Бидайдың дәні және кебегі - өте кұндылығы мол мал азығы.
Дәннің технологиялық қасиеттері бойынша бөледі:
КҰШТІ БИДАЙҒА – АҚУЫЗДЫҢ МӨЛШЕРІ 14 % , ЖЕЛІМДІЛІГІ 28% КЕМ ЕМЕС БОЛУЫ ТИІС.
ОРТАША БИДАЙҒА – АҚУЫЗ МӨЛШЕРІ –11...13,9 %, 25...27 % ЖЕЛІМТІЛІГІ
ӘЛСІЗ – АҚУЫЗ МӨЛШЕРІ 11%, ЖЕЛІМТІЛІГІ 25% АЗ БОЛҒАНДА.
Бидайдың жіктелуы
Бидайдың тұқымдастығы Роасеае (мятликовые), туыстығыTriticum L., 22 тұрді құрастырады,олар морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері бойынша ажыратылады.Іс-тәжірибеде бидайды екі топқа бөледі:
Жалаңаш дәнділер – масағы сымбайды, піскенде масақшаларға шашылады, дәні қабығынан жақсы ажыратылады. (Қатты және жұмсақ бидай).
Қабықты немесе полба тобы – масағы сынады, масақшаларға бөлінеді, дәні қабығынан өте қыйин ажыратылады. (Урарту-бидайы, Жабайы қос дәнді, Жабайы бір дәнді және т.б.).
Жалаңаш дәнділер бөлінеді – жаздық және күздік түрлеріне.
Өндірістікте маңызды
Жұмсақ бидай (Triticum aestivum) нан пісіру үшін.
Қатты бидай (Triticum durum) макарондық бұйымдар жасау үшін
Жұмсақ және қатты бидайдың айырмашылығын
зертхана сабағында өтеміз
Бидай морфологиясы
Бидай - 45-200 см биіктігі, сабағы қуысты, жапырағы жайпақ ұзынша, тілше мен құлақшасы болады. Масағы екі қатарлы, қылтықсыз және қылтықты, борпылды, призматәрізді, немесе ұршықтәрізді. Дәні дөңестеу немесе жұмыртқатәрізді, домалақтау, басы айдарлы және ішкі жағында атызы бар, шынылы немесе жартылай шынылы, ұнды, түсі ақ, сары, қызыл.
Биологиялық сипаттамасы
Бидайдың өсу барысында мынандай фенологиялық кезеңдер ажыратылады;
1. көктеу;
2. түптену;
3. түтікке шығу;
4. масақтану;
5. гүлдену;
6. сүттеніп пісу;
7. балауыздану;
8. толық пісу.
Өсімдік көктеу кезінде -40...-50 бозқырауды көтере алады, сондықтан, себуді топырақ+50 жылығанда бастайды, сонда ғана көктемгі ылғал тиімді түрде пайдаланады.
10...15 тәуліктен соң түптену кезеңі басталады – бұйыр өркендері және тамырлары пайда болады. Оңтайлы түптену жағдайы +100...+120 С өтеді,
Түтікке шығу-гүлдену кезеңі +180...+200С температура болғанын қалайды, ал +380...+400 болғанда, 10...17 сағаттан соң жасушаларда паралич басталады.
Дәннің қалыптасып және толысу кезеңінде оңтайлы температура +220...+250 болғаны дұрыс.
Дәннің пісу кезеңінде температураның+250...+280С көтерілгені қолайлы болады, себебі тұқымның өнгіштігі, ақуызы және желімтілігі сапалы болады.
Ерте күзде дәннің сұттену кезеңінде болатын бозқырау бидайдың сапалығына әсерін тигізеді. Тұқымның өнгіштігі төмендейді және піскен нанның сапасы нәшарлайды.
Бидайдың белсенді температура жиынтығы 1420..17900С.
Ылғалға қоятын талаптары.
Көктеу – 5...7%
Түптену - 15…20%
Түтікке шығу -масактану – 50…60%
Сүттене пісу - 20…30%
Бал ауызданып пісу – 3…5%
Ылғалдың жеткіліксіздігі және жоғары температура, гүлдердің қалыптасуына, тозаңдануына, масақтануына және дән байлануына әсерін тигізеді.
