Ф-об-007/017 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

1. 
   Жаңа Экономикалық саясатқа көшудегі мәні қандай сипатта еді?
   
2. 
   Қазақстанда жаңа әкімшілік-територияларға бөлу қай жылы іске асырылды?
   
3. 
   Ауыл шаруашылығының жағдайы қандай болды?
   
4. 
   1921-1922 ж аштыққа қарсы күрестің тарихи сипаты қандай?.
   

1. 
   Қазақ АКСР-нің Одақтас Республика болып құрылуы.
   
2. 
   Тоталитарлық жүйенің нығая түсуі . Жаппай қуғын-сүргінің басталуы .
   
3. 
   Қазақстан лагерлер жүйесі . Ел мен халық трагедиясының тағлымы.
   

1. 
   Ч. Мусин. Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К. Аманжолов . Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы.ІІ
   
3. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. ІІ – ІІІ том
   
5. 
   Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық .
   

1936 жылы желтоқсанда қабылданған кеңестері Одағының жаңа Конституциясы КСРО – ға тікелей қарайтын жаңа одақтас республикалардың құрылуын заң жүзінде іске асырды. Осы уақытқа дейін Одақтың құрамында жеті республика болып келсе, енді олардың саны он бірге жеткізілді. Завкавказы Федерациясын таратылып, оған қарап келген Әзірбайжан, Армян, Грузин республикалары енді Одаққа тікелей қарайтын болды. Қазақ, Қырғыз Автономиялық республикалары да Одақтас республикаларға айналды.

Қазақстанның саяси – әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, оның Одақтас Республикаға айналуы Қазақ Кеңес Социолистік Республикасының Конституциясын қабылдауды қажет етті. Осыған орай Орталық Атқару Комитеті құрған Конституциялық комиссия жасаған Конституциялық Заң жобасы 1937 жылы 9 ақпанда Республика еңбекшілерінің талқылауына ұсынды. Баспасөз бетінде, ұжымдарда кеңінен талқыланған Конституция жобасын 1937 жылы наурыздың 21 – 26 аралығында болған Қазақстан Кеңестерінің төтенше оныншы съезі қарап бекітті.

Конституция Қазақ Кеңес Республикасының жұмысшы, шаруалар табының социолистік мемлекеті екенін, оның саяси негізін еңбекшілер депутаттары кеңесі құрайтынын, сол арқылы бүкіл биліктің еңбекшілердің өз қолдарына топтастырылатыны атап көрсетілді. Республиканың экономикалық негізін шаруашылықтың социолистік системасы және мемлекеттік, сондай – ақ мемлекеттік – коорперативтік меншіктен тұратын социолистік меншік құрайтынын жариялады. Республикадағы ең жоғарғы мемлекеттік орган төрт жылға тікелей сайланатын ҚКСР Жоғарғы Кеңесі деп көрсетілді. Жоғарғы Кеңес өзінің Президиумын және Үкіметті – Халық Комиссарлар Кеңесін құрады делінді.

Конституция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас бостандығы мен міндеттерін белгілеп, республиканың ұлттық ерекшеліктерін ескерді. Онда Қазақстанның Одақ құрамына егеменді ел ретінде ерікті кіретіні, жерінің тұтастығы мен бөлінбейтіндігі, Қазақ КСР азаматтарының КСРО азаматы болып танылатыны туралы айтылды. Конституцияда тұрғылықты халықтың өз тілімен еркін пайдаланып, ана тілінде мектеп, мәдени ошақтар мен мемлекеттік мекемелер ашуға ерікті екені көрсетілді. Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндік пен құқықтар мойындалғанымен, іс жүзінде конституциялық ерекшелердің бұрмалануы, демократияны бұзушылық пен заңсыздықтың осы жылдары белеу алғаны қазіргі күндерде белеу алып отыр. Жариялылық тұсында шыншылдықты, ақиқатты, қалпына келтіруге, боямасыз көрсетуге ұмтылыс жасалып жатқан бүгінгі таңда сол жылдардың тарихиндағы ақтаңдақтар қазір жаңа деректермен, мағлұматтармен шыншылдық тұрғысынан көрсетілуде.

30 жылдардың екінші жартысында, дүние жүзілік соғыстың қара бұлты қаптап келе жатқан тұста әміршіл - әкімшіл басқару жүйесі өзінің бостандығы ең бір жексұрындық қасиеттерін көрсете бастады. Соның салдарынан Кеңес қоғамы аса ауыр да , зардапты қиындықтарға кездесті. Одан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Жергілікті партия, кеңес, комсомол, кәсіподақ ұйымдары, шаруашылық орындары үлкен соққыға душар болды. Жеке адамды дәріптеу жағдайында жергілікті кадрларды қудалау етек алды. Қаралап, жала жауып арыз бергендерді қолпаштау, жаппай сезіктену, шет ел пайдасына шыншылдық жасап жүр деп орынсыз айтып табу, басқа жүгенсіздіктер мен жолсіздіктер тыюсыз етек алды. Партия, Кеңес қызметкерлері, оқыған зиялылар орынсыз қудалауға, құрбандыққа ұшырады. Сөйтіп, қасіретті қуғындаудың екінші кезеңі 1937жылы басталды. Бұл жылы “Халық жауы” деген айып тағылып, Л.И.Мирзоян, О.Исаев, Ү.Қылымбетов, С.Меңдешев, Н.Нұрмақанов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов, О. Жандосов, С.Есқараев, Т. Жүргенов, ақын-жазушылар С. Сейфуллин, Б.Майлин, І. Жансүгіров, Ғ. Тоқжанов, А.Қоңыратбаев тағы басқа ғылым мен мәдениеттің өнердің көптеген өкілдері ұсталды. Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-ң қанды шеңгеліне ілініп, оның 22 мыңы атылып кетті. Олардың арасында партия, кеңес органдарының жергілікті жерлердегі басшы қызметкерлері аз болған жоқ. Бұлардың отбасындағы әйел балаларына дейін қудаланып, олар да туған жерінен аластатылды. Осы жылдарғы зобалау қазақ халқының жүрегіне жазылмас жара салды, қара жамылған қайғыға душар етті.

Сол тұста болмашы жазығы бар, тіпті ешбір жазығы жоқ адамдар да ұсталып жатты. Оған анелдатқа айналып кеткен. Мына бір кішкене суреттемені келтіруге болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Қаз АКСР одақтас Республика болып қай жылы құрылды?
   
2. 
   Тоталитарлық жүйенің нығая түсуі және елдегі жаппай қуғын- сүргіннің маңызы қандай еді?
   
3. 
   Қазақсатндағы лагерьлер жүйесі қандай сипатта болды ?
   

1. 
   Қазақ АКСР-нің Одақтас Республика болып құрылуы.
   
2. 
   Тоталитарлық жүйенің нығая түсуі . Жаппай қуғын-сүргінің басталуы .
   
3. 
   Қазақстан лагерлер жүйесі . Ел мен халық трагедиясының тағлымы.
   

1. 
   Ч. Мусин. Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К. Аманжолов . Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы.ІІ
   
3. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. ІІ – ІІІ том
   
5. 
   Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық .
   

1936 жылы желтоқсанда қабылданған кеңестері Одағының жаңа Конституциясы КСРО – ға тікелей қарайтын жаңа одақтас республикалардың құрылуын заң жүзінде іске асырды. Осы уақытқа дейін Одақтың құрамында жеті республика болып келсе, енді олардың саны он бірге жеткізілді. Завкавказы Федерациясын таратылып, оған қарап келген Әзірбайжан, Армян, Грузин республикалары енді Одаққа тікелей қарайтын болды. Қазақ, Қырғыз Автономиялық республикалары да Одақтас республикаларға айналды.

Қазақстанның саяси – әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, оның Одақтас Республикаға айналуы Қазақ Кеңес Социолистік Республикасының Конституциясын қабылдауды қажет етті. Осыған орай Орталық Атқару Комитеті құрған Конституциялық комиссия жасаған Конституциялық Заң жобасы 1937 жылы 9 ақпанда Республика еңбекшілерінің талқылауына ұсынды. Баспасөз бетінде, ұжымдарда кеңінен талқыланған Конституция жобасын 1937 жылы наурыздың 21 – 26 аралығында болған Қазақстан Кеңестерінің төтенше оныншы съезі қарап бекітті.

Конституция Қазақ Кеңес Республикасының жұмысшы, шаруалар табының социолистік мемлекеті екенін, оның саяси негізін еңбекшілер депутаттары кеңесі құрайтынын, сол арқылы бүкіл биліктің еңбекшілердің өз қолдарына топтастырылатыны атап көрсетілді. Республиканың экономикалық негізін шаруашылықтың социолистік системасы және мемлекеттік, сондай – ақ мемлекеттік – коорперативтік меншіктен тұратын социолистік меншік құрайтынын жариялады. Республикадағы ең жоғарғы мемлекеттік орган төрт жылға тікелей сайланатын ҚКСР Жоғарғы Кеңесі деп көрсетілді. Жоғарғы Кеңес өзінің Президиумын және Үкіметті – Халық Комиссарлар Кеңесін құрады делінді.

Конституция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас бостандығы мен міндеттерін белгілеп, республиканың ұлттық ерекшеліктерін ескерді. Онда Қазақстанның Одақ құрамына егеменді ел ретінде ерікті кіретіні, жерінің тұтастығы мен бөлінбейтіндігі, Қазақ КСР азаматтарының КСРО азаматы болып танылатыны туралы айтылды. Конституцияда тұрғылықты халықтың өз тілімен еркін пайдаланып, ана тілінде мектеп, мәдени ошақтар мен мемлекеттік мекемелер ашуға ерікті екені көрсетілді. Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндік пен құқықтар мойындалғанымен, іс жүзінде конституциялық ерекшелердің бұрмалануы, демократияны бұзушылық пен заңсыздықтың осы жылдары белеу алғаны қазіргі күндерде белеу алып отыр. Жариялылық тұсында шыншылдықты, ақиқатты, қалпына келтіруге, боямасыз көрсетуге ұмтылыс жасалып жатқан бүгінгі таңда сол жылдардың тарихиндағы ақтаңдақтар қазір жаңа деректермен, мағлұматтармен шыншылдық тұрғысынан көрсетілуде.

30 жылдардың екінші жартысында, дүние жүзілік соғыстың қара бұлты қаптап келе жатқан тұста әміршіл - әкімшіл басқару жүйесі өзінің бостандығы ең бір жексұрындық қасиеттерін көрсете бастады. Соның салдарынан Кеңес қоғамы аса ауыр да , зардапты қиындықтарға кездесті. Одан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Жергілікті партия, кеңес, комсомол, кәсіподақ ұйымдары, шаруашылық орындары үлкен соққыға душар болды. Жеке адамды дәріптеу жағдайында жергілікті кадрларды қудалау етек алды. Қаралап, жала жауып арыз бергендерді қолпаштау, жаппай сезіктену, шет ел пайдасына шыншылдық жасап жүр деп орынсыз айтып табу, басқа жүгенсіздіктер мен жолсіздіктер тыюсыз етек алды. Партия, Кеңес қызметкерлері, оқыған зиялылар орынсыз қудалауға, құрбандыққа ұшырады. Сөйтіп, қасіретті қуғындаудың екінші кезеңі 1937жылы басталды. Бұл жылы “Халық жауы” деген айып тағылып, Л.И.Мирзоян, О.Исаев, Ү.Қылымбетов, С.Меңдешев, Н.Нұрмақанов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов, О. Жандосов, С.Есқараев, Т. Жүргенов, ақын-жазушылар С. Сейфуллин, Б.Майлин, І. Жансүгіров, Ғ. Тоқжанов, А.Қоңыратбаев тағы басқа ғылым мен мәдениеттің өнердің көптеген өкілдері ұсталды. Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-ң қанды шеңгеліне ілініп, оның 22 мыңы атылып кетті. Олардың арасында партия, кеңес органдарының жергілікті жерлердегі басшы қызметкерлері аз болған жоқ. Бұлардың отбасындағы әйел балаларына дейін қудаланып, олар да туған жерінен аластатылды. Осы жылдарғы зобалау қазақ халқының жүрегіне жазылмас жара салды, қара жамылған қайғыға душар етті.

Сол тұста болмашы жазығы бар, тіпті ешбір жазығы жоқ адамдар да ұсталып жатты. Оған анелдатқа айналып кеткен. Мына бір кішкене суреттемені келтіруге болады.

Бақылау сұрақтары :

1. 
   Кеңестер Одағының Конституциясы қашан қабылданды?
   
2. 
   Конституция бойынша азаматтардың құқығы қандай болды?
   
3. 
   Қазақстанның саяси – әлеуметтік өміріндегі өзгерістер қандай болды?
   

1. 
   АССР-ның тұңғыш Конституциясының қабылдануы оның негізгі принциптері.
   
2. 
   Қазақстан мен Орта Азияны ұлттық-мемлекеттік межелеу, біртұтас Қазақстан атырабының қалыптасуы.
   
3. 
   «Кіші Қазан» идеясы және оның зарбаптары.
   

1. Қазақ ССР тарихы 5-томдық. 4-5 томдар. Алматы 1981 ж.

2. Х.Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы А., 1995

3. Ә.Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А., 1997 ж.

4. К.Мамырұлы. Қазақ тарихы А.,1995ж.

5. А.Күзембайұлы, Е.Әбіл История Республики Казахстан А.,1998 г.

ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш қызыл керуені 1922 жылы Ә. Жангелдиннің басқаруымен ел аралауға шықты, 9 мамырдан 12 маусымға дейін керуен Орынбор мен Семей аралығындағы 26 болыстың 37 ауылында, сондай-ақ Екібастұз бен Спасск зауытында болды. 126 жиын, 420 әңгіме өткізді. Керуен Кеңестердің іс қағаздарында қазақ тілінде жүргізуді жолға қойды. Мұның өзі ұлттық-мемлекеттік жүйені нығайтуға ықпал етті.

1922 жылы 30 желтоқсанда Мәскеуде өткен Кеңестердің Бүкілодақтық бірінші сьезі Кеңестердің Социалистік Республикалар сияқты Қазақ АКСР-да Кеңестік Ресей Федерациясы құрамында Одаққа кірді.

Орта Азия Кеңес республикаларын ұлттық-мемлекеттік жағынан 1924 ж жүргізілген межелеу республика өміріндегі маңызды оқиға еді. Ұлттық жерлердің межеленуі нәтежесінде Түркістан АКСР-інің құрамындағы бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының жерлері Қазақ АКСР-іне қарайтын болды. Соның нәтежесінде Қазақстан жері 700 мың шаршы шақырымға, ал халқы-1 млн 468 724 адамға өсіп 5230 мыңға жетті. Тұрғындары негізінен орыстар болып табылатын Орынбор губерниясы Қазақстаннан бөлінді. Республиканың астанасы Қызылорда (Ақмешіт) көшті. Қазақ жері мен халқын біртұтас ұлттық мемлекетке біріктірудің республика үшін зор әлеуметтік және экономикалық маңызды болды. Атап айтқанда, өлкенің өндіргіш күштерінің дамуына қолайлы жағдай жасады.

1925 жылы сәуірде Қызылордада республика кеңестерінің бесінші сьезі өтті. Ол «Ауылға, қыстаққа және деревняға бет бұрайық» деген ұран негізінде жұмыс істеп, шаруаларды жерге орналастыру жұмыстарының келелі жоспары, суландыру құрылысын дамыту, мемлекеттік және кооперативтік сауданың рөлін одан әрі нығауту, өндірістік серіктіктерді қолдау мәселелерін талқылады. Сьезде халықтың байырғы тарихи атауы қалпына келтіріліп-қазақ халқы, ал республиканы-Қазақ АКСР-і деп атау туралы қаулы қабылданды. Сол жылы кеңестер саулауында ауылдық кеңестерге 60 мыңға жуық депутат сайланды. Олардың құрамында жұмысшы және селолық жердегі жалдамалы жұмысшылар-6,1 пайыз, кедейлер-70,9, орта шаруа-18,8, қызметшілер-4 пайызын қамтыды.

Сонымен бірге 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде қайғылы жағдайлар қалыптаса бастады. Ол сталинизм идеологиясы негізінде қалыптасқан тоталитарлық жүйенің нығаюынмен байланысты еді.Елдегі орын алған экономикалық саястың тоқталуымен байланысты одан ары тереңдей түсті. Республикада «әскери коммунизм» саясаты кезіндегі жұмыс тәсілдері қайтадан жанданды. Халықтың өкіметі жеке адамның дара басшылығымен ауыстырылып, басқарудың командалық-бюрократтық тәсіл іске аса бастады. Мұның барлығы БК/б/ П Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшылығына 1925 жылы қыркүйекте Ф. И. Голощекиннің келуімен байланысты болды. Ол келісімен республикада халыққа қысым жасау саясаты күшейіп, бұл ерекше қатаң сипат алды. Осы кезде Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді. 1925 ж желтоқсанында өткен өлкелік парти комитетінің бесінші конференциясында «Ауылды кеңестендіру туралы» шешім қабылданды. Ол ауылдық жерлерде тап күресінің шұғыл шиеленісуіне түрткі болды. Республикада «Кіші қазан» революциясын өткізу үшін идеологиялық негіз жасалды, сөйтіп жаппай жазалау дәуірі басталып, ол қазақ халқын құлақ есітпеген қайғы қасіретке ұщыратты.

1. 
   «Кіші Қазан» идеясы және оның зарбаптары қандай ?
   
2. 
   Біртұтас Қазақстан атырабының қалыптасуының мәні қандай?
   
3. 
   Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде қайғылы жағдайлар қандай сипатта болды?
   

1. Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа кошу және оның барысы

2. Өнеркәсіпті, көлікті және ауыл шаруашылығын қайта қалпына келтірудің барталуы.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қазақ ССР тарихы 5-томдық. 4-5 томдар. Алматы 1981 ж.

2. Х.Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы А., 1995

3. Ә.Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А., 1997 ж.

4. К.Мамырұлы. Қазақ тарихы А.,1995ж.

5. А.Күзембайұлы, Е.Әбіл История Республики Казахстан А.,1998 г.

Қазақстанда азамат соғысы аяқталғаннан кейін, эканомикалық және әлеуметтік- саяси жағдай Ресейдің орталық аудандарымен салыстарғанда ауыр болды. Бейбіт құрыфлысқа көшудің барысында шаруашылық және саяси қиындықтардың мұнда бұрынғы феодалдық дәуірден мұра болып келген экономикалық және мәдени артта қалушылықпен байланысты еді.

1920 ж аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде қазақтары 50,3, орыстары- 31,1 , украиндары- 14,4 , пайыз халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ал ауыл шаруашылығы мешеу дамымаған еді. Егіншілікте жерді біраз тыңайтып қайта жырту жүйесі, мал шаруашылығында көшпелі және жартылай көшпелі шарушылық басым болатын. Егістік көлемі азамат соғысы жылдарында едәір кеміп, астықтың жалпы көлемі мен түсімі үш есеге жуық азайды.

