Ф 15-07 Қазақстан Республикасының білім ЖӘне ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 1,04 Mb.
|
| 2.4 "Қазақ" термині туралы.
Бір ұлттың атының (этнонимінің) шығу тегі, мән-мағынасы мен сөз төркіні мәселе, қай қашанда тарихнамада талай пікір туғызып, айтыстар шығаратын және бірауызды шешімге келе қою қиын күрделі мәселе. "Қазақ" атауының шығуы , оның мән – мағынасы туралы мәселеде талай заманнан бері талқыланып, сан алуан жорамал-жорулар мен дәлел-деректер, келелі пікірлер айтылып келе жатқан кәделі мәселе. Бірақ бірақ әлі күнге дейін бұл мәселеге ғылымда дәл, тоқ етер жауап жоқ қолда бар мәліметтерді саралай келе "қазақ" атауы туралы басты-басты пікірлерге, деректерге тоқтала кетейік. Тарихи әдебиеттерде "қазақ" сөзінің сан түрлі түсіндірмесі бар. Біріншілері: Қазақ халқының арасында таралған тарихи аңыздың жүлгісімен "қазақ" деген сөздің төркіні кәдімгі жыл құсы қаз-аққудың "қаз" деген ұғымнан шыққан, яки осыдан өзгерген немесе қазға терең арқылы пайда болған деп есептейді. Мысалы: жазушы Р.Тоқтаров: қазақ атауы қаз (құс) және ақ (аппақ) деген сөздерден шыққан деген, яғни "ақ қаз" деген болжам айтады. А.Абдрахманновтың пікірі бойынша: "Қазақ сөзінің төркіні қаз және оғ(оқ) деген екі компоненттен жасалған. "Оғ" көне түрік тілдерінде "ру, тайпа"... алғашқы шығу тегі жағынан қазақ этнонимі "қаз-оғ(оқ) яғни "қаз тайпалары" деген сөздермен байланысты болған" деп, тұжырым жасайды. Біреулер оны түрік тіліндегі қаз, қазу (рыть) сөзіне немесе кез, кезу (скитаться), қаш, қашу (бежать, спасаться) сөзіне апарып телиді; екіншілері қаз (гусь), оқ (белый) сөздерінен шыққан деп бұл сөздің адам нанғысыз этимологиясын жасайды; «қазақ сөзін» монғолдың қасақ-тэргэн (арбаның бір түрі) сөзінен шығаруға болатын дейтін зерттеушілер бар. Тағы бірқатар авторлар «қазақ» сөзін көне Кавказ тайпасының немесе тайпалар одағының атауы «касогпен» байланыстырады; алайда бұл сияқты жорамал-болжамның бәрі, В. В. Бартольдтың пікірінше, «тарихшы үшін кәдеге жарай қоймайды». "Қазақ" деген сөздің көне түркі тіліндегі мағынасы яки қолданылу дағдысы "өз елінен бөлініп шығып, еркін жүрушілер", "еркін адамдар", ержүрек еріктілер" деген сөзді білдіреді. Демек "қазақ" атауының арғы тегі "еріктілер" дегеннен шықты дейді. Мысалы: Ш.Уәлиханов: "Қазақ сөзі әскери термин ретінде қолданылып "ержүрек, батыл" деген мәнді білдіргенін баяндайды. Атақты ғалым В.В.Радлов "қазақ" деген атауды: "Тәуелсіз, еркін, ерікті адам" деп мағыналаған, ал А.Н.Самойлович: қазақ сөзі әлеуметтік тұрғыда белгілі бір мәнге: "батыл, ержүрек, еркін адам" деген мағынаға ие деп жазады. Қазақ шежіресінің" авторы Шәкәрім Құдайбердіұлы да осы жоғарыдағы пікірді жақтайды: "Қазақ" дегеннің мағынасы "өз алдына ел болып, еркін жүрген халық деген сөз деп түсіндіреді. [9,29]
