оларға Кавказ бен түріктерді жатқызуға болады.

Барлық көп ұлтты отбасыларды конфликтілерге тәуелділіктеріне байланысты былайша жіктеуге болады:

Береке-бірлік бар отбасы-бұл жұбайлар кішкентай кездерінен этникалық әр түрлілікке үйренгендіктен, энтикалық әр түрлілікке оңай бейімделіп кеткен отбасылар болып табылады.

Конфликтілі отбасы-бұл отбасыда қызығушылықтар, құндылықтар, жұбайлардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктері әрқашан да қақтығысып, жағымсыз, ұзақ негативті сезім-эмоцияларды тудырады.

Кризисті отбасы- ол отбасылық ұйым, қарама-қайшылықтар компромисске келмейтіндей болады, бұндай отбасылар бірден ажырасады немесе ажырасу қауіпінде болады.

Невротикалық отбасы-жұбайлар арасындағы ұрыс-керістер ұзаққа созылады, бұл қақтығыстардың себебі көбінесе туыстардың немесе ата-аналардың араласуынан болады.

Отбасылық қарым-қатынастың диагностикасы мен психологиялық көмек. Әр түрлі ұлт өкілдеріне жататын отбасылар қатынасына психологиялық көмек көрсету-психологтың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Бірақ бұл жұмыстар әлі толық зерттелген емес, дамымаған себебі біздің мемлекетімізде білікті этнопсихологтар жетіспейді. Бұл құбылыс психологтар мен әлеуметтанушыларды қызықтыруда.

Осындай көмектің негізгі бағыттарына келесілер жатады:

- ұлтаралық отбасы туралы көзқарастарды, қалыптастыру, дамыту, түзету;

- әр түрлі этникалық отбасылардағы негативті психологиялық құбылыстарды жою; конфликтілерді арнайы психотерапиялық тәсілдермен жою;

- әр түрлі этникалық топқа жататын жұбайлардың қиын әлеуметтік-психологиялық құбылыстармен күресу;

- нәтижелерді ликвидацияға ұшырату;

Психологиялық көмек көрсетудің принциптеріне:

- көмекті тек жұбайлардың келісімімен ғана көрсету;

- мәжбүрлеуге жол бермеу;

- психолог көмек көрсету барысында төзімді болуы керек;

- психолог көмек көрсету кезінде өзінің индивидуалды ұлттық принциптерінен бас тартуы керек.

Психологтардың жұмыстары эффективті болуы үшін, отбасы мүшелерімен психопрофилактика және психологиялық кеңес беру жұмыстарын жүргізуі керек.

Психопрафилактикалық жұмыстың негізгі міндетіне-жұбайларды, отбасы мүшелерінің психосоматикалық және нервно-психикалық ауруларын, психотравмалық реакцияларын алдын алу мақсатында жүргізіледі.

Психологиялық кеңес берудің негізгі міндеттеріне:

- индивидуалды немесе топтық кеңестер жүргізу;

- ұлтаралық қатынастарында жоғары деңгейдегі қысымдары бар отбасыларды анқытау және оларға кеңестер беру;

- жұбайларға психогенді ауытқушылықтарды анықтап, оларды адекватты жолдармен шешуге арналған кеңестер беру;

- клиенттерді өздерін ұстай алуға, эмоционалды жағдайларды қадағалай алуды үйрету;

Психопрафилактикалық және психологиялық көмек эффектифті болу үшін, отбасыларға арнайы әрі тұрақты әлеуметтік-психологиялық диагностика жұмыстарын жүргізіп тұрған жөн.

Қолданылатын барлық әдістемелер отбасылық қатынастың ұлттық спецификасына бағытталуы керек.