Қазақстанның өнеркәсібі құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі кәсіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, істен шықты. Қазақстан халық шарушылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны 6,5 пайыз құрады. Өнеркәсіп халық қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Еңбек өнімділігі төмен, шикізат пен отын жетіспеді. Бұл кезде Қазақстанда да Ресейдегі сияқты эканомикалық бірнеше меншік түрі: патриархалдық, ұсақ шаруалық, капиталистік жеке меншік, мемлекеттік- капиталистік және социолистік меншіктер орын алды. Бірақ олардың эканомикадағы көлемі әр түрлі еді. Қазақстан эканомикасында социалистік үлестің меншік салмағы тіпті төмендеді.

Жеті жылға созылған соғыста (бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы) жүздеген мың адам қырылды. Кейбір уездерде аштық басталды. Кеңес елінің басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізілді. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын тудырды. әсіресе ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Өйткені олардан азық-түлік көп және қатал әдістермен жиналды.

Мұндай наразылықтың күшеюі Кеңес өкіметін салғырттан, яғни “әскери коммунизм” саясатынан бас тартуға, жаңа эканомикалық саясатқа көшуге, салғыртты салықпен ауыстыруға мәжбүр болды.

Қазақстанда жаңа эканомикалық саясатты (НЭП- ті) іске асыру 1921 ж Қазақ АКСР Орталық Атқару комитетінің азық – түлік салығына көшу туралы шешімі негізінде жүргізілді. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды. Мәселен, 1920 ж Жетісуі және Сырдария облыстарында астық салғырты бойынша 10,4 млн. пұт астық жиналса, 1921 ж салық арқылы шаруалардан жиналған астық 6,0 млн. пұттан асқан жоқ. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік алды.

Алайда, жаңа эканомикалық саясатты іске асыру барысында көптеген қиыншылықтарда кездесті. Атап айтқанда, 1921 ж жазда Еділ өзенінің бойының, Солтүстік және Батыс Қазақстанның халықтары күшті қуаңшылық болуына байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Бөкей, Ақтөбе, және Қостанай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай, қырыла бастады. Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдық аштыққа апарып соқты. Түркістан мен Украина республикалары да Қазақстанға елеулі көмек жасады. Осы қиын қыстау кезіңде Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы елеулі көмек көрсетті.

1. 
   Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу және оның барысының тарихи сипаты қандай?
   
2. 
   Қазақстан халық шарушылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны қанша пайызын құрады?
   
3. 
   Жаңа эканомикалық саясатты іске асыру барысында көптеген қиыншылықтарда кездесті. Ол қандай еді?
   

1. Республиканың қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер.

2. Саудадағы кооперативтік қозғалыс.

3. ЖЭС идеясынан ауытқушылықтың басталуы.

1. Қазақ ССР тарихы 5-томдық. 4-5 томдар. Алматы 1981 ж.

2. Х.Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы А., 1995

3. Ә.Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А., 1997 ж.

4. К.Мамырұлы. Қазақ тарихы А.,1995ж.

5. А.Күзембайұлы, Е.Әбіл История Республики Казахстан А.,1998 г.

Қазақстандағы жаңа экономикалық саясатты жүргізуде Кеңестердің рөлі күшейді. Оларға шаруалар қауымының сенімі арта бастады. Бұл тұста кеңестерді нығайтуға байланысты біраз жұмыстар жүргізілді. 1921 жылы уездер мен губернияларда Кеңестер сьезі болып өтті. Алайда, Қазақстандағы кеңес құрылысында бірқатар қиыншылықтар мен кемшіліктер ездесті. Көптеген қызметкерлер жаңа экономикалық саясаттың мәнін түсінбеді, бұрынғысынша «әскери коммунизм» әдістерімен жұмыс жасады. Кеңестер құрамына жаңа құрылысқа қарсы, іштен бүлдіру әрекетіне бейім адамдардың кіріп алу фактілері орын алды.Дегенмен Кеңестерді құрып,нығайту жұмысы мақсатты түрде жүргізіледі.Оған белсене қатысқан Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш төрағасы С.Мендешев,орынбасары Ә.Жангелдин,Ішкі істер халық комиссары Ә.Әйтиев және басқалары Кеңестердін жұмысын жандандыруға елеулі еңбек сіңірді.

1921 жылы 4-10 қазанда Қазақ АКСР Кеңестерінің екінші съезі болып өтті.Онда республика өмір сүрген алғашқы жыл ішіндегі мемлекеттік және шаруашылық құрылыстың қорытындылары шығарылды.Сонымен бірге жергілікті жерлерде кеңестерді нығайтудың жолдары белгіленді.

1922 жылы Кеңестер сайлауы өтті.Олардын құрамын жергіліктендіру іске асырылды.Бөкей,Орал,Ақтөбе,Семей губернияларында болыстық атқару комитеттері сайлауынан кейін,депутаттардың жартысынан астамы қазақтар болды.Бұқара арасында саяси жұмыс жүргізу мақсатында Қызыл керуен және жылжымалы қызыл отау сияқты жұмыстың жаңа түрлері пайдаланды.

1. 
   Республиканың қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістердің мәні
   
2. 
   Кеңестерді құрып,нығайту жұмысы мақсатты түрде жүргізілді ме?
   
3. 
   Қазақ АКСР Кеңестерінің екінші съезі қай жылы болды?
   

1. 
   Қазақ АКСР-нің Одақтас Республика болып құрылуы.
   
2. 
   Тоталитарлық жүйенің нығая түсуі . Жаппай қуғын-сүргінің басталуы .
   
3. 
   Қазақстан лагерлер жүйесі . Ел мен халық трагедиясының тағлымы.
   

1. 
   Ч. Мусин. Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К. Аманжолов . Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы.ІІ
   
3. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. ІІ – ІІІ том
   
5. 
   Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық .
   

1936 жылы желтоқсанда қабылданған кеңестері Одағының жаңа Конституциясы КСРО – ға тікелей қарайтын жаңа одақтас республикалардың құрылуын заң жүзінде іске асырды. Осы уақытқа дейін Одақтың құрамында жеті республика болып келсе, енді олардың саны он бірге жеткізілді. Завкавказы Федерациясын таратылып, оған қарап келген Әзірбайжан, Армян, Грузин республикалары енді Одаққа тікелей қарайтын болды. Қазақ, Қырғыз Автономиялық республикалары да Одақтас республикаларға айналды.

Қазақстанның саяси – әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, оның Одақтас Республикаға айналуы Қазақ Кеңес Социолистік Республикасының Конституциясын қабылдауды қажет етті. Осыған орай Орталық Атқару Комитеті құрған Конституциялық комиссия жасаған Конституциялық Заң жобасы 1937 жылы 9 ақпанда Республика еңбекшілерінің талқылауына ұсынды. Баспасөз бетінде, ұжымдарда кеңінен талқыланған Конституция жобасын 1937 жылы наурыздың 21 – 26 аралығында болған Қазақстан Кеңестерінің төтенше оныншы съезі қарап бекітті.

Конституция Қазақ Кеңес Республикасының жұмысшы, шаруалар табының социолистік мемлекеті екенін, оның саяси негізін еңбекшілер депутаттары кеңесі құрайтынын, сол арқылы бүкіл биліктің еңбекшілердің өз қолдарына топтастырылатыны атап көрсетілді. Республиканың экономикалық негізін шаруашылықтың социолистік системасы және мемлекеттік, сондай – ақ мемлекеттік – коорперативтік меншіктен тұратын социолистік меншік құрайтынын жариялады. Республикадағы ең жоғарғы мемлекеттік орган төрт жылға тікелей сайланатын ҚКСР Жоғарғы Кеңесі деп көрсетілді. Жоғарғы Кеңес өзінің Президиумын және Үкіметті – Халық Комиссарлар Кеңесін құрады делінді.

Конституция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас бостандығы мен міндеттерін белгілеп, республиканың ұлттық ерекшеліктерін ескерді. Онда Қазақстанның Одақ құрамына егеменді ел ретінде ерікті кіретіні, жерінің тұтастығы мен бөлінбейтіндігі, Қазақ КСР азаматтарының КСРО азаматы болып танылатыны туралы айтылды. Конституцияда тұрғылықты халықтың өз тілімен еркін пайдаланып, ана тілінде мектеп, мәдени ошақтар мен мемлекеттік мекемелер ашуға ерікті екені көрсетілді. Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндік пен құқықтар мойындалғанымен, іс жүзінде конституциялық ерекшелердің бұрмалануы, демократияны бұзушылық пен заңсыздықтың осы жылдары белеу алғаны қазіргі күндерде белеу алып отыр. Жариялылық тұсында шыншылдықты, ақиқатты, қалпына келтіруге, боямасыз көрсетуге ұмтылыс жасалып жатқан бүгінгі таңда сол жылдардың тарихиндағы ақтаңдақтар қазір жаңа деректермен, мағлұматтармен шыншылдық тұрғысынан көрсетілуде.

30 жылдардың екінші жартысында, дүние жүзілік соғыстың қара бұлты қаптап келе жатқан тұста әміршіл - әкімшіл басқару жүйесі өзінің бостандығы ең бір жексұрындық қасиеттерін көрсете бастады. Соның салдарынан Кеңес қоғамы аса ауыр да , зардапты қиындықтарға кездесті. Одан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Жергілікті партия, кеңес, комсомол, кәсіподақ ұйымдары, шаруашылық орындары үлкен соққыға душар болды. Жеке адамды дәріптеу жағдайында жергілікті кадрларды қудалау етек алды. Қаралап, жала жауып арыз бергендерді қолпаштау, жаппай сезіктену, шет ел пайдасына шыншылдық жасап жүр деп орынсыз айтып табу, басқа жүгенсіздіктер мен жолсіздіктер тыюсыз етек алды. Партия, Кеңес қызметкерлері, оқыған зиялылар орынсыз қудалауға, құрбандыққа ұшырады. Сөйтіп, қасіретті қуғындаудың екінші кезеңі 1937жылы басталды. Бұл жылы “Халық жауы” деген айып тағылып, Л.И.Мирзоян, О.Исаев, Ү.Қылымбетов, С.Меңдешев, Н.Нұрмақанов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов, О. Жандосов, С.Есқараев, Т. Жүргенов, ақын-жазушылар С. Сейфуллин, Б.Майлин, І. Жансүгіров, Ғ. Тоқжанов, А.Қоңыратбаев тағы басқа ғылым мен мәдениеттің өнердің көптеген өкілдері ұсталды. Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-ң қанды шеңгеліне ілініп, оның 22 мыңы атылып кетті. Олардың арасында партия, кеңес органдарының жергілікті жерлердегі басшы қызметкерлері аз болған жоқ. Бұлардың отбасындағы әйел балаларына дейін қудаланып, олар да туған жерінен аластатылды. Осы жылдарғы зобалау қазақ халқының жүрегіне жазылмас жара салды, қара жамылған қайғыға душар етті.

Сол тұста болмашы жазығы бар, тіпті ешбір жазығы жоқ адамдар да ұсталып жатты. Оған анелдатқа айналып кеткен. Мына бір кішкене суреттемені келтіруге болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Қазақ КСР қай жылы құрылды?
   
2. 
   Ел мен халық трагедиясының тағлымының тарихи сипаты?
   
3. 
   Конституцияның азаматтарға деген құқығында қандай заңдар қабылданған?
   

1. 
   Қазақ АКСР-нің Одақтас Республика болып құрылуы.
   
2. 
   Тоталитарлық жүйенің нығая түсуі . Жаппай қуғын-сүргінің басталуы .
   
3. 
   Қазақстан лагерлер жүйесі . Ел мен халық трагедиясының тағлымы.
   

1. 
   Ч. Мусин. Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К. Аманжолов . Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы.ІІ
   
3. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. ІІ – ІІІ том
   
5. 
   Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық .
   

1936 жылы желтоқсанда қабылданған кеңестері Одағының жаңа Конституциясы КСРО – ға тікелей қарайтын жаңа одақтас республикалардың құрылуын заң жүзінде іске асырды. Осы уақытқа дейін Одақтың құрамында жеті республика болып келсе, енді олардың саны он бірге жеткізілді. Завкавказы Федерациясын таратылып, оған қарап келген Әзірбайжан, Армян, Грузин республикалары енді Одаққа тікелей қарайтын болды. Қазақ, Қырғыз Автономиялық республикалары да Одақтас республикаларға айналды.

Қазақстанның саяси – әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, оның Одақтас Республикаға айналуы Қазақ Кеңес Социолистік Республикасының Конституциясын қабылдауды қажет етті. Осыған орай Орталық Атқару Комитеті құрған Конституциялық комиссия жасаған Конституциялық Заң жобасы 1937 жылы 9 ақпанда Республика еңбекшілерінің талқылауына ұсынды. Баспасөз бетінде, ұжымдарда кеңінен талқыланған Конституция жобасын 1937 жылы наурыздың 21 – 26 аралығында болған Қазақстан Кеңестерінің төтенше оныншы съезі қарап бекітті.

Конституция Қазақ Кеңес Республикасының жұмысшы, шаруалар табының социолистік мемлекеті екенін, оның саяси негізін еңбекшілер депутаттары кеңесі құрайтынын, сол арқылы бүкіл биліктің еңбекшілердің өз қолдарына топтастырылатыны атап көрсетілді. Республиканың экономикалық негізін шаруашылықтың социолистік системасы және мемлекеттік, сондай – ақ мемлекеттік – коорперативтік меншіктен тұратын социолистік меншік құрайтынын жариялады. Республикадағы ең жоғарғы мемлекеттік орган төрт жылға тікелей сайланатын ҚКСР Жоғарғы Кеңесі деп көрсетілді. Жоғарғы Кеңес өзінің Президиумын және Үкіметті – Халық Комиссарлар Кеңесін құрады делінді.

Конституция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас бостандығы мен міндеттерін белгілеп, республиканың ұлттық ерекшеліктерін ескерді. Онда Қазақстанның Одақ құрамына егеменді ел ретінде ерікті кіретіні, жерінің тұтастығы мен бөлінбейтіндігі, Қазақ КСР азаматтарының КСРО азаматы болып танылатыны туралы айтылды. Конституцияда тұрғылықты халықтың өз тілімен еркін пайдаланып, ана тілінде мектеп, мәдени ошақтар мен мемлекеттік мекемелер ашуға ерікті екені көрсетілді. Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндік пен құқықтар мойындалғанымен, іс жүзінде конституциялық ерекшелердің бұрмалануы, демократияны бұзушылық пен заңсыздықтың осы жылдары белеу алғаны қазіргі күндерде белеу алып отыр. Жариялылық тұсында шыншылдықты, ақиқатты, қалпына келтіруге, боямасыз көрсетуге ұмтылыс жасалып жатқан бүгінгі таңда сол жылдардың тарихиндағы ақтаңдақтар қазір жаңа деректермен, мағлұматтармен шыншылдық тұрғысынан көрсетілуде.

30 жылдардың екінші жартысында, дүние жүзілік соғыстың қара бұлты қаптап келе жатқан тұста әміршіл - әкімшіл басқару жүйесі өзінің бостандығы ең бір жексұрындық қасиеттерін көрсете бастады. Соның салдарынан Кеңес қоғамы аса ауыр да , зардапты қиындықтарға кездесті. Одан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Жергілікті партия, кеңес, комсомол, кәсіподақ ұйымдары, шаруашылық орындары үлкен соққыға душар болды. Жеке адамды дәріптеу жағдайында жергілікті кадрларды қудалау етек алды. Қаралап, жала жауып арыз бергендерді қолпаштау, жаппай сезіктену, шет ел пайдасына шыншылдық жасап жүр деп орынсыз айтып табу, басқа жүгенсіздіктер мен жолсіздіктер тыюсыз етек алды. Партия, Кеңес қызметкерлері, оқыған зиялылар орынсыз қудалауға, құрбандыққа ұшырады. Сөйтіп, қасіретті қуғындаудың екінші кезеңі 1937жылы басталды. Бұл жылы “Халық жауы” деген айып тағылып, Л.И.Мирзоян, О.Исаев, Ү.Қылымбетов, С.Меңдешев, Н.Нұрмақанов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов, О. Жандосов, С.Есқараев, Т. Жүргенов, ақын-жазушылар С. Сейфуллин, Б.Майлин, І. Жансүгіров, Ғ. Тоқжанов, А.Қоңыратбаев тағы басқа ғылым мен мәдениеттің өнердің көптеген өкілдері ұсталды. Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-ң қанды шеңгеліне ілініп, оның 22 мыңы атылып кетті. Олардың арасында партия, кеңес органдарының жергілікті жерлердегі басшы қызметкерлері аз болған жоқ. Бұлардың отбасындағы әйел балаларына дейін қудаланып, олар да туған жерінен аластатылды. Осы жылдарғы зобалау қазақ халқының жүрегіне жазылмас жара салды, қара жамылған қайғыға душар етті.

Сол тұста болмашы жазығы бар, тіпті ешбір жазығы жоқ адамдар да ұсталып жатты. Оған анелдатқа айналып кеткен. Мына бір кішкене суреттемені келтіруге болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Қазақ КСР қай жылы құрылды?
   
2. 
   Ел мен халық трагедиясының тағлымының тарихи сипаты?
   
3. 
   Конституцияның азаматтарға деген құқығында қандай заңдар қабылданған?
   

1. 
   Ересектер арасындағы сауатсыздықты жою.
   
2. 
   Халыққа білім беру
   

1. 
   Қазақстан тарихы II-III том.
   
2. 
   Ч.Мусин Қазақ тарихы.
   
3. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
4. 
   К.Аманжолов Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы I-II том.
   

20 жж жартысы мен 30 жылдардағы мәдени құрылыс Қазақстанда болып жатқан жағдайлар мынадай міндеттердің жуық арада шешілуін қажет етті. Ол еңбекшілердің сауатсыздығын жою еді. Осы мақсатта 1924 жылдың көкегінде Республикада сауатсыздықты жою қоғамы құрылды.Осы қоғамның күшімен 1927 жылы Қазақстанда 200 мыңдай адам оқытыла бастады. Алайда бұл уақыттың талабына және сол кездегі қалыптасқан жағдайға жауап бере алмады. Сондықтан 1931 жылдың желтоқсанында республикадак 15 пен 50 жас аралығындағы еңбекші тұрғынға міндетті түрде сауатсыздықты жою мақсатында оқу жүктелінді жылдан жылға халыққа білім беру мақсатында жұмсалатын қаржы арта түсті.

1939 жылы Республика тұрғындарының сауаты 65 пайызға көтерілді. Қазақ тұрғындарының сауаты 65 көтерілді. Қазақ тұрғындарының арасында 60 пайызға жетті. Түгелдей сауатандырылған аудандарға Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Тараз, Риддер, Ленингрск қалалры жазылды. Республиканың құрылғанына 20 жыл толуына қарсы сауатсыздықты жою негізінен аяқталды.