Басқаша айтар болсақ, «қазақ» сөзінің түпкі мәні — әлеуметтік мән. Ол — дәл осы сәттегі жеке адамның, ұжымның өз билеушісіне, қоғамға, мемлекетке қатысты жағдайы, күйі, мәртебесі. Мәселен, айналасына сыймай ел кезіп, өзін-өзі қылыштың жүзімен асырап жүрген адам — қазақ, жора-жолдассыз жалғыз өзі қатерлі де шалғай жолға шыққан адам — қазақ, Бабырдың сөзімен айтсақ, «көзсіз ерлікпен жауының жылқысын айдап әкетпей тынбайтын» жаужүрек жігіт — бұл да қазақ. Кейде өз еркімен не әлде бір жағдайға байланысты еріскіз қазақы өмір сүретін адам қашанда аз болмаған. Оған ол кездің күнделікті тірлігі де қолайлы еді, оның үстіне сол кездің түсінігі бойынша, «Тарихи Рашиди» авторы айтқандай, ер-азаматтың жас шағында елден жырақ, шөлді жерде, тау мен орман ішінде, ауылынан шалғайда өмір сүріп, жүгірген аң, ұшқан құс етімен тамақтанып, бас кетер қатерге бара жүріп ұстаған аң терісін үстіне іліп жүрудің өзі ерлікке парапар болған. Кез келген адам, ол түрік пе, парсы ма, көшпелі малшы немесе жеті атасынан үзілмей келе жатқан ақсүйек төре ме, «қазақ» болып кете алатын еді. Біраз уақыт Тоқтамыс ханның түңғыш ұлы Жалад-Дин де, Шибан әулеті мемлекетін орнатқан Әбілхайыр да, оның немересі Мұхаммед Шибан да, Шағатай ұрпағы Уәйіс сұлтан мен Саид сұлтан да «қазақ» болып жүрген. Қылыштасудан алдына жан салмайтын Әмір Темір ұрпағы Сұлтан Хусейн де көп айлар «қазақ» болып жүрген. Өзінің әйгілі «Жазбаларында» Бабыр да «қазақ аталып», таулы аймақ Масчадан Сұлтан Махмуд ханға бармақ болғанын есіне алады. Бұл жерде қазақ болған адамның өз бетінен қайтып, бұрынғы қалпына қайта келуіне, ежелгі өз ауылына қайта оралуына болатынын баса айту керек. Жоғарыда біз атап өткен ақсүйек тұқымдарының бәрі де сөйткенін көреміз. Сұлтан Хусейн мен Сұлтан Саид кейін әрқайсысы өз елінде патша болды. Мұхаммед Шейбани мен Захир ад-Дин Бабырлар өз алдына дербес мемлекеттерін құрды. Сөйтіп, сонау бір ескі заманда қазақ болу әркімнің өз қолындағы нәрсе еді. Иран және түркі тілдес деректер түпнұсқаларында қазақтың тұрмыс-халін көрсету үшін қазақ болу, казачество, ел кезу, еркіндік дегенді білдіретін қазақлық зат есімі, сондай-ақ қазақламақ етістігі қабылданды. Қазақтың тұрмыс-халі карабайыр екені белгілі. Содан барып «қазақына», яғни «қазақша», «қарапайым» ұғымдарын білдіретін сөз, түріктің "қазақ" деген сөзіне парсының "ына" қосымшасы жалғануынан барып туған сөз шыққан. Т.И.Сұлтанов "қазақ, әрине, өзінің «қазақлығын» жалғыз-жарым өткізе бермеген. Еркін қазақпен бірге оның болашағы беймәлім тірлігін теңдей бөліскісі келетін адам, оған қазақтас болған. Қазақтас сөзін (оның негізінде белгілі үлгі: йолдаш — серіктес, аркадаш — жолдас, ауылдас — жерлес, ватандаш — отандас жатыр) мен екі-ақ жерде — әл-Хаджа Абд әл-Ғаффар Киримидің «Умдат ат-тауарих» («Тарихтар негізі») шығармасында және XVII ғасырдағы осман авторы Эвли Челебидің Қырым хандығын суреттеген «Саяхаттар кітабынан» ғана кездестірдім", – деп жазды. Біз сөз етіп отырған дәуірде «қазақ» сөзі жекелеген этностық, саяси және басқа топтарға, кейде тіпті жеке адамдар атына қосылып айтылған. Мәселен, моғол қазақтары, ноғай қазақтары, Дешті қазақтары, қызылбас қазақтары, сондай-ақ «Таңбала әмір қазақтары», «біздің қазақтар» (Бабыр), «шибан қазақтары» болған. «Қазақ» сөзі сондай-ақ белгілі бір топтың, әр түрлі себептермен өз мемлекетінен ажырап қалған, қазір онымен соғысуға мәжбүр болып