Отбасылық қатынасты этнопсихологиялық тұрғыдан диагностикалаудың бірнеше бағыттары бар:

Көпдеңгейлі бағыт-әр түрлі көзқарастарды ортақ диагностикалық схемаға біріктіруді көздейді. Схема кезінде нақты сұрақ анықталады, яғни отбасы туралы қандай ақпарат алу керек немесе қандай ретпен алу керек сол ақпаратты;

Проблемалық бағыт-отбасылық қатынастағы әлсіз жерлерді таңдайды және келесілерді ескереді:

• 
  отбасының дамуын көрсететін қиындықтар жиынын; отбасылық қатынастың спецификасы белгілі бір шекте қарастыру;
  
• 
  отбасылық қатынастың бұзылуын ескеру;
  

Отбасылық қатынасты этнопсихологиялық диагностикалауда келесі талаптар мен ережелерді сақтау керек:

Біріншіден, толық ақпарат алуға, интимділік барьерді өткере алуға ұмтылу керек. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, отбасыға жақынырақ болу керек.

Екіншіден, отбасылық қатынас туралы психологиялық мәліметті әрқашан жаңартып, толықтырып отыру керек.

Үшіншіден, пролеманы шешу үшін, арнайы эксперименталды жағдайларды әр түрлі этникалық топқа жататын адамдардың әрекетінің ерекшелігін білу үшін жасалады.

№10 дәріс.

1. 
   Қарым-қатынастың этнопсихологиялық мәселелеріне салыстырмалы мәдени ықпал
   
2. 
   коммуникацияның мәдени контексттен тәуелділігі.
   
3. 
   Каузальдық аттрибуциядағы этностық айырмашылықтар
   

Ең көне соғыс уақыттарыда және апаттар кезінде адамдар бақыт талаптарын және әуестік перемені іздеумен басқа планеталарға көшіп қонып жүрген. Көптегендер– көшкендер – мәңгі-бақи бір туған орындарды тастап кетеді. Сапаршылар ( дипломаттар, тыңшылар, миссионеры, іскер адамдар және студенттер ) ұзақ уақыт бойы бөтен мәдениетте өмір сүреді. Туристтер, сонымен қатар ғылыми маслихаттардың қатысушылары және т.б. белгісіз уақыт аралығында жақын емес ортада болады. Әр түрлі ел өкілдерінің аралық заттық контактілері және халық арасында ашық және сенімді қатынас өз беттілігімен қалыптсады деген жалпы ұғым. Барлық мигранттар жергілікті тұрғындармен әрекеттестік негізінде қиындықтармен кездеседі және олар тұрғындардың мінез-құлықтарын алдын ала болжауға қабілетсіз. Мекендеу елдерінің адамдары – оғаштармен, ал әдеттері оларға жиі жұмбақ болып көрінеді. Негативтік стереотиптар нұсқаулық бағыттармен бүлінген бола алады, ал таныс емес ­ бейне дағдылыларымен, әдеттерімен және дәстүрлерімен танысу жағымсыз әрекеттерді тудырмайды. Жеке адам аралық қатынасы қате түсініктердің күшейтуіне ертіп әкеле алады. Сондықтан әр түрлі елдің және халықтың аралық қатынасы қандай шарттар жанында сенім орнығуын өте маңызды негізде анықтау керек.

Сонымен қатар контактінің ең қолайлы шарттары жанында, ­үлгі тұрақты әрекеттестікте, бірлік қызметте, жиі және терең контактілерде, салыстырмалы бірдей статуста , айқын айыратын белгілердің жоқ болуының негізінде сапаршы қиындықтарды көреді және ­ мекендеу ел өкілдермен жағымсыз қатынас құруы мүмкін. Мигранттарда өте жиі отанын зарығу басым болады. Неміс философы психиатры Ясперс(1883–1969) белгілеп қойғандай, көнелік кезеңдерден адамдарға отанын зарығу сезімі таныс: Сондықтан мәдениетаралық бейімделділікті зерттеу үлкен мағынаға ие болады, кең мәнде қиын процесс, соның арқасында адам (сыйысушылықтың) жаңа мәдениеттік ортамен сәйкестіктерге жетеді. Әдетте бейімделудің ішкі жағын белгілейді, қанағаттанушылық сезімін және өмір толықтығынын көрсетеді және бейімделудің сыртқы жағын белгілейді, жеке адам қатысуындағы жаңа әлеуметтік және мәдениеттік топтың құрылуын көрсетеді. Әлемдік ғылымда мәдениеттік бейімделу XX ғасырдың бас ширегінде зерттеліне басталды. Бірақ мәдениеттік бейімделушілікті зерттеу ұзақ уақыт бойы тек қана этнологтар өткізді ­ Редфилд Р . , Линтон Р . және М - Херсковиц «әр түрлі мәдениеттпен бір немесе бірнеше топтардың ұзақ контактісінің нәтиже» деп анықтады. Алғашқы кезеңде мәдениеттік бейімделушілік ­ топтық феномен болып қаралды, біраз уақыттан кейін психологиялық мәдениеттік бейімделушілік ұғымы енгізілген болатын. Мәдениеттік бейімделушілік – топ мәдениетіндегі өзгеру процес, психологиялық мәдениеттік бейімделушілікті – жеке адам психологиясындағы өзгеру процесі . Кімнің тобы жалпы ­ мәдениеттік бейімделушілікке душар болса, онда мінез-құлық, адамдардың әлеуметтік құрылымдары өзгеріске ұшырайды.