Сауатсыздықты жою мен қатра оқу ағарту жұмыстары белсене түрде дамыды. 1926 жылдың мамыр айында республикалық СНК КаССР-де бірдеи еңбек мектебініңустабы қабылданды. 1930-1931 жылдары көшпелі және отырықшы аудандарда жалпыға бірдей білім беру өндірілді. 1940 жылы Қазақстан 44 мыңнан астам оқушылар болды. Соғыстың алдында 20 жоғарғы оқу орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұмыс істеді. Оларда40 мың адам оқыды. Одан басқа 1940 жылы еліміздің әр түрлі аудандарда 20 мыңнан астам қазақстандықтар оқып, білім алды.

Республиканың ересек тұрғандарының арасындағы сауатсыздықты жою, жалпыға бірдей бастауыш оқуды ендіру.

Халыққа білім беруді дамыту немесе жетілдіру, профессионалдық білім беру, мектепке Шығыс халқтарының қыздарына жоғарғы білім беру осылардың барлығы ұлыттық интелегенцияның қалыптасуына қажетті. 1940 ж Қазақстанда 3100-дей магазин, 600 дей асхана және 120-дай аурухана салынды. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесі қалыптасыты.

Сонымен сауатсыздықты жою жолын білім беретін мектептерді көбейту жөнінде елеулі табыстарға қол жетті, жаңа советтік интелегенцияны қалыптастыру процесі жүргізілді. Советтік қазақстанның ғылымы өркендеді, әдебиетпен өнер дамыды.1932 жылдың аяғында Қазақстан тұрғындарының 42 пайызы сауаттанды. Бастауыш мектепте оқитындар саны 1958 жылғы 3058 мыңға дейін көбейді.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ересектер арасындағы сауатсыздықты жоюдағы алға қойған негізгі міндеттері?
   
2. 
   Сауатсыздықты жою мен қатра оқу ағарту жұмыстары қандай болды?
   
3. 
   1932 жылы Қазақстан тұрғындарының қанша пайызы сауатсыздықты жойды?
   
4. 
   Қазақстандағы алғашқы жоғарғы оқу орындары қай жылы және қай жерде ашылды?
   

1. 
   Қазақыстандағы алғашқы жоғарғы оқу орындарының ашылуы
   

3. 
   Кәсіптік білім беру
   

1. 
   Қазақстан тарихы II-III том.
   

5. 
   Ч.Мусин Қазақ тарихы.
   
6. 
   Қазақстан тарихы очерктері.
   
7. 
   К.Аманжолов Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы I-II том.
   

20 жж жартысы мен 30 жылдардағы мәдени құрылыс Қазақстанда болып жатқан жағдайлар мынадай міндеттердің жуық арада шешілуін қажет етті. Ол еңбекшілердің сауатсыздығын жою еді. Осы мақсатта 1924 жылдың көкегінде Республикада сауатсыздықты жою қоғамы құрылды.Осы қоғамның күшімен 1927 жылы Қазақстанда 200 мыңдай адам оқытыла бастады. Алайда бұл уақыттың талабына және сол кездегі қалыптасқан жағдайға жауап бере алмады. Сондықтан 1931 жылдың желтоқсанында республикадак 15 пен 50 жас аралығындағы еңбекші тұрғынға міндетті түрде сауатсыздықты жою мақсатында оқу жүктелінді жылдан жылға халыққа білім беру мақсатында жұмсалатын қаржы арта түсті.

1939 жылы Республика тұрғындарының сауаты 65 пайызға көтерілді. Қазақ тұрғындарының сауаты 65 көтерілді. Қазақ тұрғындарының арасында 60 пайызға жетті. Түгелдей сауатандырылған аудандарға Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Тараз, Риддер, Ленингрск қалалры жазылды. Республиканың құрылғанына 20 жыл толуына қарсы сауатсыздықты жою негізінен аяқталды.

Сауатсыздықты жою мен қатра оқу ағарту жұмыстары белсене түрде дамыды. 1926 жылдың мамыр айында республикалық СНК КаССР-де бірдеи еңбек мектебініңустабы қабылданды. 1930-1931 жылдары көшпелі және отырықшы аудандарда жалпыға бірдей білім беру өндірілді. 1940 жылы Қазақстан 44 мыңнан астам оқушылар болды. Соғыстың алдында 20 жоғарғы оқу орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұмыс істеді. Оларда40 мың адам оқыды. Одан басқа 1940 жылы еліміздің әр түрлі аудандарда 20 мыңнан астам қазақстандықтар оқып, білім алды.

Республиканың ересек тұрғандарының арасындағы сауатсыздықты жою, жалпыға бірдей бастауыш оқуды ендіру.

Халыққа білім беруді дамыту немесе жетілдіру, профессионалдық білім беру, мектепке Шығыс халқтарының қыздарына жоғарғы білім беру осылардың барлығы ұлыттық интелегенцияның қалыптасуына қажетті. 1940 ж Қазақстанда 3100-дей магазин, 600 дей асхана және 120-дай аурухана салынды. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесі қалыптасыты.

Сонымен сауатсыздықты жою жолын білім беретін мектептерді көбейту жөнінде елеулі табыстарға қол жетті, жаңа советтік интелегенцияны қалыптастыру процесі жүргізілді. Советтік қазақстанның ғылымы өркендеді, әдебиетпен өнер дамыды.1932 жылдың аяғында Қазақстан тұрғындарының 42 пайызы сауаттанды. Бастауыш мектепте оқитындар саны 1958 жылғы 3058 мыңға дейін көбейді.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ересектер арасындағы сауатсыздықты жоюдағы алға қойған негізгі міндеттері?
   

5. 
   Сауатсыздықты жою мен қатра оқу ағарту жұмыстары қандай болды?
   
6. 
   1932 жылы Қазақстан тұрғындарының қанша пайызы сауатсыздықты жойды?
   
7. 
   4. Қазақыстандағы алғашқы жоғарғы оқу орындары қай жылы және қай жерде ашылды?
   

1. 
   Фашистік-милитаристік топтардың билікке келуі, әлемдік үстемдікке ұмтылуы.
   
2. 
   КСРО-ның соғысқа жол бермеу бағытындағы шаралары. Англия мен Францияның ұстанған саясаты.
   
3. 
   Фашистік Германияның КСРО-ға басып кіруі, күштердің ара салмағы, экономикалық потенциалдары.
   
4. 
   Соғыстың алғашқы кезіндегі сәтсіздіктер, оның себептері. Соғыстың қаупі төнген аймақтардағы өндіріс орындарын Шығысқа көшіру.
   

1. 
   Бозадақтар. Алматы-95.
   
2. 
   М. Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы-92.
   
3. 
   М. Қазақстан арсенал – фронты Алматы-70.
   
4. 
   Абишев Т. “Қазақстан в Великой Отечественной войне” Алматы-52.
   
5. 
   Бауыржан батыр Алматы-91.
   
6. 
   Балақаев Т.Б. Алдажұманов Х.С. “Қазақстан еңбек иелері – майданға” Алматы – 1985.
   

1941 жыл 22 маусымда гитлерлік Германия шабуыл жасаспау туралы шартты бұзып, отанымызға қарсы опасыздық пен шабуыл жасады. Кеңес Одағына қарсы соғысты, “Барбаросса” деген жоспарын Гитлер 1940ж. 18 желтоқсанда ақ бекіткен еді. Жоспардың стратегиялық негізіне қауырт соғыс идеясы алынды. Онда қысқа мерзімде Кеңес Одағына күшті соққы беріп, соғысты 1941ж. кезінде аяқтау көзделген еді. Фашисттер Кеңес Одағын басқаруға ыңғайлы болу үшін бөлшектеп, оны Москва, Остланд, Украина, Кавказ және Түркістан сияқты Рейхкомисарияттарға басуды көздеді. Түркістан Райхкомисариятына Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан кіруге тиіс еді. Бұл Кеңес Одағы ұшін бұрын-соңды бастан кешкен соғыстардың ішіндегі ең ауыры болды. Бұл елді біртұтас жауынгерлік лагерге айналдыруды, бүкіл экономика мен Кеңес халқының күш жігерін майдан мүддесіне, жауды жеңу мақсатына жұмылдыруды керек етті. Қазақстан еңбекшілері бұл міндетті толығымен қолдап, Ұлы отан соғысына бір кісідей жұмысқа көтерілді. Қызыл Армияның қатарына өз еріктерімен баратындықтары туралы қалалық және аудандық комисарияттарға мыңдаған арыздар түсіп жатты. Жас жігіттер мен қыздар, аға буын өкілдері қолдарына қару алып, майданға аттануға тілек білдірді. Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ Алматы, Жамбыл, Оңт. Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316 атқыштар двизиясы жасақталды. Оның командирі азамат соғысына қатысушы атақты гинерал И.В. Панфилов болды. Соғыстың алғашқы 3 айы ішінде бұдан өзге 238-ші, 310-ші, 312-ші, 314-ші, 387 және 391-ші атқыштар двизиялары құрылды. 1941 жыл аяғына дейін тағы бір двизия және 3 бригада құрылды. Қазақстанда барлығы 20-дан астам атқыштаржәне атты әскер двизиясы мен бригадасы, бірнеше артилерия және авиация көлкі, алуан әскер түрлерінің ондаған батальиондары құрылды. Республика адам күштерімен тек қазақстандық құрамалар мен бөлшектерді ғана емес, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жердегі басқа да құрамалар мен бөлшектерді толықтырып отырды. Шайқасып жатқан армия қатарына 1196164 Қазақстандық қосылды. Әрбір 5-ші қазақстандық майданға аттанды.

2. Ұлы Отан Соғысының басталуы мен бүкіл елдің экономикасын соғысқа бейімдеп қайта құру берген болды. Бұл мейлінше ауыр міндет болды. Материалдың және адам ресурстары қайта бөлінді. Олармен ең алдымен елдің қорғаныс мұқтажына жұмыс істейтін халық шаруашылығы салалары қамтамасыз етілді. Армия қатарына шақырылуға тиісті ерлердің орнына әйелдерді жеткіншектерді, пенсионерлерді т.б. алу жөнінде шаралар көзделді. Тікелей өндірісте кадрларды жеке-жеке және бригада бойынша оқыту кеңінен қолданылды.

Соғыс уақытының заңдары еңбек демалыстарын жоюды, жұмыс күнін ұзақтыруды талап етті .

Танктер, самолеттер, артилерия және басқа қару түрлерін жасаудың ұлғайтлуы түсті және сирек металдар шығаруды барынша арттыруды мейлінше талап етті. Мыс өнеркәсібінің алыбы Балқаш зауыты, Шымкент қоғасын зауыты, кенді Алтайды өнеркәсіп торабы түсті металдар өндіру қарқынын арттырды. Соғыс іздестіру жұмыстарын күшейтіп, жаңа кен орындарын игеруді талап етті. Республикада брондық және сапалы болат шығару үшін өте қажетті. Молибден, маргонец, вольфрам, никель жен басқа металдар өндіру орталығы соғыстың қиын-қыстау жылдары мемлекеттік қаржылардың барлық қорлары қатаң есепке алынды. Қорғанысқа қажетті мемлекет қаржыларды үнемдеу үшін экономикалық басқару аппаратының штаттарын едәір қысқартты.

Тауар қорларын халықтың түрлі категориялары бойынша бір орталықтан жабдықтау және бөлу жертесі енгізілді. Азық-түлік ресурстарын нормалау мен есепке алудың және олармен халықты жоспарлы түрде жабдықтаудың өте қажетіне байланысты бақылау есеп және қорғаныс бюролары құрылып, өнеркәсіп тауарларына да карточкалар енгізілді.

Республикаының ауыл шаруашылығы да соғысқа бейімделіп қайта құруда әркім жан аямай жұмыс істеуге ұмтылды. Соғыстың бастапқы кезеңінде 60-тан асқан бір колхозшыға бейбіт 1940 жылдар тиісті кезеңіндегі орта есепкен 1 айдағы 5,5 жұмыс күнінің орнына 10 жұмыс күні, ал жас жеткіншекке 9,4 жұмыс күні келді.

1941 жыл шілдеде Қазақстанға эванун халықты әкелген алғашқы келе басталды. Бұл осы жылдың тамыз-желтоқсанда өте көп келді.

Қазақстандықтар соғыс жылдары келген жүздеген мың адамдарды туған бауырындай жылы шыраймен қарсы алды, барынша қамқорлық көрсетіп, соғысқа байланысты ауыл шаруашылықтарында да, өнеркәсіп орындарында да әйелдердің үлесі салмағы күрт жоғарылады. 1940 жылы 48 %-ке 1942 жылы 75 %-ке жетті.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   КСРО-ның соғысқа жол бермеу бағытындағы шаралары қандай болды?
   
2. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанның әлеуметтік жағдайы қандай еді?
   
3. 
   3Соғыстың қаупі төнген аймақтардағы өндіріс орындарын Шығысқа көшіруі қалай іске асырылған еді?
   
4. 
   1941 жылы Қазақстанға қандай зауыт фабриаклар көшірілген еді?
   

1. 
   Елдің экономикасын соғыс мүдесіне бейімдеу. Антифашистік митингілер.
   
2. 
   КСРО жоғарғы кеңесінің жаппай мобилизациялау туралы жарлығы.
   
3. 
   Азаматтардың жалпыға бірдей әскери өнерге үйрету, армияға резервтер даярлау. Әуе және химиялық шабуылдан қорғаны, әскери ойындар өткізу.
   
4. 
   Қазақстанда әскери құрамаларды жасақтай және олардың шешуші шайқастарға қатысуы.
   

1. 
   Бозадақтар. Алматы-95.
   
2. 
   М. Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы-92.
   
3. 
   М. Қазақстан арсенал – фронты Алматы-70.
   
4. 
   Абишев Т. “Қазақстан в Великой Отечественной войне” Алматы-52.
   
5. 
   Бауыржан батыр Алматы-91.
   
6. 
   Балақаев Т.Б. Алдажұманов Х.С. “Қазақстан еңбек иелері – майданға” Алматы – 1985.
   

Экономиканың соғысқа бейімдеп қайта құруда өрт аудандардан Қазақстанға соғыс жылдары 220 өнеркәсіп орындарын көшіріп орналастыру маңызды роль атқарды. Көшіріп әкелінген зауыттар мен фабрикалар негізінен Алматы, Орал, Петропавл, Семей, Шымкент, Қарағанды, Ақтөбе аймақтарына орналастырылды. Қатал соғыс жағдайда жұмыс табының шаруалардың, зиялылардың еңбек және шығармашылық белсенділігі артты.

Кеңес патриоттары: “Еліміз бізден қанша уақыт жұмыс істеуді талап етсе, сонша уақыт жұмыс істейміз” деп мәлімдеді. Алғашқы күндердің өзінде-ақ жеңіс құрудың жоспардан тыс өнім беру, ой салтын бір-екі күнделікті табысын және зейнетақысының бір бөлігін аударып отыру, жексенбіліктер ұйымдастыру, еңбекшілердің еңбекпен жинаған қарғысын, бағалы заттарын, асыл бұйымдарын майдан қажетіне өткізу сияқты түрлері т.б.

Қазақстан КСРО-ның негізгі әскери-өнеркәсіп базалар, біріне айналды. Ол 1942 жылы жалпы Одақта балқытылған қорғасынның 85 %-ін, көмірдің 1/8-ін, молибденнің 60 %-тін, маргонецтің 84,6 %-тін Шығыс Қоңырат кеншілері ғана молибденнің 60 %-тін берді.

Колхозшы шаруалар саналылықтың, еңбектегі каhармандықтың, азаматтық ерліктің тамаша үлесін көрсетті. Ш. Берсиевтің, Ы. Жаңаевтың, Ким Ман Самның, Доңкованың, Б.Самжүрекованың, С. Оңғарбаеваның, тракторшылар П.А. Ангелинаның, А.Х. Жеребцов тың, И.Я. Кудлайдың, Комбаиншылар Нижебовскийдің, В.П. Кривичтің еңбектегі даңқы бүкіл елге таралды.

Ұлы отан соғыс алғашқы күндерінен бастап-ақ қатарында мыңдаған Қазақстандықтар шайқасқан кеңес жауынгерлер барлық майдандарда фашистік басқыншыларға қарсы кескілескен күрес жүргізді. Алғашқы соққыға 1-ші болып шекарашылар ұшырады. Брест қамалын қорғаушылар теңдесі жоқ ерлік, қайтпас қайсарлық асқан зор ерлік-жігер көрсетті.

Онда КСРО-ның 30-дан астам ұлттарының өкілдері болды. Онда Қазақстандықтардан қатардағы жауынгер А. Мүсірепов, саяси жетекші В. Лобонов, кіші сержант Т. Абдрахманов, атқыштар сержант К. Иманқұлов, курсант В.Н. Горянов, лейтенант А.Ф. наганов, артилерия мен минометшілер Т. Жұманов, Ш.Шолтыров, Т.Р. Деревянко, Қ. Баталов, Қ. Тұрдыев Фурсой т.б. айрықша ерліктермен көзге түсті. Литваның Амебус қаласының түбінде болған соғыста Батыс Қазақстан обылысындағы “Красный народа” совхозынан келген кіші сержант У. Қуанышалиев ерекше көзге түсті.

Жау тылында қалған аудандарда соғыстың алғашқы күнінен-ақ партизандар қозғалысы пайда болды. Оған қазақстандықтарда қатысты. Қазақстандық партизандардың жалпы саны 3,5 мың адамнан асып түсті. Олардың қатарында Қ. Қайсенов, Ж. Ағадосова, Е. Воробьева, П. Семенова, Н.В. Зебницкий, Ф. Озмитель, Д.Э. Әбдірахманов, Ә. Шәріпов, У. Оразбаев, Ж. Сиан, Ж. Нәметов, Т. Жұмабаев, Ш. Савельев, Т. Ахмедияров т.б. көптеген адамдар болды.

Владимир Волын төңірегінде біздің жерлесіміз танк әскерінің генерал-майоры: К.А. Семенченко фашистерге қарсы ұрыстарда ерекше көзге түсті. Оған КСРО жоғары Кеңесінің Төралқасының 1941 жылы 22 шілдедегі жарлығынан Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Атыраулық мұғалімнің ұлы, Қара теңіз флотының контрадмиралы Л.А. Владимирский де батылдығымен елімізге айырықша танылды.

Кеңес қарулы күштері орасан зор қиыншылықтарды жеңе отырып төтеп берді , күш жинап, жауды Мәскеу түбінде алғаш рет ірі жеңіліске ұшыратты. Мұнда генерал-майор Пафилов И.В. және поликомисары А.С. Егоров қолбасшылық еткен даңқты 316-атқыштар двизиясы ерлікпен шайқасты.

1941 жыл 16 қарашада Рубосенова разъезд түбінде осы двизияның 1075- 28 гвардиясы тұрды. Саяси жетекші В.Т. Ключковтың жауынгерлерді ерлікке жігерлендіріп. Ресей кең байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда Москва деген сөздер бүкіл майданға тарап кетті. 28 жауынгер – орыстар, қазақтар, украиндар, қырғыздар – 4 сағат бойы өршеленген жау танктерінің тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты, бірақ жауды өткізбеді. 18 қарашада 316 – атқыштардвизиясы, ержүрек генерал Панфилов ерлікпен қаза тапты жауынгерлер оның есімін қастерлеп, өздерін “панфиловшылар” деп атады.