Топыраққа қоятын талаптар
Бидай үшін өте қолайлы – қара топырақ, қоңыр және сүр топырақтар. Жақсы өнімді әлсіз қышқыл және бейтарап реакциясы бар топырақтарда алуга болады.
Танаптың тазалығына, топырақтың құнарлығына және құрамына қатты бидай қатаң талабын қояды.
Бидай өсіру технологиясы
Алғы дақыл және топырақты өңдеу. Солтүстік Қазақстан жағдайында бидайды негізінде таза сүрі жерден соң орналастырады.
Таза сүрі жерді КПШ-9,ОПТ-3-5 + К-701 агрегатымен өңдейді, топыраққа байланысты өңдеу тереңдігі 12...27 см шамасында аутқиды. Аңыздың сақталуы 85...90%.
Ұсақ тұқымды арамшөптермен ластанған танаптарда (Қара сұлы, мысыққұйрықтар, гүлтәжі, самалдықтар), күзде БИГ-3А + К-701+ СП -16 өңдейді тереңдігі 4...6 см, арамшөптерді топыраққа енгізіп ынталандыру үшін. Атпатамырлы және тамырсабақты арамшөптермен ластанғанда КТС-10-01 немесе КПЭ-3,8 + К-701+ СП -16 тамырларын жою үшін өңдейді. Бүндай технология толық түрде арамшөптерден қорғауға мүмкіншілік береді.
КПЭ -3,8 КТС -10-01
Қар тоқтатуды 6...10,8 м сайын жұргізеді, СВУ-2,6 құралымен
Ерте көктемде топырақ өңдеу
Аңызды танаптарда БИГ-3А тырманы қолданады, ал таза сүрі жерлерде – БЗСС – 1,0 или БЗТСС – 1,0 тісті тырмалы агрегатты жібереді.
Себер алдындағы өңдеуді КПЭ – 3,8 немесе
КТС – 10 – 01 құралымен жасайды.
Тыңайтқыштар
Сүрі жерлерде тыңайтқыштарды 10 см тереңдікке СЗС-2,1 сепкішімен топыраққа енгізеді, немесе КПГ-2,2 құралымен 10...18 см.(суперфосфат – Р60-90). Басқа дақылдардан кейін азотты-фосфорлы тыңайтқышын себу кезінде (нитрофос в дозе N20P20).
1 т бидай қалыптастыру үшін қажет:
N – 38...42 кг; P – 11...12 кг; К2О – 25...26кг.
Тұқым әзірлеу
-Тұқымды ауа-жылуымен өңдеу.
-Тұқым инфекциясымен және топырақтағы аурулармен күресу үшін мына препараттарды қолдану қажет:
Витавакс 200, фенорам, раксил, премикс и другие.
Себу
Солтүстік Қазақстан жағдайында бидайды 18 мамырдан 28 мамырда себеді, себу терңдігі 4...8 см (СЗС-2,1 және кешендер).
Орташа кеш пісетін сорттарды себеді 18...23 мамырда (Ом-18st,20);
Орташа пісетіндерді - 20...23 мамырда (Ом-30,Каз-19, Карабалык-90st);
Орташа ерте пісетіндерді – 25...28 мамырда (Каз-ран-сп st, Светланка, Ом-31, Лютесценс-32);
Қатты бидайлар – 22...25 (Кост-52st, СИД-88).
Себу мөлшері 2,5 – 4,0 млн.өнгіш тұқым.
Егінді кұтіп-баптау
Арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен оңтайлы кезде кұресу шараларды өткізу қажет.
Арамшөптер болмаған жағдайда және агротехника деңгейі жоғары болса гербицидтерді қолданбайды.
Өнімді жинау
Өнімді екі фазалы әдіспен жинайды, алдын ала дестегі салады - ЖВН 6А, ЖВП-9,1 жаткаларымен, содан соң дәннің ылғалдылығы 18% болғанда ППТ-3А жинап “Енисей”, “Дон” комбайндарымен бастырады.