Мәдениеттілі естен тану анықтық дәрежесі және жалғастырушылық ­ бейімделу көптеген факторлармен мәдениетаралық анықталады, индивидуальды­ және топталғандар деп бөлуге болады. Бірінші үлгі факторларына жатады:

1. дара ерекшелік – демографиялықтар және жеке тұлғалық.

Жас бейімделу процесіне жеткілікті күш әсер етеді. Кішкентай балалар жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау процесс жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау нәтижесі ауыр байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі бойынша,дәл осылай, көптеген егде мигранттар ­басқа мәдениетті ортада бейімделу қабілетті жетілмейді, және оларға « бөтен мәдениетті және тіл міндетті меңгеру қажеттілікке жоқ» (Фрейнкман - Хрусталева, Новиков,1995,.137).

Сонымен қатар білімге бейімделу табыстылығы да әсер етеді: бейімделу жоғарырақ болса, мәдениеттілі естен тану симптомдары азырақ көрініс береді. Бүтінде, дәлелделгені, не жас, өте зиялы және биік бейімделетін ­ білімді адамдар болып танылады.

• 
  Әлдеқашан жорамалдарды пікір айтылады, не жұмысқа немесе шекара сыртында оқуға мінездемелері және мәдениетаралық жағдай жасаушы ­ бейімделуі жоғары адамдарды теріп алу қажет­.
  

Мигранттардың мағына өзгерістерге даярлығы болады. Сапаршылар өзгертулерге көп жағдайда түсінгіш , дәл осылай қалай бейімделуге дәлелімен ие болады. Дәл осылай, мекендеу себептері шекараның ар жағында шетелдердің үскірік мақсатқа жеткілікті айқын хабарланған – диплом алуы, карьераға қамсыздандыра алуы. Мақсатқа жетуге студенттер ­ әр түрлі қиындықтарды жеңу және мекендеу ортасына лайықтануға дайын. Әсер етушілердің арасында топталған мәдениет факторларының бейімделуіне барлығы өзара әсерлі мінездемелері қажеттіктері ерекшеленеді:

Ұқсастық 1. дәреже немесе мәдениеттер аралық ерекшелігі .

Қажетті еске алыну, әрқашан не барабар мәдениеттер аралық ұқсастық дәреже қабылдауы болады. Объективті мәдениеттілі дистанцияға көптеген басқа факторлар әсер етеді: – соғыстардың, геноцидты және т.б – екі аралық көңіл болулардың тарихында халықтармен қабылданады ;

• 
  Дәл осылай таныстық дәрежесі мәдениет ерекшеліктерімен мекендеу елдері және бөтен тілде жете білушілік. Адам, қайсымен азат қатынаса аламыз , бізге ұқсастық қалай қабылданады ;
  
• 
  теңдік немесе статустардың теңдіксіз және бары немесе ­ жалпы мақсаттық контактілерде анықталады.
  

3. Мекендеу ерекшелігі ,

• 
  геноцид, қарсы тұратын топ құруы ;
  
• 
  ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе ­ әдеттердің, нанымдардың, доминант нормаларына ­ топ толық еруге дейін қабыл алуы;
  
• 
  сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағыт;
  
• 
  интеграция, сақтау өз мәдениет топтарымен ­ жаңа мәнді негізде бірыңғай бірлестікке біріктіру жанында ұқсастықтар сырқыра .
  