Петелино деревнясы түбінде тағы да сал 1075 атқыштарполкының 6 ротасының саяси жетекшісі П.Б. Вихрев бастаған 14 жауынгер немістің 5 танкі мен 16 взвод жаяу әскерін жойып жіберді. Саяси жетекшісі жалғыз қалған кезде гранатамен жаудың тағы 2 танкін жойып, тұтқынға түспеу үшін соңғы патронын өзіне жұмсады. Вихревке қаза тапқаннанкейін Совет Одағының батыры атағы берілді.

Москва үшін шайқаста И.В. Карнов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант Б. Момышұлы басшылық еткен батальонның жауынгерлері ерекше табандылық пен қаhармандық көрсетті. (1990 жылы 11 желтоқсанда Қазақстан Одағының Батыры атағы берілді). Двизия жаудың 4 есе басым күштеріне қарсы кескілескен ұрыстар жүргізді. Москваға кіре берісте үздіксіз ұрыс жүргізе отырып, Панфиловшылар 1 ай ішінде Гитлерлік армияның 2-танк, 29-моторлы, 11-ші және 110 жаяу әскер двизияларын талқандады.

Москва түбіндегі шайқаста аты аңызға айналған ерлігімен 316- атқыштар длвизиясы 8-гвардиялық двизия болып қайта құрылды. Қызыл Ту орденімен, Ленин орденімен, Ригалық атағымен, Суворов ордендерімен наградталды.

Бородино селосында неміс байлығының штабына басып кіріп, 5 немофицерінің көзін жойған Т.Тоқтаровтың ерлігі халық есінде мәңгі сақталды. Оған қаза тапқаннан кетіп Қазақстан Одағының Батыры атағы берілді. Ротаның саяси жетекшісі М. Ғабдуллин басқарған ойталатшылар тобы жау танкісін жойып, өз бөлімшелерін қоршаудан ойып шықты. Неміс фашистеріне қарсы ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін М. Ғабдуллинге Қазақстан Одағының батыры атағы берілді. Ока жағасында, Серпухов түбіндегі Воронино селсосында қазақтың ұлттық батыры А. Имановтың ұлы, жас автоматшы Рамазан Амангелдиев ерлікпен қаза тапты. Ол жауға қарсы ең соңғы жетек емес шайқасында 13 фашистің көзін жойды. Ол 238-атқыштар двизиясының жауынгері еді, ол двизияға өшпес ерлігі, табандылығы, батылдығы үшін 1942 жыл Қызыл Ту орденімен наградталды.

Москва түбіндегі орасан зор шайқас Кеңес армиясының жеңісімен аяқталды. Бұл жеңісте Қазақстанның қосқан үлесі орасан зор. Бұл немістердің “жеңілмейтіндігі” тұрған мақсаты жойылып, 2-ші дүниежүзілік соғыс барысында түбегейлі бетқұрысты бастап берді.

Ленинградтың қаhармандық эпопеясы Ұлы Отан соғысы тарихында айрықша орын алады. Қазақстандық жауынгерлер Ленинград түбінде ерлігімен шайқасты. Қазақстанда құрылған 310-шы атқыштар двизиясы 1941 жыл 9 қыркүйектан бастап, сәл кейінірек 314-двизия Ленинградты қорғауға және оны қоршап алған неміс құрсауын бұзуға белсене қатысты. Қазақстанның жауынгерлер жаудың адам күштері мен техникасын ауыр шығындарға ұшыратып, Ленинград облысының 22 елді мекенін азат етуге, қоршаудағы қаланың “үлкен жермен” тұрақты байланыс орнатып, “өмір жолын” салуына көмектесті.

Қазақстандықтар қоршау кезінде Ленинградтықтарға 400 вагон азық-түлік өнімдерін жіберді. Ленинград үшін шайқаста Сұлтан Баймағамбетов өшпес ерлік жасады. Ол жаудың пулеметтен от шашып тұрған дзотының аузын өз кеудесімен жапты. Оған Совет Одағының Батыры атағы берілді.

Ориенбаум плацдарында 48-атқыштар двизиясының жауынгері мерген Д. Шыныбеков ерлікпен шайқасты. 1943 жыл бас кезінде оның өлтірген фашистерінің саны 172 болды.

Ленинград түбінде артилериялық аэростат двизионының командирі майор С. Жылқышев аянбай шайқасты. 1943 жыл ақпанына дейін Жылқышев двизионы жаудың 15 батареясын, броненоезын және басқа көптеген объектілерін жойды. Өжет офицердің кеңесінде Қызыл Ту, Отан соғысының I дәрежелі және А. Невский ордендері жарқырады.

1. 
   Ленинград түбіндегі шайқастың тарихи сипаты қандай?
   
2. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім мен мәдениеттің рольі қандай?
   
3. 
   Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқан қазақ хаһармандары?
   
4. 
   Ұлы Отан соғысының елге тигізген кері ( Субьективті) жағы қандай?
   

1. 
   Республика азаматтарының сауаттылық деңгейі.
   
2. 
   Ағарту мекемелері жүйесінің кеңеюі. Емтихан сынақтарының енгізілуі. Ұлттық мектептерге орыс тілі пәннін енгізу.
   
3. 
   Мәдениет мекемелерінің патриоттық тәрбие беру жұмыстары.
   
4. 
   Жоғарғы оқу орындарын ашылуы.
   
5. 
   Қазақстан ғалымдары мен өнер қайраткерлерінің ұлы жеңіске қосқан үлесі.
   

1. 
   Бозадақтар. Алматы-95.
   
2. 
   М. Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы-92.
   
3. 
   М. Қазақстан арсенал – фронты Алматы-70.
   
4. 
   Абишев Т. “Қазақстан в Великой Отечественной войне” Алматы-52.
   
5. 
   Бауыржан батыр Алматы-91.
   
6. 
   Балақаев Т.Б. Алдажұманов Х.С. “Қазақстан еңбек иелері – майданға” Алматы – 1985.
   

Еліміздің шығыс аудандары мен Қазақстанның халық шаруашылығының түбегейлі мәселелерін зерттеп, соның негізінде жасалынған ұсыныстарынды іске асыруға академи В. О. Комаров бастаған КСРО Ғылым Академиясының және Қазақ бөлімшесі Президумының төрағасы, көрнекті ғалым Қ. И. Сәтбаев бастаған республиканың жүзден аса ғалымдары қатысты. Олар қазба байлықтың көптеген жаңа орындарын ашты, олардың майдан мүддесі үшін тез игерілуіне үлес қосты.

Ғалымдар, жоғары оқу орындарының ұстаздары, мектеп мұғалімдері және тағы басқалары халық арасындағы идеялық-тәрбие беру саласында үлкен жұмыс жүргізді. Денсаулық сақтау қызметкерлері қажырлықпен еңбек етті. Соғыстың арқасында емханаларда емдеуде болған жаралы жауынгерлердің жетпіс пайыздан астам қайтадан қатарға қосылды. Соғыс кезінде 118 техникумнан 92-сі сақталды, онда оқитын оқушылар саны тек 389 адамға ғана қысқарды. 1941ж дейінгі 20 жоғары оқу орына 1944 ж жаңадан 5 институт қосылды. Олар: Алматы шетел тілдері, Шымкент технологиялық, Қазақ дене тәрбие институттары, Алматы консерваториясы, Қазақ педогогикалық қыздар институты. Республика жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің саны 1941 ж 10,4 мыңнан 1945 жылы 15 мыңға дейін өсті.

Осындай қиын-қыстау күндерге қазақ совет әдебиетін дамытуға үлкен көңіл бөлінді. Соғыс кезінде А.Толстой айтқандай, кеңес поэзиясының алыбы Жамбылдың өлеңдері Отан қорғауға шақырған қаһарлы дабыл іспеттес болды. Оның “Ленинградтық өрендерім” атты өлеңінің өнегелік те, тәрбиелік те, мәні зор еді. Майдангер ақын Қ. Аманжолов “Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысымын” деп орынды айтты. Н. Тихонов айтқандай, оның “Абдолла” поэзиясының інжу-маржанына айналды. Партизан шоғырының комиссары Ж.С. Саинның шығармаларын есімі естен кетпейтін Назым Хикмет “Кеңес Одағының барлық халықтарының мызғымас достығының белгісі” деп атады. М. Әуезовтің соғыс кезінде “Абай” эпопеясының бірінші кітабын жазуы, қазақ әдебиетінің әлемдік аренаға шығуына жол салды. Қазақ әдебиетімен бірге қазақ өнері де дамыды. Соғыстың алғашқы үш жылы ішіндеҚазақстан өнер шеберлері өздері қамқорлыққа алған ұжымдарыда 20 мың спектакль мен концеррттер көрсетті, олардың ішінде мыңнан астам концерт майдан шебеінде берілді.

Соғыс жағдайы ғылым мен мәдениеттің одан әрі өркендеуіне белгілі бір дәрежеде кедергі жасады. Алайда соғыс кезінің жағдайлары алға қойғанміндеттерді орындауға байланысты ғылымның кейбір ибағыттары шапшаң қарқынмен дами бастады. 1942 жылы КСРО ҒА Қазақ филиалы жанынан аспирантура ұйымдастырылды, соғыс жылдары онда 237 адам оқыды, 63 докторлық және кандидаттық диссертация қорғалды. Ғылыми және ғылыми-техникалық қызметкерлердің саны 1940 жылғы 152-ден 1945 жылдың аяғында 864-ке жетті. Олардың ішінде КСРО ҒА-сының академигі мен корреспондент мүшесі, 57 ғылым докторы, 184 ғылым кандидаты. ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалы жүйесінде 600-ден астам ғылым қызметкер еңбек етті, олардың ішінде 34 ғылым докторы мен кандидиты болды.

1944 жылдың аяғында КСРО ҒА Қазақ филиалының құрамына 16 институт және 7 сектор жұмыс істеді, ғылым проблемаларының өрісі кеңіді. Зерттеу жұмыстарына бөлінген қаржы 11 есе көбейді. 1945 жылдың аяғына қарай Қазақстанда барлығы 75 ғылыми мекеме, лоборатория, тәжірбие станцилары бар еді. Соғыс жылдары халықшаруашылық және әскери маңызыбар 160-тан аса практикалық ұсыныс жасалынды.

1945 жылы қазанда құрылған Ұлттық Ғылым академиясы республиканың мәдени өміріндегі маңызы зор құбылыс болды. Мұнда ғылыми кадрлардың қалыптасуы мен ғылымның дамуында эвакуацияланған ғылыми күштердің көрсеткен көмегі айтарлықтай болды, ал бұл күштер аз емес еді: 20-дан астам ірі-ірі ғылыми-зерттеу институттары, солармен бірге акдемиктер И.И. Мещанинов, Л. И. Прасолов, А.С. Оролов, М.М.Завадский және басқа көрнекті ғалымдар бұл кезеде республикамызда тұрып жатқан. КСРО ҒА президент В. Л. Комаров бастаған аса көрнекті ғалымдар тобы осындай жұмыс істеді.

Халыққа білім беру. Жоғары мектеп. Соғыс кезіндегі орасан зор қиыншылықтарға қарамастан халыққа білім беру ісіне зор қамқорлық жасалынды. 1943 жылғы қаңтардан басып барлық мектептерде, техникумдар мен жоғары оқу орындарында оқитын қазақтарды, басқа да шығыс халықтары өкілдерін оқығаны үшін ақы төлеуден босату қамқорлықтың айқын айғақтарының бірі болды. Жұмысшы жастардың кешкі мектептері жүйесін кеңейту, оқушы кадрларды даярлау, тиісті мақсатында пайдаланылмай келген мектеп үйлерін қайтарып беру тәртібі жөнінде нақты шаралар жүзеге асырылды.

Қазақ интеллигенциясы кадрларының өсуінде, ғылым мен мәдениеттің дамуында жоғары мектеп пен техникалық орта оқу орындары-Алматы шетел тілінде, Шымкент технологиялық, Дене тәрбиесі институттары, Алматы консерваториясы, Педагогикалық қыздар институттары ашылды. Студенттердің саны 1941 жылғы 10,4 мыңнан 1945 жылы 15 мыңға дейін көбейді.

Республикада білікті кадрлар даярлауда эвакуацияланған оқу орындары (20-дан астам жоғары оқу орындары мен 16 техникум еді, олардың 11-і Алматыда болатын) едәуір жұмыс атқарды. Жоғары оқу орындарының ғалымдары кадрлар даярлаумен бірге қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындарының заказдары бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын да жүргізді.

Қазақ әдебиті Қазақстанның жазылушылары мен ақындары өздерінің патриоттық борыштарын лайықты орындады, олардың 90-ға жуығы майдандары және жау тылында жаумен шайқасты. Әдебиеттің өзекті тақырыбы отанды қорғау болды. Майдангер жазушы Б. Бұлқышевтың публицистикалық туындыларында жауды талқандаудағы бұйрығы жастардың қаһарманды бейнесі жасалды Жамбылдың “Отан бұйрығы”, “Мәскеуге”, “Батырдың ұрпағы”, “Ленин қаласының шапағаты” секілді туындылары, әсіресе оның “Ленинградтық өренім” атты өлеңі кең тарады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ұлы Отан соғысы кеіндегі елдегі жаппай білім беру саласының даму қарқыны қандай болды?
   
2. 
   Ұлы Отан соғысы жылдары шыққан әдеби шығармалар туындысының авторлары?
   
3. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарындағы орта мектептердегі жалпы білім алушылардың қанша пайыздық көрсеткішін құрады?
   

1. 
   Республика азаматтарының сауаттылық деңгейі.
   
2. 
   Ағарту мекемелері жүйесінің кеңеюі. Емтихан сынақтарының енгізілуі. Ұлттық мектептерге орыс тілі пәннін енгізу.
   
3. 
   Мәдениет мекемелерінің патриоттық тәрбие беру жұмыстары.
   
4. 
   Жоғарғы оқу орындарын ашылуы.
   
5. 
   Қазақстан ғалымдары мен өнер қайраткерлерінің ұлы жеңіске қосқан үлесі.
   

1. 
   Бозадақтар. Алматы-95.
   
2. 
   М. Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы-92.
   
3. 
   М. Қазақстан арсенал – фронты Алматы-70.
   
4. 
   Абишев Т. “Қазақстан в Великой Отечественной войне” Алматы-52.
   
5. 
   Бауыржан батыр Алматы-91.
   
6. 
   Балақаев Т.Б. Алдажұманов Х.С. “Қазақстан еңбек иелері – майданға” Алматы – 1985.
   

Еліміздің шығыс аудандары мен Қазақстанның халық шаруашылығының түбегейлі мәселелерін зерттеп, соның негізінде жасалынған ұсыныстарынды іске асыруға академи В. О. Комаров бастаған КСРО Ғылым Академиясының және Қазақ бөлімшесі Президумының төрағасы, көрнекті ғалым Қ. И. Сәтбаев бастаған республиканың жүзден аса ғалымдары қатысты. Олар қазба байлықтың көптеген жаңа орындарын ашты, олардың майдан мүддесі үшін тез игерілуіне үлес қосты.

Ғалымдар, жоғары оқу орындарының ұстаздары, мектеп мұғалімдері және тағы басқалары халық арасындағы идеялық-тәрбие беру саласында үлкен жұмыс жүргізді. Денсаулық сақтау қызметкерлері қажырлықпен еңбек етті. Соғыстың арқасында емханаларда емдеуде болған жаралы жауынгерлердің жетпіс пайыздан астам қайтадан қатарға қосылды. Соғыс кезінде 118 техникумнан 92-сі сақталды, онда оқитын оқушылар саны тек 389 адамға ғана қысқарды. 1941ж дейінгі 20 жоғары оқу орына 1944 ж жаңадан 5 институт қосылды. Олар: Алматы шетел тілдері, Шымкент технологиялық, Қазақ дене тәрбие институттары, Алматы консерваториясы, Қазақ педогогикалық қыздар институты. Республика жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің саны 1941 ж 10,4 мыңнан 1945 жылы 15 мыңға дейін өсті.

Осындай қиын-қыстау күндерге қазақ совет әдебиетін дамытуға үлкен көңіл бөлінді. Соғыс кезінде А.Толстой айтқандай, кеңес поэзиясының алыбы Жамбылдың өлеңдері Отан қорғауға шақырған қаһарлы дабыл іспеттес болды. Оның “Ленинградтық өрендерім” атты өлеңінің өнегелік те, тәрбиелік те, мәні зор еді. Майдангер ақын Қ. Аманжолов “Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысымын” деп орынды айтты. Н. Тихонов айтқандай, оның “Абдолла” поэзиясының інжу-маржанына айналды. Партизан шоғырының комиссары Ж.С. Саинның шығармаларын есімі естен кетпейтін Назым Хикмет “Кеңес Одағының барлық халықтарының мызғымас достығының белгісі” деп атады. М. Әуезовтің соғыс кезінде “Абай” эпопеясының бірінші кітабын жазуы, қазақ әдебиетінің әлемдік аренаға шығуына жол салды. Қазақ әдебиетімен бірге қазақ өнері де дамыды. Соғыстың алғашқы үш жылы ішіндеҚазақстан өнер шеберлері өздері қамқорлыққа алған ұжымдарыда 20 мың спектакль мен концеррттер көрсетті, олардың ішінде мыңнан астам концерт майдан шебеінде берілді.

Соғыс жағдайы ғылым мен мәдениеттің одан әрі өркендеуіне белгілі бір дәрежеде кедергі жасады. Алайда соғыс кезінің жағдайлары алға қойғанміндеттерді орындауға байланысты ғылымның кейбір ибағыттары шапшаң қарқынмен дами бастады. 1942 жылы КСРО ҒА Қазақ филиалы жанынан аспирантура ұйымдастырылды, соғыс жылдары онда 237 адам оқыды, 63 докторлық және кандидаттық диссертация қорғалды. Ғылыми және ғылыми-техникалық қызметкерлердің саны 1940 жылғы 152-ден 1945 жылдың аяғында 864-ке жетті. Олардың ішінде КСРО ҒА-сының академигі мен корреспондент мүшесі, 57 ғылым докторы, 184 ғылым кандидаты. ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалы жүйесінде 600-ден астам ғылым қызметкер еңбек етті, олардың ішінде 34 ғылым докторы мен кандидиты болды.

1944 жылдың аяғында КСРО ҒА Қазақ филиалының құрамына 16 институт және 7 сектор жұмыс істеді, ғылым проблемаларының өрісі кеңіді. Зерттеу жұмыстарына бөлінген қаржы 11 есе көбейді. 1945 жылдың аяғына қарай Қазақстанда барлығы 75 ғылыми мекеме, лоборатория, тәжірбие станцилары бар еді. Соғыс жылдары халықшаруашылық және әскери маңызыбар 160-тан аса практикалық ұсыныс жасалынды.