жүрген көшпенділердің бір бөлігіне де таңылып келді. Міне, сондай топтың, қазақтардың біріне Әбілхайыр хан мемлекетінің оған қарсы шығып, оның билігінен бөлініп кеткен Орыс хан үрпақтары Керей мен Жәнібектерге қосылып жат жерден бақыт іздеген көшпенділері де жатады. Керей мен Жәнібектің ауа көшіп кетуінің қазақ халқының этногенезіндегі рөлі қандай? Керей мен Жәнібек маңындағы қазақтар бірлестігі саяси және этностық турғыдан қандай бірлестік еді? деген сұрақтар туады. Керей мен Жәнібектің Жетісу жеріне көшіп кетуі, сөз жоқ қазақ халқының этногенезінде шешуші рөл атқарды. Бірақ халықтың өзінің қалыптасуындағы емес, оның қазіргі атының біржола бекіп қалуындағы рөлін айтамыз. 1459—1460 жылдардағы ауа көшуден қазақ халқы пайда болған жоқ, ол халықтың бұған дейін де жүріп жатқан қалыптасу үрдісін одан әрі жеделдетті. [7,49-56] Қысқасы, ол көш қазақ халқының ұлт болып қалыптасуының бастауы да, жетер межесі де болған жоқ. Бірақ ол сол әрқилы аспектіден тұратын үрдістің ең басты қозғау күшінің бірі болды: қалыптасып жатқан халықтың өзінің болашақ есімімен тарихи тоғысуы осылайша Жетісу даласында жүзеге асты. Осыдан былай Орыс хан әулетін жақтаған адамдардың тарихы мен «қазақ» сөзінің тарихы тұтасып біте қайнасып кетті. Ендеше Керей мен Жәнібектің көшуі «казақ» сөзінің де тарихи тағдырын біржола шешіп берді. Шибан ұрпағы Әбілхайыр өлгеннен кейін Керей, Жәнібек және олардың қасына ергендер үшін туған елге қайтуға жол ашылды, қайтып оралған соң көп ұзамай олар жоғарғы билікті өз қолдарына алды. Сол оқиғалар төл қазақ мемлекеттілігінің бастау негізі болды. Әбілхайыр мемлекетіндегі билік ұстаған әулетті Жошы әулетінің басқа бұтағынан тарағандар алмастырғанымен, елдің экономикалық һөм әлеуметтік құрылымында елеулі өзгеріс бола қойған жоқ. Бірақ осы оқиға түптің түбі мемлекет атының өзгеруі мен «қазақ» сөзінің этностық мазмұн алуына жеткізді. Дала халықтарын өз қол астына біріктіру жолындағы қатал бәсеке күресте қазақтарды, одан соң мемлекетті де басқарған Орыс хан ұрпақтары жеңіп шықты. Шыңғыс ханның баласы Жошының Шибанынан тараған ұрпақ бұдан әрі жан-жаққа бытырап, біріктіруші болуға жарамсыз болып шықты. Шығыс Дешті Қыпшақтағы «өзбек» жиынтық атауы біржола жойылды. Бұрын осы өңірді мекендеген тайпалар енді әрқайсысы өз атымен өзбектер (шибандықтар), қазақтар және маңғыттар (ноғайлар) деп атала бастады. Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы сол кезгі этностық-саяси дайды 1510 жылы өлген Мухаммед Шайбан хан сарайының ең хабардар бір тарихшысы Ибн Рузбихан былайша сипаттайды. «Шыңғыс хан иелігіндегі елдің сүт қаймағы саналған үш тайпаны өзбектер деп біледі. Бұл күнде олардың бірі — шибандықтар, ұлы мәртебелі Шибан хан бірқатар аталарынан кейін оларды билеп отыр. Екінші тайпа — қазақтар, бүкіл әлемге күшімен, жаужүректілігімен аты шыққан, үшінші тайпа — маңғыттар... Бұл үш тайпаның хандары үдайы бір-бірімен дүрдараз, біріне-бірі көз алартумен келеді», деп жазды Т.И.