Берри. Дж. ұқсас концепциялы схемаға ұсыныс жасады, жеке адамдар және топтар стратегияларды таңдай болады, ол оған аккультурация стратегияларымен ат қойды :

• 
  интеграция, қашан әрбір бірлесіп әрекет қылған топтардан және олардың өкілдер өз мәдениетін сақтайды, бірақ аралық өзінің контактілерін қондырады;
  
• 
  ассимиляция, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілеріне сүйенеді;
  
• 
  сепаратизм, қашан топ және оның мүшелер, өз мәдениет сақтайды, басқа контактілерден бас тартады;
  
• 
  маргинализация, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілерді қондырмайды( Berry см . ,1997).
  

Әрекеттестікке мәдениетаралық бейімделуге жеке адамдардыңдайындау бірнеше тәсілі бар болады . Қолданылатын үлгінің үше аспектісі :

• 
  оқу әдісімен – дидактикалықнемесе эмпирикалық;
  
• 
  оқу ұстауымен – жалпы мәдениеттілік;
  
• 
  сферамен, негізгі мақсатқа жетуге ұмтылады ­;
  

• 
  ерекшелік мәдениетаралық оқытылатын таныстыру, жеке адам аралықтарға көңіл бөлу, талап ету
  
• 
  жаңа жағдайларға алынған білімдердің тасымалдауы істеуі мүмкін не қол жетерлік, егер оқытылатын таныстырса ­ең мінездемелі ерекшеліктермен бөтен болады( Triandis см . ,1994).
  

• 
  тренинг, мәдениетаралық контактпен нақты қосылған­, мысалы семинарлар - шебершелер топталғандармен пікірсайыс ­барлық жағдайлар талқыланады, екі халық өкілдерінің жеке контактілері жанында көрінушілер. Сондай тренингі . Қатыстырған Роджерс мүшелермен өткізді. Бірақ ұқсас оқу өз мақсаттары алыс әрқашан емес жетеді, дәл осылай қандай күшті жұмыстардың жүруінде қате түсініктерден құтылу оларға қатысушылардың этноцентризмінің кедергі жасайды ;
  
• 
  атрибутивті тренинг, оқуда акцент істеледі, бейнемен әр түрлі өкілдер ­ және мәдениеттерді мінез-құлық себептері және нәтижелері түсіндіріп береді. Мынау өте маңызды мақсат, дәл осылай қалай бір негізгі проблемалардан әр түрлі өкілдердің қатынасы жанында ­ томға түзеледі, не дос досы адамдар мінез-құлық себептерінің түсінбейді және жалған атрибуцияларды істейді.
  

Біріншілер ассимиляторымен мәдениеттілілер өңделген бас штат университет Иллинойсты 60- х гг болатын. Олар Триандиса. Г. басшылығымен ­ - азаматтар үшін арналды, арабтармен бірлесіп әрекет қылғандардың, ирандықтың, оқытылатын қысқа уақыттың артынан гректермен бірлескердерге. Үлгі жасаушылары өз мақсатымен қойды қалай көбірек екі аралық ерекшеліктер туралы мәдениеттермен және керібайланыспен бағдарламаланған жәрдемақыда тоқталды, бірақ ­процесс белсенді қатысушысымен оқырманның оқу істеу ­ санасы. Кешкі болаттар қолдану және жәрдемақылардың компьютерлік түрлері болды. Ассимиляторымен мәдениеттілілер суреттеулерінен түзеледі ( 35 200), қайсыларды екі мәдениеттен персонаждарды бірлесіп әрекет қылады және түсіндірулердің төртеуіндерінің олардың мінез-құлықтың – ­ атрибуцияларың бақылайтын мінез-құлық туралы . Информация ­ дәл осылай жиналып алынады , жағдайлар ұсыну үшін, қайсыларды көрінетін немесе маңыздылар, немесе мәдениеттер аралық мәнді маңызды ерекшелік. Сананың болатын ­ жағдайда, - біріншілердің, суреттеушіні жиі қарсы алушы ­ екі мәдениет мүшелерінің әрекеттестік оқиғасы, - екіншілердің, сондайды, топ өкілі «қонақтардың» конфликттік тауып алады, - үшіншілердің, маңызды бөтен мәдениетке мәлімдеулер мүмкіндік беретінді алу туралы. Жағдайлардың іріктеп алуы жанында стереоттер қарастырылады, ерекшеліктің рольдіктерді күтулерде, әдеттер, ерекшеліктер - мінез-құлықтың және көптеген басқаларын көрсетеді. Ұжымдастық - мәдениетке ерекше назар аудару немесе индивидуализм.