1945 жылы қазанда құрылған Ұлттық Ғылым академиясы республиканың мәдени өміріндегі маңызы зор құбылыс болды. Мұнда ғылыми кадрлардың қалыптасуы мен ғылымның дамуында эвакуацияланған ғылыми күштердің көрсеткен көмегі айтарлықтай болды, ал бұл күштер аз емес еді: 20-дан астам ірі-ірі ғылыми-зерттеу институттары, солармен бірге акдемиктер И.И. Мещанинов, Л. И. Прасолов, А.С. Оролов, М.М.Завадский және басқа көрнекті ғалымдар бұл кезеде республикамызда тұрып жатқан. КСРО ҒА президент В. Л. Комаров бастаған аса көрнекті ғалымдар тобы осындай жұмыс істеді.

Халыққа білім беру. Жоғары мектеп. Соғыс кезіндегі орасан зор қиыншылықтарға қарамастан халыққа білім беру ісіне зор қамқорлық жасалынды. 1943 жылғы қаңтардан басып барлық мектептерде, техникумдар мен жоғары оқу орындарында оқитын қазақтарды, басқа да шығыс халықтары өкілдерін оқығаны үшін ақы төлеуден босату қамқорлықтың айқын айғақтарының бірі болды. Жұмысшы жастардың кешкі мектептері жүйесін кеңейту, оқушы кадрларды даярлау, тиісті мақсатында пайдаланылмай келген мектеп үйлерін қайтарып беру тәртібі жөнінде нақты шаралар жүзеге асырылды.

Қазақ интеллигенциясы кадрларының өсуінде, ғылым мен мәдениеттің дамуында жоғары мектеп пен техникалық орта оқу орындары-Алматы шетел тілінде, Шымкент технологиялық, Дене тәрбиесі институттары, Алматы консерваториясы, Педагогикалық қыздар институттары ашылды. Студенттердің саны 1941 жылғы 10,4 мыңнан 1945 жылы 15 мыңға дейін көбейді.

Республикада білікті кадрлар даярлауда эвакуацияланған оқу орындары (20-дан астам жоғары оқу орындары мен 16 техникум еді, олардың 11-і Алматыда болатын) едәуір жұмыс атқарды. Жоғары оқу орындарының ғалымдары кадрлар даярлаумен бірге қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындарының заказдары бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын да жүргізді.

Қазақ әдебиті Қазақстанның жазылушылары мен ақындары өздерінің патриоттық борыштарын лайықты орындады, олардың 90-ға жуығы майдандары және жау тылында жаумен шайқасты. Әдебиеттің өзекті тақырыбы отанды қорғау болды. Майдангер жазушы Б. Бұлқышевтың публицистикалық туындыларында жауды талқандаудағы бұйрығы жастардың қаһарманды бейнесі жасалды Жамбылдың “Отан бұйрығы”, “Мәскеуге”, “Батырдың ұрпағы”, “Ленин қаласының шапағаты” секілді туындылары, әсіресе оның “Ленинградтық өренім” атты өлеңі кең тарады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ұлы Отан соғысы кеіндегі елдегі жаппай білім беру саласының даму қарқыны қандай болды?
   
2. 
   Ұлы Отан соғысы жылдары шыққан әдеби шығармалар туындысының авторлары?
   
3. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарындағы орта мектептердегі жалпы білім алушылардың қанша пайыздық көрсеткішін құрады?
   

1. 
   Соғыстың халық шаруашылығына тигізген зардаптары.
   
2. 
   Қалпына келтіру дәуіріндегі негізгі міндеттер мен қиыншылықтар.
   
3. 
   Жаңа өнеркәсіп орындарының салынуы өндірістің тиімділігін, еңбек өнімділігін арттыру жолындағы күрес.
   
4. 
   Өнеркәсіп пен транспорт саласында жоспардың мерзімінен бұрын орындалуы.
   

1. Аманжолов Қазағыстан тарихының дәрістер курсы. 2-3 том.

2. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге деиін. 5- томдық.

3. Мусин Қазағстан тарихы.

Соғыс Қазақстан жерінде болған жоқ. Сондықтан шаруашылығы бүлінген жоқ. Солай болса да КСРО халық шаруашылығының ажырамас бір бөлігі ретінде республика эканомикасы да соғыс жылдарында әскери жағдайға, соғыстан соң бибіт өмірге икемделді . 1945 - 1960 жылдары Қазақстанның өнеркәсібінің отын - энергетика саласы жақсыдамыды. Қарағанды көмір алқабында ондаған ірі шахталар мен байыту фабрикалары іске қосылды. Екібастұзда ашық әдіспен көмір өндірудің көлемі күрт ұлғайды. 50 - жылдары көмір шабу, қопару және оны вагондарға келу жұмыстары толық механикаландырылды. Республика бойынша көмір өндірудің жылдық көлемі соғысқа дейінгі деңгейден 2,5 есе артып , 1960 жылы 32,3 млн тоннаға жетті. Бұл жылдары Алматыда, Құлсарыда, Өскемен су электір стансалары, Жезқазғанда жылу - электір орталығы салынды. Қарағанды мен Шымкентте қосымша қуаттар іске қосылды .

Бұқтырма СЕС - інің құрылысы басталды 50 - ші жылдардың 2 - ші жартысында жылу - электр орталығы салынды және оның жүйелері орталықтан басқарыла бастады. Қуат өндірудің техникалық жабдықталуы едәуір артты . 1945 - жылы республикада 1,15 млрд квт сағат электр куаты өндірілсе, 1960-жылы оның жылдық көлемі 10,6 млрд квт сағатқа жетті. 4-5 жылдық деп аталатын жылдарда Теміртаудағы қазақ металлургия зауыты іске қосылды. Ақтөбе ферросплов зауытының қуаты едәуір ұлғайды. 1947 жылы Өскемен қорғасын - мырыш комбинаты алғашқы мырышын берді. Балқаш мыс қоры зауытының текші қорғасын - мырыш комбинатының қуаттары арттырылды, шикізат базасы ұлғайтылды. Лениногр қорғасын зауыттары қайта құрылып кеңейтілді. 50 -ші жылдардың алғашқы мырышын берді.

Балқаш мыс қорыту зауытының, Текші қорғасын - мырыш комбинатының қуаттары арттырылды, шикі зат бағасы ұлғайды .

Шымкент, Лениногор қорғасын зауыттары қайта құрылып, кеңейтілді. 50 - ші жылдардың алғашқы жартысында өнеркәсіпке республикаға бөлінген күрделі қаржының 40,4 проценті тиді.

Оның 9,47проценті ауыр өнер кәсіп салаларын дамытуға бағышталды. Бұл жылдары өнеркәсіптің жалпы көлемі 82 процент, қара метал прокатын шығару 119 процент машина жасау өнер кәсібінің өнімі 2 есе артты. 6-5 жылдық жылдарында да осы салалардың дамуына айрықша көңіл бөлінді. Аталған кезінде республика барынша жыл сайын жүздеген өнер кәсіп орындары мен цехтар іске қосылып отырды. Жезқазған мен байыту фабрикасы, Өскемен тау кен машина жабдықтарын жасау зауыты мен қорғасын - мырыш комбинты, соколов Сарыбай комбинатының алғашқы кезегі, Ақтөбе хром қоспалары зауыттары салынды. Темір өндіруден республиканың одақтағы үлесі күрт артып, 5, 4 процентке жетті.

Қарағанды металургия комбинаты республиканы ғана емес, сібір орал және Орта Азяны қамтамасыз ететін базаға айналды. Қара және түсті металургияның бір шама жедел қарқынмен дамуы және 50 -шы жылдардың 2 - ші жартысы мен 60 - шы жылдардың басындағы эканомды мигратциялық шаралардың нәтижесінде республиканың халық санының күрт артуы энергетика , тасмал және құрылыс істерін де жоғары қарқынымен дамытуға мәжбүр етті.

Сондықтан кейінгі кезеңнен бастап 60-шы жылдардың басына дейінгі уақыт аралығында республикада химия өнер кәсібі пайда болып дами бастады. Қаратауда кен - химия комбинаты республиканы ғана емес, Сібір Орал және Орта Азияны металмен қамтамасыз ететін базаға айналды. Қара және түсті металлургияның бір шама жедел қарқынмен дамуы және 50-жылдардың 2-ші жартысы мен 60-шы жылдардың басындағы жанында меграциялық шаралардың нәтижесінде республиканың халық санының күрт артуы энергетика, тасымал және құрылыс істерін де жоғары қарқынмен дамытуға мәжбүр етті.

Соғыстан кейінгі кезеңінен бастап 60 жылдардың басына дейінгі уақыт аралығында республикада химия өнеркәсібі пайда болып дами бастады. Қаратауда кен-химия комбинаты, Жамбылда суперосфофат, Қостанайда жасанды талшықтар зауыттары салынды. Қарағандыда синтетикалық каучак, Ақтөбеде хром қосылыстар зауыты кеңейтілді. 50-жылдардан бастап минералды тыңайтқыштар өндірудің көлемі артты.

Соғыстан кейінгі онжылдықтарда социалистік жарыс кең етек алды. Қай саланың қай кәсіпорнынан болса да, еңбек озаттары мен жаңашылдар көптеп шығып отырды, 1948 жылы тұңғыш рет шахтерлер күнінің аталып өтуіне байланысты Қарағанды кеншілерінің бір тобына Социалистік еңбек ері атағы берілді. Олардың арасында шахта бастығы І. Күзембаев, пен комбайыншысы Б. Нұрмағамбетов, проходшылар бригадирі П. Акуловтар болды. Қазақ металлургия зауытының болат қорытушылары А.Дәрібаев, И. Голубев, матей станциясының машинкісі М. Қалтағаев сынды озат жұмысшылар өз ісінің нағыз шеберлері ретінде көзге түсті.

Соғыстан кейінгі онжылдықтардан Қазақстанның тұрғындар санының жедел өсуі құрлыс индустриясының ауқымын кеңейтуге мәжбүр етті: Қалалар өсіп, кәсіпорындар мен тұрғын үйлер көптеп салына бастады. Құрылыс материалдарын шығарудың көлемі күрт артты.

Сазтөбеде, Қарағандыда, Семейде, Өскеменде, Шымкентте, цемент заоттары бой көтерді. Талдықорғанда, Өскеменде, Қызылжарда, Қостанайда кірпіш зауыттары салынып, бұл бұйымды шығаратын Алматы мен Шымкенттегі кәсіпорындар кеңейтілді, әк, алебастер өндіру де ұлғайтылды. Темір-бетон шығару ісі белең ала бастады.

Ауыл шаруашылық шикізатының молдығы жеңіл және тамақ өнеркәсібінің дамуы қарқының жоғарлатуға әсерін тигізді. Жамбылда, Семейде, Петропавлда, Павлодарда тері илейтін былғары жасалатын кәсіпорындар. Алматы мен Шымкентте мақта-мата комбинаты салынды. Қарағандыда аяқ-киім тігу мен шұлық шығаратын кәсіпорындар орын тептті. Жезқазғанда, Семейде, Ақтөбеде тоқыма фабриклары жұмыс істей бастады. Аталған кезеңде Ақтөбеде Шымкентте, Жамбылда, Теміртауда ет комбинаттары, ондаған сүт, май айыратын, ірімшік қайнататын зауыттар, ірі наубайханалар іске қосылады.

Республикада аса бай өнеркәсіп шикізатының болуы және оны орталыққа тасып алу қажеттігі көлік пен байланысты жүйелерін дамытуға бөлімге күрделі қаржының мөлшері 65,4 млн. Сом болғанда, 1956-1958 жылдары оған 146,4 млн сомның күрделі қаржысы бөлінді. 1945 жылы темір жол желілерінің ұзындығы 8212 шақырым болса, 1960 жылы оның пайдаланылатын желілерінің ұзындығы 11470 шақырымға жетті. Темір жол тасмалының үлесі 91,7 процент болды.

Бұл кезде тасмалдың өзге түрлерінің өзен, құбыр және авиацияның үлесі мардымсыз еді.

Ұлы Отан соғысынан кейінгі барлық елдер, соның ішінде Қазақстанда жаңадан бейбіт еңбек етуде, өндіріс пен ауыл шаруашылығын қалпына келтіріп, одан ары дамытуға кірісті.

Қарағанды көмір бассейінінде оннан астам үлкен шахталар мен байту фабрикалар кеңінен дамыды. Осы жылдары Өскемен су электр станциясы, жезқазғанда жылу электр станциялары жұмысқа қосылды. Соғыстан кейінгі жылдарда мәдениеттің материалдық базасы әлсіз болды. Соғыстан алдынғы жылдардағы оқымыстылардың үлкен тобының құртылуы, олардың бірқатарының майданнан оралмай қалуыда мәдениеттің алға басына көп кедергісін тигізді.

Ғылым Академиясы құрылғаннан кейінгі жылдарда Қазақстан ғалымдары жемісті еңбек етті. Қазақ КСР СА-ның ғылыми мекемелері 1946-1949 жылдары халық шаруашылығына енгізу үшін 900-ден астам ұсыныс пен зерттеу ұсынды. Минерал, шикі заттар, мен кен орындарын табиғатта таралу заңдарын ашып, болжамды металлогендік карта жасағаны үшін Қ.И.Сатбаев бастаған бір топ ғылымға (құқық) сыйлық берілді.

50 жылдар ішінде Қазақстанда қоғамдық салаларының базасы едәуір кеңейтілді. ҚазМу-де филология факультеті ашылды. 1958 жылы қазақ КСРҒА-ның философия және құқық институты құрылды.

1950 жылдың аяғына қарай Қ .К. С. Р Ға-ның жүйесінде 50 ғылыми зерттеу мекемесі, оның ішінде 19 институт, 13-сиктер, 2 музей, абиратория,3 ботаника баға мен 8 ғылыми база жұмыс істеді.

1947 жылы М Әуезов "Абай " романының екі кітабын жазып бітірді. Шығарма КСРО мемлекеттік сыйлығына ұсынылды. 1955 ж жазушының іргелі туындысының жалғасы - "Абай жолы" эпопеясы дүниеге келді. Бұл шығарма автордың ғана емес, көп жанырлы қазақ әдебиетінің жетістігі деп есептиді. Қазақтың ұлы ақыны, философ, ағартушы Абайдың шырғалаңы көп, күрес пен ізденіске толы өмір жолы роман да халықтың өмірімен жете байланысты суреттелді.

2. 1946-1950 жж өнеркәсіпті және көлікті дамыту.

3. Жаңа кен орындарының ашылуы және темір жолдарының салынуы.

4. Ауылшаруашылығының жағдайы. Колхоздардың бірігуі.

5. 1946-50 жж әдебиет пен халыққа білім беру ісінің дамуы.

6. Қазақстанның 50-жылдардың басы мен 60-жылдардың ортасындағы өнеркәсібінің дамуы және жаңа салалардың құрылуы.

7. 70-ші жылдардың басындағы республика экономикасындағы тоқырау жағдайының байқалуы.

26-лекция

Тақырыбы: 50-жыл мен 60–жыл. І-жартысындағы Қазақстанның қоғамдық саяси өмірі.

Жоспары:

1.Өнеркәсіптің дамуы және оның жаңа салаларының құрылуы.

2.Көлік және құрылыс .

3.Техникалық прогресс және оны өндіру жолындағы күрес.

4.Партия өмірі.

5.Кеңестер.

1. “Қазақстан тарихы” 5 томдық Алматы 1998 ж.

2. “Қазақстан тарихы очерктері” Алматы 1994 ж.

3.Мусин.

5. “Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін”Алматы 1998 ж.

1953-жылы 5-наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының басында 30 жылдан астам отырған М.В.Сталин қайтыс болды. Сталин өлгеннен кейін елде демократиялық қайта құру процесі қарқынды жүре бастады. Демократиялық өзгерістердің ықпалымен Кеңес өкіметі шамадан тыс орталықтандыруды босаңсытуды және одақтас республикалардың шаруашылық ,саяси-мәдени құрылыс саласындағы құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет құқықтары кеңейтіліп ,оның көлемі едәуір өсті.Атап айтқанда 1951-1955 ж.ж өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі 1941-1950 жылмен салыстырғанда 2,3 есе артты. Ал 1956 жылдан бастап табыстың кейбір түрлері бойынша республикалық бюджеттерге қаржы бұрынғыдан да көбірек бөліне бастады. Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі 1953-1960 жылы 7 еседен аса ұлғайды: 434,9 млн сомнан 3 млрд .53 млн сомға дейін жетті.

1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144 ірі кәсіпорын, ал 1959 жылы түсті металлургияның барлығы 26 кәсіпорындары берілді.Мұның нәтижесінде Одақтық- республикалық өнеркәсіптегі өндіріс көлемі 2 еседен артық ұлғайды. Түсті металлургия, қара металлургия мен химия өнеркәсібі кәсіпорындарын салу, байланыс қала және село құрылысы, геология және жер қойнауындағы қорларды қорғау министрліктері басқада одақтық министрліктер, одақтық республикалық болып қайта құрылды.Су шаруашылығы министрлігі қалына келтірілді.Республикадағы министрліктердің құқтары бұрынғыға қарағанда едәуір өсті.Оларды құру кезінде Қазақстан үкіметі шаруашылықтың рекшеліктерін, жұмыс көлемін және өркендеу келешегін ескеретін болды. Сонымен бірге одақтс республикалар жалпы одақтық сипаттағы мәселелерді шешуге бұрынғыдан гөрі белсене қатыса бастады. Одақтас республикалардың эканомикалық және мәдени өркендеуіне байланысты ұсыныстарын талқылау үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесі әрі республиканың өкілдігі болатын эканомикалық комиссия құрды.

Жергілікті Кеңестердің шаруашылық және мәдени құрылыс істерінде оның ішінде халыққа білім беру, сауда, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету саласындағы құқтары кеңейтілді.Кеңестерге жергілікті өнеркәсіп өндірісін жоспарлау және олардың өкімін бөлу, тұрын үй салуды ұйымдастыру, қаржы-бюджет мәселелерін шешуде үлкен міндеттер жүктелді.

Ғылыми-техникалық прогресс-қоғамның әлеуметтік –эканомикалық дамуының ең маңызды факторы. 60-жылдары ғылыми-техникалық прогрестің табыстары кең көлемде енгізілді: электрлендіру және химияландыру, кәсіпорындарды бір жолға қуатты күшті жоғары өнімді жабдықтармен жарақтандыру, учасклерді цехтарды, кәсіпорындарды және т.б. механикаландыру және автоматтандыру есебінен өндіріс интенцивтендірілді. Кен шығару өнеркәсібінде көмір өндірудің негізгі роцестері: қазу , құлату, және тазалау зобайларына жеткізу, жер астында тасымалдау және темір жол вагондарына тиеу және т.б механикаландырылды.