Сұлтанов. [7,49-56] Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының Темір әулеті мемлекетін жаулап алуы, Мәуереннахрда екі дербес өзбек хандығының — бас қаласы Самарқан, одан кейін Бұхара болған Бұхара хандығының және орталығы әуелде Үргеніште, ал кейін Хиуада болған Хиуа хандығының қүрылуы қазіргі өзбек және қазақ халықтарының этностық-саяси тарихындағы аса маңызды оқиға болады. Осы арада екі жағдайды баса айтқым келеді. Біріншіден, Шибан әулетінің басты-басты екі бірдей тармағының Даладан кетуінің нәтижесінде Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының біразы Мәуереннахр мен Хорезмнің бағындырылған өңірлеріне қарай жаппай жылжып, сол маңнан екінші отан тапты. Бұл мәселе бойынша деректерді зерттей келе, Даладан Мәуереннахр мен Хорезмге ауған Дешті Қыпшақ көшпенділерінің саны үш жүз алпыс — төрт жүз мың шамасында болғанын байқаймыз. Екіншіден, Шибан ұрпағының көптеген адамдарды ертіп, қазіргі Қазақ даласы аумағынан біржола кетуі Мәуереннахр өзбектері мен Шығыс Дешті Қыпшақ қазақтары арасындағы тұрмыс, салт-сана, дәстүр мәдениет түрғысында өзгешеліктер болуына әкеліп соқты. Шибан ұрпағына ерген көшпелі тайпалардың бірсыпырасының Мәуереннахр мен Хорезмге қарай аууына байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ түрғындарының аумақтық-этностық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тұрмыстық өзгешеліктерінің шығуы этностық жаңа қауымдастық — қазақ халқының біржола қалыптасуында шешуші рөл атқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ «өзбек» және «қазақ» деген терминдердің тарихи тоғысқан орны болудан арылды. «Өзбек» сөзі Шибан ұрпағымен бірге Мәуереннахр мен Хорезм аумағына өткен тайпалардың атына айналды. Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу жерінде көшіп жүрген қалпында қалған Жошы әулеті Орыс хан үрпағының қол астына біріккен түркі тілдес тайпалар мен рулар «қазақ» атын түпкілікті иемденіп, олардың елі Қазақстан атала бастады. Сол кезден бастап қазірге дейін осы бір еуразиялық ұлан-байтақ елдің түпкілікті тұрғындары өздерін тек қазақ деп қана атап келеді. Сөйте тұра орыс тіліндегі әдебиет пен қүжаттарда XVIII ғасырдан XX ғасырдың 30-жылдарына дейін көптеген жылдар бойына Қазақстанның байырғы халқын атау үшін «қырғыз» (көршілес түркі тілдес халықтың атауы, олар орыс күжаттарында қарақ қырғыз, буруттар, жабайы тау қырғыздары деп аталып келген), немесе бірде қырғыз-қазақ, бірде қырғыз-қайсақ (бұл жерде «қайсақ» сөзі түріктің «қазақ» деген сөзінің бұрмалануы ғана) деген сөздер қолданылды. Қате атаудың қазақтарға таңылуының әрбір жағдайының өз түсіндірмесі бар, сондықтан арнайы қарастыруды талап етеді. «Казах» сөзі — осы күнгі жер аумағы жағынан барлық түркі елдерінің алдында түрған көп миллион халқы бар ұлттың қазіргі ресми орысша аты — түркіше «қазақ» сөзінің орысша нүсқасы болып табылады. Г. Ф. Благованың анықтауынша, «казах» сөзінің орыс деректерінде алғаш қолданыла бастауы 1822 жыл екен де, сөздіктерде бүл сөз 1865 жылы пайда болыпты. "Қазақ" түркі сөзінің орысша казах нұсқасының ресми орнығуы 1936 жылы Қазақстанның әкімшілік-шаруашылық тұрғыдан қайта құрылуымен байланысты. жүктеу/скачать 1,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|