Өзі өзіме ассимилятормен мәдениеттілі когнитивного әдісімен келеді - , бірақ бағдарламаларда тренигте оны жиі қолданады – топта қатысушылардың нәтижелері талқыланады және салыстырылады. Мәдениеттілі жағдайлардың қолдануымен рольдік ойындарды өткізіледі ол тренингтермен атрибутивті бағдарлама негізімен келеді, дәл осылай мақсат сияқты оқытылатындардың –мәдениет өкілдерінің әрекеттестік әрбір жағдайы, изоморфтық атрибуцияны теріп алу бөтен көру нүктесіне талапқа сай болады
№ 11- дәріс

Тақырыбы: Этникалық конфликтілер. пайда болу себептері және реттеу тәсілдері

1. 
   Этникалық конфликтілер. пайда болу себептері және реттеу тәсілдері.
   
2. 
   Этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу.Этникалық конфликтілер: пайда болуы, фазалары
   
3. 
   Этникалық конфликтілерді реттеу
   

• 
  Саяси конфликтілер, бұнда күрделі билік, басымдық, әсер ету, авторитет;
  
• 
  Әлеуметтік-экономикалық (тар мағынадағы әлеуметтік) – «еңбек пен капитал» арасында, мысалы кәсіподақтар мен жұмыс берушілер арасында;
  
• 
  Этникалық – этникалық қоғамдастықтардың мүдделері мен құқықтары туралы.
  

Әлеуметтанушылар, саясаттанушылар мен этнологтар конфликтіні басқа феномендерден бөліп шығуға ұмтылып, оны көп жағдайда сәйкес келмеген әрекеттердің соқтығысқан топ арасындағы реалды күрес ретінде ғана қарастырады. Конфликтіні бұлайша түсінсек, ол қарама-қарсылықтардың шыңына келудің шеткі нүктесі болып табылады.

Бірақ конфликт динамикасын есепке алатын психолог көзімен топ аралық қарама қарсылықтардың өзі конфликтінің бір кезеңі ғана болап табылады – оны көбінесе объективті конфликтілі жағдай деп атайды. Нақты айтқанда, Жерде барлық орындарда этникалық қоғамдастықтар расында қарама-қарсылықтар кездеседі – кең мағынада этноаралық тұрақсыздық. Өкінішке орай, онсыз бірде-бір полиэтникалық қоғам өмір сүрмейді.

Бар әлеуметтік қарама-қарсылықтар конфликтілі әрекеттер себебінің ішінде шешуші роль ойнаса да, онымен тікелей байланысты емес: конфликтілі әрекеттер қарама-қарсы жақтар өз мүдделерінің сәйкес келмегендігін түсінгенде пайда болады. Басқаша айтқанда, конфликтіні санаан өткізу және эмоциялардың пісіп-жетілу кезеңі өте маңызды. Көбінесе конфликтілер өзара әрекеттесу басталмас бұрын көп жылдар өтеді.

Егер де объективті конфликтілі жағдай санадан өткізілсе, тіпті күрделі жағдайлар конфликтінің неғұрлым шеткі кезеңі ретіндегі конфликт өзара әрекеттесуге әкеп соғуы мүмкін.

Конфликтілі өзара әрекеттесу кезінде этникалық конфликтілердің өсу немесе эскалация тенденциясы байқалады, яғни жақтар «жеңілден» «ауыр» тактикаға көшеді: зорлықсыз сипаттағы көпшілік әрекеттерден (митинг, манифестер, «азаматтық тәртіпсіздік» акциялары) қанды соғыстарға дейінгі қақтығыстарға әкеп соғады (мысалы, қырғыздар мен өзбектер арасындағы), тіпті этносаяси соғыстарға әкеледі (армяндық-азербайджандық, грузинік-абхаздық).