Республиканың жетекші кен өндіру кәсіпорындарының қазіргі заманғы еңбек құралдарымен жарқтанумен онда қолданылатын технология жөнінен олар дүние жүзінің таңдаулы кәсіпорындары дәрежесінде, ал тіпті жбдықтардың кейбір түрлері жөнінен олардың алдында болды. Жер астында кен өндірудің озық жүйесі, жоғары өнімді жабдықтар, шапшаң бұрылау барған сайын кеңінен енгізіле берді, тиеу – тасымалдау процестері механикаландырылды. Металлургия кәсіп – орындрында технологиялық процесстерді шапшаңдатушы фактор ретінде оттегі үлкен көлемде қолданылды. Балхаш кен- металлургия комбинатында мыс концентраттарын тікелей конверторлардың өзінде өңдеу өңдеу процесі енгізілді. Іздеу- барлау жұмыстарының , мұнай өңдеудің технологиясы мен техникасы түбірінен өзгерді. 1965-жылы 308 мұнай скважинасында мұнай шығару процестері комплексті автоматтандырылды және техникаландырылды. 198 мың тонна мұнай жер қабатына ықпал жасау тәсілі арқылы шығарылды.Машина жасауда құюдың озық әдісі енгізілді , жинау, уста-пресс және басқа цехтардың техникасы тынымсыз жетілдірілді.

Дегенмен жоғары өнімді процестер мен технология мейлінше табан енгізілді. Шығарылған бұйымдардың конструкцияларында озық материялдар: полимерлер, ағаш, пластиктер және басқалар пайдаланылмады. Электр энергитикасында жабдықтрлдың құрылымы өзгерді, бір жолғы қуаты күшті агрегаттар енгізілді, жоғары қысымда жұмыс істейтін сгрегаттар көбейді.Автоматика, телемеханика және электронды есептеу техникасы енгізілді.

Сайып келгенде, республика өнеркәсібінде кәсіпорындарды қайта құру және техникамен қайта жарақтандыруда жаңа техниканы ,озық технологияны енгізуде белгілі табыстарға қол жетті.

Осымен бірге ғылым мен техниканың жетістіктері өндірісіне үлкен қиындықпен және өмір сүріп отырған шаруашылық цех ашудың арқасында емес, қайта оның еркінен тыс енгізілді. Кәсіпорындар және тұтас іс жүзінде алып қарағанда өнімдердің техникалық дәрежесін арттыруға мүдделі емес, өйткені олардың көздегені жоспар, көлем , жалпы өнім болды.

60- жылдарда ақ халық шаруашылығына бюрократтық жолмен басшылық жасаудың өміршең еместігі айқын сезіле бастады. Елдің сол кездегі басшылығы өзгеріс жасаудың қажет екнін түсініп , эканомиканы терең құруға әрекет жасады.

1. 60-ж ортасында күрделі құрылыстағы басты кемшіліктер.

2. 60 ж республикадағы ең ірі фосфор шикізат өндіруші кәсіпорындар.

3. 1966 ж жоспарлаудың жаңа тәртібінде қанша кәсіпорын көшірілді.

4. 60-70 жж ұйымдық жинақтау шаралары қандай мақсатпен жүргізілді.

5. Ауылшаруашылық өндірісіндегі қайшылықтар.

6. Өнеркәсіптегі жағдай, Өндіріс саласындағы кемшіліктер.
26-лекция

Тақырыбы: 50-жыл мен 60–жыл. І-жартысындағы Қазақстанның қоғамдық саяси өмірі.

Жоспары:

1.Өнеркәсіптің дамуы және оның жаңа салаларының құрылуы.

2.Көлік және құрылыс .

3.Техникалық прогресс және оны өндіру жолындағы күрес.

4.Партия өмірі.

5.Кеңестер.

1. “Қазақстан тарихы” 5 томдық Алматы 1998 ж.

2. “Қазақстан тарихы очерктері” Алматы 1994 ж.

3.Мусин.

5. “Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін”Алматы 1998 ж.

1953-жылы 5-наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының басында 30 жылдан астам отырған М.В.Сталин қайтыс болды. Сталин өлгеннен кейін елде демократиялық қайта құру процесі қарқынды жүре бастады. Демократиялық өзгерістердің ықпалымен Кеңес өкіметі шамадан тыс орталықтандыруды босаңсытуды және одақтас республикалардың шаруашылық, саяси-мәдени құрылыс саласындағы құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет құқықтары кеңейтіліп, оның көлемі едәуір өсті. Атап айтқанда 1951-1955 ж.ж өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі 1941-1950 жылмен салыстырғанда 2,3 есе артты. Ал 1956 жылдан бастап табыстың кейбір түрлері бойынша республикалық бюджеттерге қаржы бұрынғыдан да көбірек бөліне бастады. Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі 1953-1960 жылы 7 еседен аса ұлғайды: 434,9 млн сомнан 3 млрд .53 млн сомға дейін жетті.

1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144 ірі кәсіпорын, ал 1959 жылы түсті металлургияның барлығы 26 кәсіпорындары берілді.Мұның нәтижесінде Одақтық- республикалық өнеркәсіптегі өндіріс көлемі 2 еседен артық ұлғайды. Түсті металлургия, қара металлургия мен химия өнеркәсібі кәсіпорындарын салу, байланыс қала және село құрылысы, геология және жер қойнауындағы қорларды қорғау министрліктері басқада одақтық министрліктер, одақтық республикалық болып қайта құрылды.Су шаруашылығы министрлігі қалына келтірілді. Республикадағы министрліктердің құқтары бұрынғыға қарағанда едәуір өсті.Оларды құру кезінде Қазақстан үкіметі шаруашылықтың рекшеліктерін, жұмыс көлемін және өркендеу келешегін ескеретін болды. Сонымен бірге одақтс республикалар жалпы одақтық сипаттағы мәселелерді шешуге бұрынғыдан гөрі белсене қатыса бастады. Одақтас республикалардың эканомикалық және мәдени өркендеуіне байланысты ұсыныстарын талқылау үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесі әрі республиканың өкілдігі болатын эканомикалық комиссия құрды.

Жергілікті Кеңестердің шаруашылық және мәдени құрылыс істерінде оның ішінде халыққа білім беру, сауда, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету саласындағы құқтары кеңейтілді.Кеңестерге жергілікті өнеркәсіп өндірісін жоспарлау және олардың өкімін бөлу , тұрын үй салуды ұйымдастыру, қаржы-бюджет мәселелерін шешуде үлкен міндеттер жүктелді.

Ғылыми-техникалық прогресс-қоғамның әлеуметтік –эканомикалық дамуының ең маңызды факторы. 60-жылдары ғылыми-техникалық прогрестің табыстары кең көлемде енгізілді: электрлендіру және химияландыру, кәсіпорындарды бір жолға қуатты күшті жоғары өнімді жабдықтармен жарақтандыру, учасклерді цехтарды, кәсіпорындарды және т.б. механикаландыру және автоматтандыру есебінен өндіріс интенцивтендірілді. Кен шығару өнеркәсібінде көмір өндірудің негізгі роцестері: қазу, құлату, және тазалау зобайларына жеткізу, жер астында тасымалдау және темір жол вагондарына тиеу және т.б механикаландырылды.

Республиканың жетекші кен өндіру кәсіпорындарының қазіргі заманғы еңбек құралдарымен жарқтанумен онда қолданылатын технология жөнінен олар дүние жүзінің таңдаулы кәсіпорындары дәрежесінде, ал тіпті жабдықтардың кейбір түрлері жөнінен олардың алдында болды. Жер астында кен өндірудің озық жүйесі, жоғары өнімді жабдықтар, шапшаң бұрылау барған сайын кеңінен енгізіле берді, тиеу – тасымалдау процестері механикаландырылды. Металлургия кәсіп – орындрында технологиялық процесстерді шапшаңдатушы фактор ретінде оттегі үлкен көлемде қолданылды. Балхаш кен- металлургия комбинатында мыс концентраттарын тікелей конверторлардың өзінде өңдеу өңдеу процесі енгізілді. Іздеу- барлау жұмыстарының , мұнай өңдеудің технологиясы мен техникасы түбірінен өзгерді. 1965-жылы 308 мұнай скважинасында мұнай шығару процестері комплексті автоматтандырылды және техникаландырылды. 198 мың тонна мұнай жер қабатына ықпал жасау тәсілі арқылы шығарылды. Машина жасауда құюдың озық әдісі енгізілді, жинау, уста-пресс және басқа цехтардың техникасы тынымсыз жетілдірілді.

Дегенмен жоғары өнімді процестер мен технология мейлінше табан енгізілді. Шығарылған бұйымдардың конструкцияларында озық материялдар: полимерлер, ағаш, пластиктер және басқалар пайдаланылмады. Электр энергитикасында жабдықтрлдың құрылымы өзгерді, бір жолғы қуаты күшті агрегаттар енгізілді, жоғары қысымда жұмыс істейтін сгрегаттар көбейді. Автоматика, телемеханика және электронды есептеу техникасы енгізілді.

Сайып келгенде, республика өнеркәсібінде кәсіпорындарды қайта құру және техникамен қайта жарақтандыруда жаңа техниканы ,озық технологияны енгізуде белгілі табыстарға қол жетті.

Осымен бірге ғылым мен техниканың жетістіктері өндірісіне үлкен қиындықпен және өмір сүріп отырған шаруашылық цех ашудың арқасында емес, қайта оның еркінен тыс енгізілді. Кәсіпорындар және тұтас іс жүзінде алып қарағанда өнімдердің техникалық дәрежесін арттыруға мүдделі емес, өйткені олардың көздегені жоспар, көлем , жалпы өнім болды.

60- жылдарда ақ халық шаруашылығына бюрократтық жолмен басшылық жасаудың өміршең еместігі айқын сезіле бастады. Елдің сол кездегі басшылығы өзгеріс жасаудың қажет екнін түсініп , эканомиканы терең құруға әрекет жасады.

1. 
   Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі 1953-1960 жылы қанша еседен а ұлғайды?
   
2. 
   1951-1955 ж.ж өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі қанша болды?
   
3. 
   1941-1950 жылмен салыстырғанда қанша есе артты?
   

1. Тың игеруге жаппай кірісу.

2. Тыңның алғашқы табыстары.

3. Тың игерудің зардаптары.

2. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. - А., 1997.

3. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. - А., 1992.

4. КозыбаевИ.М. Историческая наука Казахстана. - А., 1992.

5. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - А., 1992.

6. Кунаев Д.А. О моем времени, - А., 1992.

Қазақстанның "тың және тыңайған" жерлерін игеру. Эксперименттің алғашқы нәтижелері. Оның экологиялық, экономикалық және демографиялық салдары. Табиғи жайылымдардың жойылуы, жер қыртысынын эрозияға ұшырауы. Мал шаруашылығындағы жағдай.

Экономиканы басқарудағы реформалар. Қазақстан өнеркәсібіндегі жаңа салалар. Қазақстан өнеркәсібінің шикізаттық отарлық бағытының тереңдей түсуі.

1. 1954 жылы КОКП ОК-ң шешімі бойынша егістік көлемін мемлекетте ұлғайту үшін Солтүстік Қазақстан, Сібір, Орал және Солтүстік Кавказ аудындарындағы тың жерлерді игеру кезделді. Бірақ, бұл аудандардың жерлері топырақ құнарлығы төмен ылғалдылығы жеткіліксіз, әрі қолайсыз жерлер болатьш. Ол жерлердегі шаруашылық негізінен арта қалған және агротехникалық әдістерді толық меңгермеген аудандар еді. 1954 жылдың тамызына дейін Қазақстанда 6,5 млн.га, жер жыртылса, 1955 жылдың басында игерілген жерлердің көлемі 8,5 млн. га жеткізіліп және 90 жаңа совхоздар құрылды. 1954 жылдың күзіне қарай тағы да 250 совхоз құрылды. Тың жерлерді игеру жылдарында (1954-1960ж.ж.) барлығы 25,5млн. га жер игерілді. Осы жаңа жерлерді игеру үшін жұмысшы күшін елдің батыс бөлігінен мобилизациялау арқылы көптеген адамдарды әкеліп оларға бірқатар жеңілдіктер жасалды. Мысалы, көліктермен тегін жүру, 1 мың сомға дейін ақшалай көмек. баспана салып алуларына - 10 жылға дейін 20 мың сом, 2 мың сомға тарта ақша - мал өсіруіне көмек ретінде берілді. Ондай адамдарды ауылдық жердің салығынан - 2 жылға немесе 3 жылға дейін босатты, 1954-59 жылдары барлық тың игеруге кеткен шығын 20 млр. сомды құрады.

Тың игерудің алғашқы жылдарында 1954 жылғы құрғақшылықтан басқа жылдары бірқатар жетістіктер болды. 1956 жыл елде жақсы табысты жыл болды. Сол жылы егістіктен алынған өнім - 125 млн. тоннаны құрады. оның 50%-тін астық беретін совхоздар күрса, 50%-тін жаңадан игерілген жерлер берді. Тың игеру барысында табиғи тепе-теңдік бұзылды және жердің құнарлы топырағы желге ұшып, жер тозды (эрозияға ұшырады). Осындай жағдайға байланысты күрделі экологиялық мәселе туындады. 1960 жылдардың басына қарай құрғақшылық жылдар басталып. 1963 жылы өте құрғақшылық болып мемлекет сыртқы елдерден 12 млн. тонна астықты 1 млрд. сомға сатып алды. Сөйтіп, тың игеру жылдары жердің құнарлығы жылдан-жылға нашарлады. Мысалы, 1954-1958жж. орташа көлемі 7,3 ц (га болса) 1961 -1965жж. - 6,1 ц/га астық өнімінің мөлшерін ғана көрсетті.

Тың және тыңайған жерлерді игеру барысында жыртылған көлемді жерлер Қазақстанда шалғындық жерлер мен жайылымдық жерлердің де көлемінің қысқаруына себепші болды. Аймақтық жерлерде дәстүрлі ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. 1955 жылы КОКП ОК ССКР-ң арнайы шешімі бойынша 47 аудандар мен 225 совхоздарға ет өнімін өндіріп беру міндеттелді. Одан кейінгі уақытта жайылымдық жерлерді кеңейту қолға алынып, мал шаруашылығын дамытуға байланысты тұрақ қоныстар салынды. Нәтижесінде шаруашылықты көтеру қиынға тұсті. 1960 жылы мал басы - 37,4 млн. болды. Бұл жерлерде тұрғылықты коныстардың өсуіне байланысты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі туындады. 1962 жылы еттің бағасы - 30%-ке өссе, майдың бағасы - 25%-ке есті. Жоспарланған өндіріс өнімі үш есе кем көрсеткішті көрсетті.

2. Соғыстан кейінгі кезеңде Қазақстан экономикасында қиыншылықтар болды. Ең үлкен проблема өндірістік мекемелері КСРО-ның басқа батыс өңірлеріне эвакуация жасалынған тұрғындардың қайтіп келуінен кейін жұмыс күшімен қамтамасыз ету болды.

Кадрлардың жетіспеуі көбейді, еңбек тәртібі төмендеді, еңбек өнімділігі күрт түсті. 1946 жылы өндірістің төмендеуі байқалды, бұл үкіметті басшылық экімшілік әдістерді кайта пайдалануға мәжбүр етті. Ол өндірісте нәтижесін берді.

1947 жылы Өскемен қорғасын цинк комбинаты жұмыс істей бастады. Екібастұздағы көмір шығару кұрылысы аяқталды. Ақтөбе және Балқаш комбинатгары жаңаша жұмыс істей бастады. Мұнай шығарыла бастады. Транспорттық жүйе дамыды, 1950 жылы Моинты-Шу теміржолын соғу аяқталды. XX ғасырдың 50 жылдардың басы тоталитарлық жүйені реформалау эрекеттерімен, саяси өмірді либерализациялау, репрессиялық саясаттан бас тартумен ерекшеленді.

3. Ауыл шаруашылығында МТС (машина-трактор станциялары) құру және техникаларды сатып алу колхоздар мен совхоздарға жүктелді. Сөйтіп, халыққа қажетті шаруашылықтың саласы деп, жүргізілген реформаға байланысты мекемелер құруға бет алды. Бірақ кейінгі уақытта колхоздардың жағдайы төмендеді, себебі техникаларды сатып алу және қорларды сақтау қиынға түсті. Бұл реформа техника мамандары механиктер мен механизаторлардың келуін талап етті, олардың келуіне байланысты ауыл шаруашылығындағы техника тұрақтары қысқарды. Қазақстанда техниканың кемуі негізінен тың және тыңайған жерлерді игерудің дағдарысқа ұшырауымен байланысты болды. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында Қазақстан жерінде көлемді жерлердің жыртылуы, сол уақытта ауыл шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына әсерін тигізді.

1. 
   Тың және тыңайған жерлерді игерудің нәтежелері?
   
2. 
   Тың және тыңайған жерлерді игерудің зардаптары?
   

1. Тың игеруге жаппай кірісу.

2. Тыңның алғашқы табыстары.

3. Тың игерудің зардаптары.

2. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. - А., 1997.

3. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. - А., 1992.

4. КозыбаевИ.М. Историческая наука Казахстана. - А., 1992.

5. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - А., 1992.

6. Кунаев Д.А. О моем времени, - А., 1992.

Қазақстанның "тың және тыңайған" жерлерін игеру. Эксперименттің алғашқы нәтижелері. Оның экологиялық, экономикалық және демографиялық салдары. Табиғи жайылымдардың жойылуы, жер қыртысынын эрозияға ұшырауы. Мал шаруашылығындағы жағдай.

Экономиканы басқарудағы реформалар. Қазақстан өнеркәсібіндегі жаңа салалар. Қазақстан өнеркәсібінің шикізаттық отарлық бағытының тереңдей түсуі.

1. 1954 жылы КОКП ОК-ң шешімі бойынша егістік көлемін мемлекетте ұлғайту үшін Солтүстік Қазақстан, Сібір, Орал және Солтүстік Кавказ аудындарындағы тың жерлерді игеру кезделді. Бірақ, бұл аудандардың жерлері топырақ құнарлығы төмен ылғалдылығы жеткіліксіз, әрі қолайсыз жерлер болатьш. Ол жерлердегі шаруашылық негізінен арта қалған және агротехникалық әдістерді толық меңгермеген аудандар еді. 1954 жылдың тамызына дейін Қазақстанда 6,5 млн.га, жер жыртылса, 1955 жылдың басында игерілген жерлердің көлемі 8,5 млн. га жеткізіліп және 90 жаңа совхоздар құрылды. 1954 жылдың күзіне қарай тағы да 250 совхоз құрылды. Тың жерлерді игеру жылдарында (1954-1960ж.ж.) барлығы 25,5млн. га жер игерілді. Осы жаңа жерлерді игеру үшін жұмысшы күшін елдің батыс бөлігінен мобилизациялау арқылы көптеген адамдарды әкеліп оларға бірқатар жеңілдіктер жасалды. Мысалы, көліктермен тегін жүру, 1 мың сомға дейін ақшалай көмек. баспана салып алуларына - 10 жылға дейін 20 мың сом, 2 мың сомға тарта ақша - мал өсіруіне көмек ретінде берілді. Ондай адамдарды ауылдық жердің салығынан - 2 жылға немесе 3 жылға дейін босатты, 1954-59 жылдары барлық тың игеруге кеткен шығын 20 млр. сомды құрады.