Әлеуметтанушы және саясаттанушы көзімен, этникалық конфликтінің бұндай анықтамасы нақты емес болып табылады. Бірақ әлеуметтік бәсекені қосқан кезде оны түсіндіру неғұрлым кешенді болып табылады, себебі тікелей қақтығыстарға әкелуі мүмкін когнитивті және мотивациялық процестерге талдау жасалынады.

Этноаралық қатынастар психологиясында үш негізгі мәселелер зерттеледі: конфликтілер қалай пайда болады, өтеді және оларды қалай реттеуге болады. Оларды әр түрлі ғылымдар зерттейтіндіктен, оның себептерін іздеумен әлеуметтанушылар да, саясаттанушылар да, психологтар да айналысады. Әлеуметтік тұрғыдан конфликтінің пайда болу себептерін түсіндіргенде қоғам мен тұрғындарың этникалық жататындығымен әлеуметтік стратегияның өзара байланысына талдау жасалынады. Саяси тұрғыдан – ең тараған трактовка интеллектуалды және саяси элиталардың этникалық сезімдерінің, этноаралық тұрақсыздық пен оның ашық конфликт деңгейіне дейінгі эскалациясында. Психологияды этникалық конфликтілердің себептері жалпы теория шегінде қарастырылады. Барлық психологиялық концепциялар топаралық конфликтілердің әлеуметтік себептерін әлеуметтік бәсеке себебіне және әрекеттер мен/немесе түсініктерде көрініс табатын дұшпандық сезімінде табады. Ағылшын тілінде соған байланысты себептердің екі түріне байланысты түрлі сөздер бар: «reason» (конфликтілі әрекеттердің не үшін болатынына байланысты) және «cause» (қастандыққа және топаралық бәсекеге әкелетін құбылыс). Топаралық конфликтілердің барлығында reasons бар және де бұл, психологтардың ойынша, белгілі бір ресурс үшін қызығушылықтар конфликтісі болып табылады, сондықтан бұны басқа ғылымдар өкілдері зерттейді.

Британдық психологтар кейбір топаралық конфликтілер объективті себептерден (топтар реалды жақсылықтар үшін күреседі) туындайды дейді.

Конфликтілер себебін іздеуден басқа топаралық қатынастар психологиясы тағы бір сұраққа жауап іздейді: конфликтілер қалайша өтеді, өту жолында конфликтілі жақтар қалай өгереді? З. Фрейд пікірінше, адами агрессиялар бағытын соғыс түріне келмейтіндей етіп өзгеруі қажет. Бұнда адам арасында иденттілік арқылы эмоционалды байлансытарды орнату жатады, оны Фрейд сезім ортақтастықтарына жету деп қарастырған.

Австралиялық зерттеуші К.Лоренц агрессияға қарсы тұрушы ең қатты күштерге келесіні жатқызады:

• 
  Түрлі үлттардың жеке танысуы;
  
• 
  Адамдардың бір идеалға сенуі.
  

Этникалық конфликтілердің өтуіне әсер ететін когнитивті процестерді қарастыру әлеуметтік категориязациядан басталуы керек. Конфликт барысында әлеуметтік категорияның екі маңызды салдарының мәні өседі:

1. 
   Бір топ мүшелеріне неғұрлым ұқсас деп қарастырылады, іс жүзінде бұл олай емес. Топ ішілік ұқсастыққа екпін жасау өзінің аннонимдік сезімінде көрініс табатын деиндивидуалиацияға әкеп соғады.
   
2. 
   Екі топ мүшелері бір-біріне неғұрлым ұқсас емес деп қаратырылса, бірақ бұл олай емес. Көп жағдайда этникалы қоғамдастықтар арасында мәдени жіне тілдік шекаралар анықталмаған және оларды аңғару өте қиын. Бірнеше конфликтілі жағдайда олар нақты және анықтаушы болып табылады.
   

Тағы да этникалық конфликтіне әсер етуші бір когнитивті момент, нақты айтқанда, әлеуметтік ақпаратты қабылдаудағы акцент – иллюзорлық корреляция. Илюзорлық корреляция феномені әлеуметтік стереотиптердің қалыптасу механизмдері мен тұрақтылық себептерін түсіндіреді. Осылайша, этникалық стереотиптер топтық мүшелік пен жағымсыз топтар арасында қасиеттер мен әрекет-қылықтар арқылы корреляция ретінде интерпретациялануы мүмкін.

Этникалық конфликтілер барысындағы кінәлілерді іздеу әлеуметтік каузальды атрибуция механизмінің көмегімен іске асырылады. Әлемдіік тарихыында біз агрессиялық мінез-құлықтың көптеген мысалдарымен кедесеміз. Мысалы үшін, Англиядағы шотландықтарды кесіп өлтіруді олардың құдвқтарды улауымен түсіндірілді. Яғни, көпшілік топтың атрибуциясы көмегімен басқа топтарға қарсы істелінетін әрекеттер ақталынады. Бірақ та бұл тек себептерді ғана іздеу емес, бұл енді жауапкер адамдарды іздеу, «Белгілі бір жағдай неліктен болып қалды?» деген сұраққа жауап емес, «Кім кінәлі?» деген сұраққа жауап берудің тәсілі.

«Біз әлеуметтік жағымсыз немесе қауапті жағдайға кездескенде бұл біреудің әрекеттерінің нәтижесі ретінде қабылдау тенденциясы және олардың ішінде бір кінәлә адамды табу болып табылады. Барлық бұндай жағдайларда біз каузальды атрибуцияның ерекше формасымен – күрделі жағдарлар үшін қарапайым түсіндіруді қамтамасыз ететін қастандық атрибуциясымен кездесеміз. Қастанық атрибуциясы негізінде сан алуандығымен ерекшеленетін қастандық концециялары құрылады. Олар демекші примитивті, яғни қарапайым, сонымен қатар өркениетті қоғамдарда кезедеседі, «ғылымиобразықтың» деңгейімен ерекшеленеді, қоғамдық өмірдің барлық сфераларына қатысуы мүмкін.

Алайда азшылық топтары алдында қорқыныш недіктен пайда болады, неліктен оларға барлық қайғы-қасірет үшін жауапкершілік артады? Бұл сұраққа француздық әлеуметтік психолог С. Московичи жауап беруге тырысты. Оның пікірінше, бұл қандай да болмасын азшылық өзі де білмей әрбір адамға арналған ережелерді бұзатындықтан болады деген. Өзінің өмір стилімен, көзқарастырмен, әрекеттерімен ол адамдар үшін қасиетті нәрселерге қарсы шығады.

Осылайша, көпшілік көзінде өзінің әлсіздігіне қарамастан азшылық топтар мүшелері «ойына не келсе, соны істейді». Қорытындылағанда, когнитивті процестер топтар арасындағы зорланушылықты раттырып, конфликтілер эскалациясына жол береді.

Әлемнің көптеген елдерінде этникалық конфликтілерді шешуге бағытталған қызмет көрсетулер бар. Мысалы, 50-жылдардан бастап АҚШ-та этникалық конфликтілерге талдау жасау қоғамдық қатыастар Қызметі көлемінде ұйымдастырылған. Әлеуметтік психологтардың жұмысына түрлі интенсивтілік және масшабтық деңгейіндегі конфликтілерді реттеудегі қолданылатын белгілі бір стратегиялардың тиімділігін анықтау мақсатымен тәртіпаралық кофликтологиялық қызметтер жатқызылуы керек. Әдетте макродеңгейдегі этникалық конфликтілерді шешудің үш негізгі стратегиясы бар:

1. 
   Құқықтық механизмдерді келтіру;
   
2. 
   Сөйлесулер;
   
3. 
   Ақпараттық жол.
   

Конфликтологиялық қызметтегі психологтар қатысуының негізгі формасы – конфликт субъектілерімен сөйлесу кезіндегі делдалдықты ұйымдастыру. Конфликтілерді шешудің ақпараттық жолы туралы айтқанда, жағдайды өзгертетін шарттарды мойындау арқылы топтар арасындағы өзара ақпарат алмасу ойға келеді. Психологтар қатты конфликтілер кезінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы берілетін ақпаратты беру тәсілдерін таңдауда қатысуы керек.