Тың игерудің алғашқы жылдарында 1954 жылғы құрғақшылықтан басқа жылдары бірқатар жетістіктер болды. 1956 жыл елде жақсы табысты жыл болды. Сол жылы егістіктен алынған өнім - 125 млн. тоннаны құрады. оның 50%-тін астық беретін совхоздар күрса, 50%-тін жаңадан игерілген жерлер берді. Тың игеру барысында табиғи тепе-теңдік бұзылды және жердің құнарлы топырағы желге ұшып, жер тозды (эрозияға ұшырады). Осындай жағдайға байланысты күрделі экологиялық мәселе туындады. 1960 жылдардың басына қарай құрғақшылық жылдар басталып. 1963 жылы өте құрғақшылық болып мемлекет сыртқы елдерден 12 млн. тонна астықты 1 млрд. сомға сатып алды. Сөйтіп, тың игеру жылдары жердің құнарлығы жылдан-жылға нашарлады. Мысалы, 1954-1958жж. орташа көлемі 7,3 ц (га болса) 1961 -1965жж. - 6,1 ц/га астық өнімінің мөлшерін ғана көрсетті.

Тың және тыңайған жерлерді игеру барысында жыртылған көлемді жерлер Қазақстанда шалғындық жерлер мен жайылымдық жерлердің де көлемінің қысқаруына себепші болды. Аймақтық жерлерде дәстүрлі ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. 1955 жылы КОКП ОК ССКР-ң арнайы шешімі бойынша 47 аудандар мен 225 совхоздарға ет өнімін өндіріп беру міндеттелді. Одан кейінгі уақытта жайылымдық жерлерді кеңейту қолға алынып, мал шаруашылығын дамытуға байланысты тұрақ қоныстар салынды. Нәтижесінде шаруашылықты көтеру қиынға тұсті. 1960 жылы мал басы - 37,4 млн. болды. Бұл жерлерде тұрғылықты коныстардың өсуіне байланысты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі туындады. 1962 жылы еттің бағасы - 30%-ке өссе, майдың бағасы - 25%-ке есті. Жоспарланған өндіріс өнімі үш есе кем көрсеткішті көрсетті.

2. Соғыстан кейінгі кезеңде Қазақстан экономикасында қиыншылықтар болды. Ең үлкен проблема өндірістік мекемелері КСРО-ның басқа батыс өңірлеріне эвакуация жасалынған тұрғындардың қайтіп келуінен кейін жұмыс күшімен қамтамасыз ету болды.

Кадрлардың жетіспеуі көбейді, еңбек тәртібі төмендеді, еңбек өнімділігі күрт түсті. 1946 жылы өндірістің төмендеуі байқалды, бұл үкіметті басшылық экімшілік әдістерді кайта пайдалануға мәжбүр етті. Ол өндірісте нәтижесін берді.

1947 жылы Өскемен қорғасын цинк комбинаты жұмыс істей бастады. Екібастұздағы көмір шығару кұрылысы аяқталды. Ақтөбе және Балқаш комбинатгары жаңаша жұмыс істей бастады. Мұнай шығарыла бастады. Транспорттық жүйе дамыды, 1950 жылы Моинты-Шу теміржолын соғу аяқталды. XX ғасырдың 50 жылдардың басы тоталитарлық жүйені реформалау эрекеттерімен, саяси өмірді либерализациялау, репрессиялық саясаттан бас тартумен ерекшеленді.

3. Ауыл шаруашылығында МТС (машина-трактор станциялары) құру және техникаларды сатып алу колхоздар мен совхоздарға жүктелді. Сөйтіп, халыққа қажетті шаруашылықтың саласы деп, жүргізілген реформаға байланысты мекемелер құруға бет алды. Бірақ кейінгі уақытта колхоздардың жағдайы төмендеді, себебі техникаларды сатып алу және қорларды сақтау қиынға түсті. Бұл реформа техника мамандары механиктер мен механизаторлардың келуін талап етті, олардың келуіне байланысты ауыл шаруашылығындағы техника тұрақтары қысқарды. Қазақстанда техниканың кемуі негізінен тың және тыңайған жерлерді игерудің дағдарысқа ұшырауымен байланысты болды. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында Қазақстан жерінде көлемді жерлердің жыртылуы, сол уақытта ауыл шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына әсерін тигізді.

1. 
   Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру қай жылдар аралығын қамтыды?
   
2. 
   Тың және тыңайған жерлерді игеруге Ақмола облысынан қанша адам шақырылды?
   
3. 
   1954-1960 жылдар аралығында қанша млн жер игерілді?
   
4. 
   Ауыл шаруашылығында МТС (машина-трактор станциялары) құру кімдерге жүктелген?
   

1. 
   Ғылыми-техникалық прогресстің өндірісіне енгізіле бастауы.
   
2. 
   Таукен өндірісін механикаландыру және оның нәтежелері.
   
3. 
   Мұнай өндіру салалары прогресивті тәсілдерді енгізу.
   

2. Ч. Мусын. «Қазақстан тарихы».

«Қазақстан тарихы очерктері»

« Қазақстан тарихы» II - III том.

4. Қозыбаев М. К. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992 ж

Лекция мақсаты: 1970-1980 жылдарындағы Қазақстанның ғылыми – техникалық прогрестің өндірісіне енгізіле бастауы және тау кен өндірісін механикаландыру және оның нәтижелері срндай-ақ мұнай өндіру салалары прогрессивті тәсілдерді негізу тақырыбындағы лекцияны шоли келе біз тақырыпты толығымен көптеген материалдар мен зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы лекцияның мәтінінде толығымен қамтып отырмыз.

Лекция мәтіні:

“Тоқырау” кезеңі дейтін 1971-1985 жылдар аралығында Қазақстан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен алға басты. Бұл жылдары өнеркәсіпті өркендетуге 40,8 млрд сом немесе халық шаруашылығын бөлінген барлық қаржының 32 пайызы жұмсалды. Негізгі өнеркәсіптік қорлар 3,1 есе артып, оның ішінде химия және мұнай-химиясында 6,5 есе өсті. 15 жыл ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі екі есе, ал машина жасау, Энергетика электр қуатын өндіру одан ары шоғырланып орталықтандырылды. 1975 жылы республиканың барлық кәсіпорындары дерлік бір орталықтан энергиямен жабдықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген, дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Минерал тыңайтқыштар шығару тоғызыншы бесжылдықта 1,8 есе, сары фосфор өндіру 2,5 есе көбейді. Машина жасау және метал өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12 пайызға жетті.

Бұл көрсеткіштер оныншы және он бірінші бесжылдықтарды де еміген жоқ. 1980 жылы 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтар қатарға қосылды, өндірістің жаңа салалары пайда болды. Дегенмен, осы жылдарда КСРО бірыңғай халық шаруашылығы жүйесіне әбден кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы қалыпты да қарқынды дами алған жоқ. Республика өнеркәсібінің жартысына жуығы одақтық министрліктің қарамағында болды. Одақтық ведомстволар республикадан шикізат ресурстарын сорып алып, аса зор пайда тапты. Бірақ, олар Қазақстан бюджетіне инфрақұрылымды дамытуға қаржыны жұмсамады деп айтуға болады. Олар өз қарауындағы кәсіпорындар арқылы жылына 15 млрд. Сом жалпы табыс алып отырса да, республикалық бюджетке бар болғаны 31 млн. сом немесе 1 пайыздан аз қаржы аударды. Міне, осындай және тағы да басқа себептермен байланысты өнеркәсіп өнімінің кейбір түрлерін өндіру жөніндегі жекешеленген экономикалық көрсеткіштер бойынша жоспарлық тапсырмалар орындалмады. Өндірістің жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаңа өндірістік қуаттар кешігіп іске қосылды. Жоспарлық, технологиялық және еңбек тәртібін бұзушыларға жол берілді, ғылым мен техниканың жетістіктері өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. Осының әсерінен, республика өндіріс орындары мемлекетке 1981 жылы 760 млн. сом 1982 жылы -1,0 млрд, 1983 жылы-1,3 млрд, 1984 жылы-1,64 млрд. сомға жоспарлы өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыруда, ғылыми-технологияны дамуда, қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде еліміздің капиталистік мемлекеттерден кейін қалуы күшейе түсті.

Бұл жылдарда жалпы өнім көрсеткішін қуалай өсіру ауыр өнеркәсіпте негізгі мақсатқа айналды. Күрделі құрылыста да солай болды, мұнда жұмысты атқарудың ұзақ мерізімге созылуы салдарынан ұлттық байлықтың едәуір бөлігі істен шығып қалып жатты. Қымбатқа түсетін, жоғары ғылым-техникалық көрсеткіштерге жетуді қамтамасыз етпейтін обьектілер салынды. Бірақ, осыған қарамастан республиканың басшылығы партияның кезекті сьездерінде елдегі ірі өнеркәсіп орынының, шахтаның, мұнай кәсіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттарының қатарға қосылғаны туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Еңбекті, материал мен ақшаны көп жұмса,ан қызметке немесе кәсіпорынның көрсеткіші жоғары бағаланды. Республика ілгерілеу қарқынына айырыла бастады, шаруашылықтың және мәдениеттің барлық саласында іркілес көбейіп, қиыншылықтар үсті-үстіне жинақталып, шиеленісе түсті, шешілмеген проблемалар көбейді.

1. 
   Энергетика кешенінің дамуына орай Ертісте 70- жылдары қандай СЭС салынды?
   
2. 
   70-80 жж тұрмыс деңгейінің құлдырауын себептерін атаңыз.
   
3. 
   80-жылдары республикада алғаш ашылған тереңдетіп оқытатын мектепті атаңыз?
   
4. 
   Қазақстанда 70-80 жж экспортқа шығарылған заттар.
   

1. 
   Қазақстан ауыл шаруышылығының дамуындағы қайшылықтар мен қиыншылықтар.
   
2. 
   Республиканың қоғамдық-саяси және мәдени дамуындағы жағдай.
   

2. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. - А., 1997.

3. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. - А., 1992.

4. КозыбаевИ.М. Историческая наука Казахстана. - А., 1992.

5. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - А., 1992.

6. Кунаев Д.А. О моем времени, - А., 1992.

Тоқырай кезеңін қамтыған үш бесжылдық аралығында ауыл шаруашылығын 1965 жылдан басталған реформалау әрі жалғасытырылды. Аграрлық салаға қаржыны көптеп бөлу, селолы әлеуметтік проблемаларын шешу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шұаралары белгіленді. Осы бағытта тек 1971-1978 жж ауыл шаруашылық саласында 58,2 млрд. Сом бөлінді. Мұның нәтежесінде 1985 ж дейін негізгі егін шаруашлығы жұмыстары-жер жырту, тұқым себу, дәнді дақылдарды жинау, мал шаруашылығы саласындағы жұмыстар 75-90 пайызы техникаландырылды. Алайда, ауыл шаруашлығы проблемаларын тек күрделі қаржыны көбейту арқылы шешу жолы тиісті нәтеже бермеді. Аграрлық секторда аса маңызды орын алатын жердің құнарлығын арттыру, электрлендіру, ауыл шаруашлығы өнімдерін сақтайтын және өндейтін кәсіпорындар жеткілікті дәрежеде салынбад. Сондай-ақ село еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық проблемалары шешілмей қалды, сөйтіп бұл салада күткен бетбұрыс болмады, нәтежесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру тұрақсыз болды. Егістіктің шығымдылығы азайды, мал шаруашылық өнімдерін өндіру бірқалыпты жүрмеді.

Бұл кезде ауыл шаруашылық секторының құрамында едәуір ұйымдық өзгерістер енгізіліп, колхоздардың есебінен совхоздардың саны көбейді. 1969 жылы республикада 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985 жылы колхоздар есебіне совхоздар саны 2140-қа өсіп, республикада 388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық түрінің үлес салмағы едәуір төмендеді, бірақ осыған қарамастан колхоздық меншіктік одан ары жетілуін көруге болады. 1971-1985 жылдары совхоздардың өнімі көбеймей бір орында қалса, колхоздарда ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті.

Мал шаруашылығында жем-шөп базасы нығайтылды, жем-шөптік дақылдар егілетін алқаптар ұлғайтылды. Дегенмен мұның барлығы тек экстенсивтік шаруашылық негізінде іске асырылды. Атап айтқанда, жемшөптік дақылдар егілетін алқаптар сегізінші бесжылдықтағы 8824,4 мың гектарға дейін жеткілікті. 1985 жылы жоспарланғған 50 млн. қойдың орнына тек қана 35 млн. қой болды. Оған шопанның ауыр еңбегіне немқұрайды қарау, малды күтіп бағудағы қазақтың еңбек дәстүрін елемеу, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сыннан өткен технологиясының жоғалып кетуі үлкен әсерін тигізді.

Бір айтып кететін жай, бұл жылдары мал шаруашылығын өнеркәсіптік негізге көшіру басталды. Сондай-ақ ет және сүт өндіретін кешендер мен мал семіртетін алаңдар салынды, малды өсіріп, семіртетін мамандандырылған шаруашылық бірлестіктері, құнажындар өсіретін фермалар құрылды. Жалпы қуаиы 23 мың ірі қара малды жедел өсіріп, семіртетін төрт кешен: Алматы облысы бойынша 10 мың басқа арналған “Жетіген”, Шығыс Қазақстан облысында 5 мың басқа есептелген “Ждановский”, Орал облысында 5 мың басқа арналған “Правда” газеті атындағы, Ақмола облысында 3 мың басқа арналған “Шалқар” кешендегі жұмыс істеді. Шошқа өсіріп бордақылайтын “Волынский” (Қарағанды облысы) кешені қатарға қосылды. 1976 жылдың басына қарай 575 мың бас ірі қара мал, 418 мың шошқа, 1,7 миллионнан астам қой өнеркәсіптік негізде күтіп бағылды.

Республиканың жергілікті жерлеріндегі ауыл шарушылығы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденістер басшы органдар тарапынан қолдау таппады. 80-ші жылдардың басында жүргізілген сансыз көп қайта құрылар, эксперименттердің, бағаның интеграция мен мамандандырудың жаңа түрлерін және т.б енгізу ауыл шаруашылығының берекесін кетірді. Одан болдырған ауыл шаруашылығын қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа көшті. Істің жағдайы жаңа шешемдер қабылдау жолымен өзгертуге тырысу елеулі нәтеже бермеді.

Республиканың қоғамдық-саяси және мәдени дамуындағы жағдайы. ХХ ғ. 70-ші жж. Бірінші жартысында Қазақстанда халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруде бірсыпыра істер атқарылды, республика жұмысшылары мен қызметшілерінің орташа айлық табысы едәуір өсті. Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы көбейді, халықтың төмен айлық алатындары орташа айлық алатындар дәрежесіне көтерілді. Осы жылдары халықтың қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем, зейнетақы және стипендия төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалды. 1971ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен қызметкерлерге. 1972-1974 жж. Соғыс және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33 пайызға көбейтілді, ал 1975 ж. Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдіктер енгізілді.

Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дәрежесіне көтеруге ықпалы аз тиді. Өйткені мемлекеттің және кәсіпорындардың бағаны көтеруі, тауарлар сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, ақы төлеудегі теңгермешілік т.б халықтың тұрмасыжағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. Құнсыздануы 20 пайызға өсті. Әлеуметтік саладағы ең өткір мәселенің бірі-тұрғын үй мәселесі. Осы жылдары бұл мәселе бірсыпыра шешуін тапты: миллиондаған адам жаңа пәтер алып, өздерінің тұрғын үй жағдайын жақсартты Дегенмен халық санының өсуіне байланысты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі аяғына дейін шешілмеді, оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды, тұрғын үй құрлысының жоспары орындалмады. Тек, он бірінші бесжылдықта ғана республикада 1,2 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын салу жоспары орандалмады.

Сөйтіп, тоқырау кезіндегі келеңсіз процестер әлеуметтік саланы мықтап шарпынды. Әлеуметтік-мәдени саланы дамытуға қаржы бөлудің “қалдықтың принциптер” қалыптасты, яғни ол салаға таза өндірістік мақсаттардан артылған қаржы ғана бөлінді. Әлеуметтік мәселелер жөніндегі “кереңдік” пайда болды, ал өндірістің техникамен жабдықталуы, кадрлардың біліктілігі, нң бастысы-жұмыс сапасы артта қала бастады.

Бақылау сұрақтары:

1. 70-жылдары қанша кәсіпорындар салынды.

2. 70-жылдары қандай ірі аймақтық өндіріс кешендер тұғызылды.

3. 1970ж республикада адам саны қанша болды?

1. 
   КСРО – ның құылуының тарихи алғы шарттары.
   
2. 
   Тәуелсіз Қазақстанның жариялануы және оның тарихи маңызы.
   
3. 
   ТМД құрылуы.
   
4. 
   Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қиындықтар, өзгерістер, және қол жеткен табыстары.
   

1. 
   Көніш Рысбайұлы “Қазақстан Республикасының тарихы” А. 1999ж.
   
2. 
   Әбдіжаппар Әбдікәрімұлы “Қазақстан тарихы” А. 2005ж
   
3. 
   “Қазақстан тарихының очеріктері” А. 1994ж.
   

Қайта құру мен жариялық белгілі бір дәрежеде қоғамдық өмірді демократияландыру туғызғанмен миллиондаған кеңес адамдарының тұрмыс – тіршілігін жақсартуға елеулі ықпал жасамады. Сан алуан мінбелерден шексіз құрғақ уәделер, серттер беріліп жатты, түрлі тұғырнамалар, бағдарламалар жасалынды. Олардан “жоғардағылардың” іс – әрекеттеріндегі батылсыздық жалтақтық орынсыз ымырашылдық, әр түрлі бұлтарыстар сезіліп тұрды.

Қайта құру процестерінің тактикасын айқындауда өрескел қателіктер жіберілді, бірақ қайта құруды бастаушылар өздерінің кемшіліктерін дер кезінде мойындамады. Экономика мен саясаттағы дағдарыс өрши түсті. Кейбір аймақта саяси талап қойған кеншілердің ереуілдері болды. Осындай жағдайда орталықтың позициясы әлсірей берді.

Халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталған заңдар бірінен соң бірі шығарылып жатты. Алайда олар орындалмады, ақшаның құнсыздануы одан әрі жалғасты, халықтың тұрмысы төмендей берді. Тарауы басында екі қарама – қайшылық тұрды: біріншісі – орталық пен республикалар, екіншісі – орталықтанған бақылау мен экономиканың тізгінін босату.

Кремльдің құны кеткенін көрген одақтас республикалар өздерінің егемендігі туралы Декларацияларын жариялап, өздерінің заңдарын Одақтың заңдарынан жоғары қойды. Бұл процесс “тәуелсіздердің шеруі” деген атқа ие болды. Кейбір табысы мол одақтас республикалар өз мүдделерін қорғап, басқаларға бөлуге қажет түскен пайдасының тиісті бөлігін одақтың бюджетке құймады. Одан ең алдымен шикізатты республикалар зиян шекті, олардың қатарында Қазақстан да бар. Мұндай жағдай “бюджеттер шайқасы” басталды, республикалар мен аймақтардың өзара өнім алмасу жөніндегі міндеттемелері орындалмады.