Психологиялық моменттерді есепке алғанда, біріншіден, бұқаралық ақпарат құралында этноаралық конфликтілерді талқыламау керек деген тәсілден бас тарту қажет. Екіншіден, журналистер арасындағы конфликтілер әбден сенсациялы репортаж деңгейіне жеткенде ғана-ақ назарларын аударатыны қате көзқарас екендігін мойындау қажет.конфликтіні хабарлау кезіндегі тәсіл сенсациялылыққа емес, ақпараттық мазмұнға бағдарлануы керек.

Бірақ журналистерді ақпаратты беру формаларына байланысты кеңес берулерден басқа психологтар конфликтіге түскен топтардың мүшелерінің психологиялық компетенттілігін көтеруге байланысты проектілерде қатысады. Әлеуметтік-психологиялық ақпарат этноаралық қатынастарға әсер ететін процестер, конфликтінің психологиялық тұрғадын пайымдалуы туралы түсінік қалыптастырады.

Мәдениеттер арасындағы және олардың өкілдерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы информация олардың арасындағы қатынастардың жақсаруына жол береді. Этникалық конфликтілерді психологиялық әдістермен тлықтай шешу деген – утопия.

Тэшфел мектебінің психологтары конфликтілерді шешудің негізгі стратегиясын топтар арасындағы айырмашылықтарды жоюда дейді. Бірақ та өзімізге бұл мақсаттың, біріншіден мүмкіндіктері, екіншіден, талаптануы жайлы сұрақ қойсақ. Екі жағдайда да теріс жауапқа кезігетініміз мәлім. Этноаралық және мәдениетаралық гомогендік мүмкін емес.

Конфликтілерді реттеудің бірде-бір жолы идеалды болып табылмайды, себебі бірде-бір психологиялық механизм әлеуметтік мәселелерді шеше алмайды.алайда әлеуметтік жағдайды өзгертпей-ақ психологиялық тәсілдер адамзат агрессиясының қайта бағдарлануына мүмкіндік береді
Семинар сабақтарының сұрақтары:

Тақырыптар			Көрнекіліктер, ТСО, плакаттар, лабораториялық стенд		Өздік оқуға арналған сұрақтар		Бақылау формасы
Дәрістер	Практикалық (семинар) сабақтар
1	2	3		4		5
Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық әдіснамалық аспектілері	Этнопсихология және оның ғылым жүйесіндегі орны	Сызба, кесте, плакаттар		Алатын орны, басқа ғылымдармен байланысы.		Жазбаша
Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен категориялары	Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері .	Сызба, кесте, плакаттар		Қазіргі Заң пасихологиясы		Жазбаша
Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде	Тұлға этноспихологиялық мәселе ретінде	Сызба, кесте, плакаттар		әңгімелесудің психологиялық негізі.		коллоквиум
Этнопсихология дамуының тарихи кезеңдері	Ұлттық психология этнопсихологиялық феномен ретінде	Сызба, кесте, плакаттар		Құқықтық нормаларды тиімді қалыптастыруда қолданатын психологиялық шаралар.		Ауызша
Этносаралық қарым-қатынас психологиясы	Этнопсихологияның тарихи даму кезеңдері	Сызба, кесте, плакаттар		Қылмыстық тәртіптін психологиялық мүмкіншіліктері.		Пікрталасі
Ресейде және қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасуларымен дамуы	Ресейде және Қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасулары мен дамуы.	Сызба, кесте, плакаттар		Әлеуметтік әрекетке қарсы мотивтер.		Жазбаша
Этностық сәйкестілік және оның трансформациялық мәселесі	Этносаралық қарым-қатынас психологиясы	Сызба, кесте, плакаттар		Қылмыстық топтардың ынтымақтастық механизмі.		Эссе
Этникалық конфликтілер. пайда болу себептері және реттеу тәсілдері	Қазіргі заманғы этнопсихологияның қолданбалы аспектілері.	Сызба, кесте, плакаттар		Тергеушінің танымдық сипаты. Психофизиологиялық сапасы.		Реферат