Осындай жағдайда тарауының басын тең ұстау орталыққа барған сайын қиындай берді. Мәселе былайша қатал қойылды:

Енді не істеу керек? Жауап беру-ақ еді: демократияландыруды одан әрі жүргізу және эканомиканың нарықтық қатынастарға көшіру. Бұл КСРО қалық үкімет эканомиканы тұрақтандырудың бағдар- ламасын жасады оны халық депутаттарының Төтенше сьезі ( 1990ж желтоқсан ) мақұлдады.

Алайда мемлекеттік құрылымның бақылау қызметінің әлсіреуінен елде “көлеңкелі эканомика” мен қылмыскерлік қауырт өсті, кейбір аймақтарда ұлтаралық қақтығыстар одан әрі жалғасты. Осындай тығырыққа тірелген жағдайдан тезірек шығуды көздеген КСРО Президенті мен одақтас республиканың басшылары жаңа Одақ Шартын жасауды ойластырды. Бұл жұмыс “9+1” формуласы немесе “Новоогарев инициативасы ”аталды.Осы шартта дайындау працесіне қатысушылар КСРО мемлекеттік құрылымын “Тәуелсіз мемлекеттер одағы”ретінде реттейтін маңызды құжат әзірледі.Бұл шартқа қол қою 1991 жылдың 20 тамызында белгіленді.

Бірақ бұл іс жүзеге асырылмай қалды. Республикаларға тәуелсіздікті беруді қаламаған озбыр орталықтың кертартпа күштері дәлірек айтқанда ұлыдержавалық шовинистер 1921 жылы тамызда мемлекеттік төңкеріс жасады. Бүлікшілер төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік Комитет сияқты конституциялық емес өкіметтік құрылым құрды, ол бірнеше антиконституциялық заңдар шығарды.

Төңкерісшілердің империялық озбырлықты сақтап қалмақ болып алысты меңзеген залым пиғылы жүзеге аспады. Мәскеудің демократияшыл күштері Ресей Федерациясының парламенті және Конституцияға адал әскери құрамалар антиконституциялық төңкерісті жақтамады. Төңкеріс жаншылды, оны жасаушылар қамауға алынды. Күштердің ара-салмағын таразылауда төңкерісшілер есептен қатты жаңылды, олар танкілер мен коменданттық сағат шағын “экстремистер”тобын сабасына түсіреді, ал халықтың негізгі және басым бөлігі елде тәртіп орнату жөніндегі біздің ұсыныстарымызды қолдайды деп ойлаған.

Төңкеріс жаншылғаннан кейін саяси оқиғалар шапшаң дамыды. Қоғамда демократиялық жолмен жаңғыртудың алты жылдан астам уақытқа созылған қайта құру тамыз күндері шырқау шегіне жеткен еді. Төңкеріс кезінде шақырылып қойған РКФСР жоғарғы Кеңесінің Төтенше сьезі бірқатар елеулі заңдылық актілерді қабылдады: ТМЖК шығарған антиконституциялық барлық қаулылар, жарлықтар күшін жойды; КОКП қызметі тоқтатылып оның мекен-жайларына, архивтеріне құлып салынды. Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мекен-жайы мен оның архивтеріне де құлып салынды.

М С Горбачев Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметінен бас тартты да КОКП-ға өзін-өзі тартуды ұсынды. Себебі, оның басшы орындары ТМЖК-ні тану, оның іс-әрекеттерін жақтау жөнінде төменгі партия ұйымдарына нұсқау берген Горбачевтің әлгіндей мәлімдемесі заң ды емес еді. Өйткені, тұтас саяси ұйымның миллиондаған коммунистердің тағдырын оның бір өзі шешуге құқықты еместі. Мұндай күрделі мәселе партия сьезі немесе референдум арқылы ғана шешімін табуы тиіс еді.

1991 жылы тамызда демократияшыл күштердің тегеуірінімен тарихи оқиға болды: 70 жыл бойы еркін және терезесі тең республикалар одағы атанып келген мемлекеттің билеушісі Коммунистік тағынан тайды. Одақтас республикалар өздерінің асығыс шақырылған парламенттерінің сессияларында бірінен соң бірі өздерінің толық тәуелсіздігін жариялады. Орталық ұзақ жылдар бойы республикалар қарауына бермей келген одақтық бағыныстағы барлық кәсіпорындар мен мүліктер енді өздеріне бағындырылды.

Украина тәуелсіздігін жариялаған соң демократияшыл, әсіресе ұлтжанды күштердің талабы бойынша одақтық жаңа шартқа қол қоюдан басталды. Ол жобадағы тәуелсіз республикалардың конфедерациялық одағынан да шығуға бағыт ұстанды.

Осындай жағдайда Беларуссия башылығының инициативасы бойынша 1991жылы 8-желтоқсанда Минскіде бастағы КСР Одағының құрылтайшылары болған үш республика-Украина, Беларуссия басшыларының кездесуі болды. Онда конфедерациялық біртұтас жаңа одақ құрудың орнына басқаша құрлым-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) берілетіндерін мәлімдеді.

Орта Азия республикалар мен Қазақстанның басшылары 1991жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта бас қосып, мәлімдеме жасады. Онда “бұрынғы құқықсыз болған республикалар орнына” Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылғаны қуатталды. Сонымен бірге олар ТМД өз субъектілерінің барлығының мүддесін есепке алатын болса, оның тепе-тең құрылтайшылары болса өздерінің әзір екенін білдірді.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда тәуелсіз 11 мемлекеттің (бұрынғы одақтас республикалардың) басшылары кездесті, олар 8 желтоқсанда Минскіде ДТМД құрылғаны туралы келісім Хаттамасына өздерінің қолдарын қойды. Қабылданған Декларацияда мемлекеттік жаңа құрлым құрылғаны және осыған байланысты Кеңес Социолистік Республикалар Одағының өмір сүруінің тоқтағаны жария етілді.

Достастыққа қатысушы мемлекеттер өздерінің конституциялық заңдарына сәйкес бұрынғы КСР Одағының жолдаған шарттары мен келісімдерінен туындайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуына кепілдік жасайтындарын мәлімдеді. Сонымен қатар олар өздері қол қойған Алматы Декларациясының принциптерін бұлжытпай сақтауға міндеттенді.

Республика Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация жариялауы тәуелсіздікке жету жолындағы алғашқы батыл қадам болды. Бұл конституциялық емес, саяси акт еді, одан дербес мемлекет туындамады. Тәуелсіздік үшін әлі де жан аямай күрес жүргізу қажет еді. Сөйтсе де парламенттің осы бір батыл қадамы ұлт мәселесінде ондаған жылдар бойы қордаланып қалған күрделі де өзекті проблемаларды шешуге бағытталған, қоғамдық саяси өмір белсенділігінің артуына жол ашты.

Жұртшылықтың зор қолшысы және Қазақстанның егемендікке қол жеткен жайында, 1991 жылы тамыздағы мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Кеңес Одағы құрылғаннан кейін Семей полигоны жабылды, оның негізінде Ұлттық Ғылым академиясының Ядролық зерттеу институты құрылды.

Демократия мен жариялылықтың жеңісі арқасында бұрынғы одақтас республикалар тек саяси ғана емес, ең алдымен экономикалық шынайы егемендікті жеңіп алу үшін батыл қимылдар жасауға кірісті. 1990 жылы дербес мемлекеттің қауырт заң шығару кезеңі болды. “Жер кодекіс”, “Тілдер туралы”, “Мемлекеттік өкімет пен басқаруды жетілдіру туралы”, Конституцияға түзетулер мен толықтырулар енгізу жайында заңдар қабылдады.

Қазақстанда орналасқан бұрынғы одақтың құрылымдардың барлық кәсіпорындары мен мүліктері 1991 жылдың 15 қарашасынан осы республиканың меншігіне өтті .

Бұған дейін Кеңес одағының құрамында болып келген Қазақстан мен Ортаазиялық республикалар тәуелсіздік алғанымен басқалардан гөрі көбірек қиыншылықтарға кезікті. Осындай жағдайда Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары өзара тығыз интеграция жасауға келісім, әлеуметтік-эканомикалық тұрақтандыру және даму мәселелерін үйлестіру жөніндегі мемлекетаралық Комитет құрды.

Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы маңызды оқиға. Бірақ ең бастысы оны нақты мағынамен эканомиканы нығайтумен толықтыру үшін күшті атқарушы өкіметтің қазеттілігі туды. Сондықтан да Жоғарғы Кеңес Қазақстан Президентін

Сайлау жөнінде шешім қабылдады. Бұл бұрынғыдай республиканың орталық ұсынған басшысы белгілі бір сайлау округінен өткізу емес, шын мәнінде ішкі және сыртқы саясатты жүргізуге қабілеті бар, халық тағдыры үшін жауапты басшыны бү- кіл халық болып сайлап алу еді. Осы бір жоғары лауазымға

Н. Ә Назарбаевтың бір өзі ғана ұсынылды. Оған сайлаушылар басым көпшілігі дауыс берді.

1991 жылы 16-желтоқсанда жоғарғы Кеңес Қазақ КСР-ін “Қазақстан Республикасы” деген атпен мемлекеттің атын өзгертті. Бұл тарихи құжат еліміз бұдан былай тәуелсіз, демократиялық және құқықты мемлекет саналды деп жарияланды. Ол өз жерлерінде толық өкімет билігін, ішкі және сыртқы саясатты өздігінше белгілейді және жүргізеді. Тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш президенті сол күні көп ұлтты республика халқына қызмет етуге азаматтың құқықтары мен еркіндігінің кепілі Конституцияға адал болуға, өзіне жүктелген жоғары міндеттерді ақ ниетімен орындауға ант берді.

Президент өзінің алғашқы қадамын республика халқын әлеуметтік жағынан қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы заңды актілер шығарудан бостады. Осыған сәйкес дәрігерлердің, мұғалімдердің, мектепке дейінгі балалар мекемелері тәрбиешілердің және басқа әлеуметтік саладағы қызметкерлердің еңбек ақысы көбейді. Аз қамтамасыз етілген қызметкерлер мен еңбек ардагерлеріне ақшалай және заттай көмек берілетін болды. 1986 жылдың 17-18 желтоқсанындағы Алматыдағы оқиғаларға қатысқаны үшін жазаланған азаматтар Президенттің жарлығымен ақталды.

Тәуелсіз Қазақстанда бір жыл ішінде шын мәнінде орасан зор ревалюциялық жаңғыру шаралары жүзеге асырылды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру қоғам өмірін демократияландыру, меншік формаларының сан алуандығын қалыптастыру процесі басталды. Бұл - өтпелі кезеңнің бастамасы.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Желтоқсан оқиғасыны тарихи маңызы.
   
2. 
   Қайта құру бағытының қарама-қайшылықтары.
   
3. 
   Қайта құру жылдарындағы мәдениет, ғылым ағарту.
   

1. 
   КСРО – ның құылуының тарихи алғы шарттары.
   
2. 
   Тәуелсіз Қазақстанның жариялануы және оның тарихи маңызы.
   
3. 
   ТМД құрылуы.
   
4. 
   Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қиындықтар, өзгерістер, және қол жеткен табыстары.
   

1. 
   Көніш Рысбайұлы “Қазақстан Республикасының тарихы” А. 1999ж.
   
2. 
   Әбдіжаппар Әбдікәрімұлы “Қазақстан тарихы” А. 2005ж
   
3. 
   “Қазақстан тарихының очеріктері” А. 1994ж.
   

Қайта құру мен жариялық белгілі бір дәрежеде қоғамдық өмірді демократияландыру туғызғанмен миллиондаған кеңес адамдарының тұрмыс – тіршілігін жақсартуға елеулі ықпал жасамады. Сан алуан мінбелерден шексіз құрғақ уәделер, серттер беріліп жатты, түрлі тұғырнамалар, бағдарламалар жасалынды. Олардан “жоғардағылардың” іс – әрекеттеріндегі батылсыздық жалтақтық орынсыз ымырашылдық, әр түрлі бұлтарыстар сезіліп тұрды.

Қайта құру процестерінің тактикасын айқындауда өрескел қателіктер жіберілді, бірақ қайта құруды бастаушылар өздерінің кемшіліктерін дер кезінде мойындамады. Экономика мен саясаттағы дағдарыс өрши түсті. Кейбір аймақта саяси талап қойған кеншілердің ереуілдері болды. Осындай жағдайда орталықтың позициясы әлсірей берді.

Халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталған заңдар бірінен соң бірі шығарылып жатты. Алайда олар орындалмады, ақшаның құнсыздануы одан әрі жалғасты, халықтың тұрмысы төмендей берді. Тарауы басында екі қарама – қайшылық тұрды: біріншісі – орталық пен республикалар, екіншісі – орталықтанған бақылау мен экономиканың тізгінін босату.

Кремльдің құны кеткенін көрген одақтас республикалар өздерінің егемендігі туралы Декларацияларын жариялап, өздерінің заңдарын Одақтың заңдарынан жоғары қойды. Бұл процесс “тәуелсіздердің шеруі” деген атқа ие болды. Кейбір табысы мол одақтас республикалар өз мүдделерін қорғап, басқаларға бөлуге қажет түскен пайдасының тиісті бөлігін одақтың бюджетке құймады. Одан ең алдымен шикізатты республикалар зиян шекті, олардың қатарында Қазақстан да бар. Мұндай жағдай “бюджеттер шайқасы” басталды, республикалар мен аймақтардың өзара өнім алмасу жөніндегі міндеттемелері орындалмады.

Осындай жағдайда тарауының басын тең ұстау орталыққа барған сайын қиындай берді. Мәселе былайша қатал қойылды:

Енді не істеу керек? Жауап беру-ақ еді: демократияландыруды одан әрі жүргізу және эканомиканың нарықтық қатынастарға көшіру. Бұл КСРО қалық үкімет эканомиканы тұрақтандырудың бағдар- ламасын жасады оны халық депутаттарының Төтенше сьезі ( 1990ж желтоқсан ) мақұлдады.

Алайда мемлекеттік құрылымның бақылау қызметінің әлсіреуінен елде “көлеңкелі эканомика” мен қылмыскерлік қауырт өсті, кейбір аймақтарда ұлтаралық қақтығыстар одан әрі жалғасты. Осындай тығырыққа тірелген жағдайдан тезірек шығуды көздеген КСРО Президенті мен одақтас республиканың басшылары жаңа Одақ Шартын жасауды ойластырды. Бұл жұмыс “9+1” формуласы немесе “Новоогарев инициативасы ”аталды.Осы шартта дайындау працесіне қатысушылар КСРО мемлекеттік құрылымын “Тәуелсіз мемлекеттер одағы”ретінде реттейтін маңызды құжат әзірледі.Бұл шартқа қол қою 1991 жылдың 20 тамызында белгіленді.

Бірақ бұл іс жүзеге асырылмай қалды. Республикаларға тәуелсіздікті беруді қаламаған озбыр орталықтың кертартпа күштері дәлірек айтқанда ұлыдержавалық шовинистер 1921 жылы тамызда мемлекеттік төңкеріс жасады. Бүлікшілер төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік Комитет сияқты конституциялық емес өкіметтік құрылым құрды, ол бірнеше антиконституциялық заңдар шығарды.

Төңкерісшілердің империялық озбырлықты сақтап қалмақ болып алысты меңзеген залым пиғылы жүзеге аспады. Мәскеудің демократияшыл күштері Ресей Федерациясының парламенті және Конституцияға адал әскери құрамалар антиконституциялық төңкерісті жақтамады. Төңкеріс жаншылды, оны жасаушылар қамауға алынды. Күштердің ара-салмағын таразылауда төңкерісшілер есептен қатты жаңылды, олар танкілер мен коменданттық сағат шағын “экстремистер”тобын сабасына түсіреді, ал халықтың негізгі және басым бөлігі елде тәртіп орнату жөніндегі біздің ұсыныстарымызды қолдайды деп ойлаған.

Төңкеріс жаншылғаннан кейін саяси оқиғалар шапшаң дамыды. Қоғамда демократиялық жолмен жаңғыртудың алты жылдан астам уақытқа созылған қайта құру тамыз күндері шырқау шегіне жеткен еді. Төңкеріс кезінде шақырылып қойған РКФСР жоғарғы Кеңесінің Төтенше сьезі бірқатар елеулі заңдылық актілерді қабылдады: ТМЖК шығарған антиконституциялық барлық қаулылар, жарлықтар күшін жойды; КОКП қызметі тоқтатылып оның мекен-жайларына, архивтеріне құлып салынды. Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мекен-жайы мен оның архивтеріне де құлып салынды.

М С Горбачев Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметінен бас тартты да КОКП-ға өзін-өзі тартуды ұсынды. Себебі, оның басшы орындары ТМЖК-ні тану, оның іс-әрекеттерін жақтау жөнінде төменгі партия ұйымдарына нұсқау берген Горбачевтің әлгіндей мәлімдемесі заң ды емес еді. Өйткені, тұтас саяси ұйымның миллиондаған коммунистердің тағдырын оның бір өзі шешуге құқықты еместі. Мұндай күрделі мәселе партия сьезі немесе референдум арқылы ғана шешімін табуы тиіс еді.

1991 жылы тамызда демократияшыл күштердің тегеуірінімен тарихи оқиға болды: 70 жыл бойы еркін және терезесі тең республикалар одағы атанып келген мемлекеттің билеушісі Коммунистік тағынан тайды. Одақтас республикалар өздерінің асығыс шақырылған парламенттерінің сессияларында бірінен соң бірі өздерінің толық тәуелсіздігін жариялады. Орталық ұзақ жылдар бойы республикалар қарауына бермей келген одақтық бағыныстағы барлық кәсіпорындар мен мүліктер енді өздеріне бағындырылды.

Украина тәуелсіздігін жариялаған соң демократияшыл, әсіресе ұлтжанды күштердің талабы бойынша одақтық жаңа шартқа қол қоюдан басталды. Ол жобадағы тәуелсіз республикалардың конфедерациялық одағынан да шығуға бағыт ұстанды.

Осындай жағдайда Беларуссия башылығының инициативасы бойынша 1991 жылы 8-желтоқсанда Минскіде бастағы КСР Одағының құрылтайшылары болған үш республика-Украина, Беларуссия басшыларының кездесуі болды. Онда конфедерациялық біртұтас жаңа одақ құрудың орнына басқаша құрлым-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) берілетіндерін мәлімдеді.

Орта Азия республикалар мен Қазақстанның басшылары 1991жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта бас қосып, мәлімдеме жасады. Онда “бұрынғы құқықсыз болған республикалар орнына” Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылғаны қуатталды. Сонымен бірге олар ТМД өз субъектілерінің барлығының мүддесін есепке алатын болса, оның тепе-тең құрылтайшылары болса өздерінің әзір екенін білдірді.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда тәуелсіз 11 мемлекеттің (бұрынғы одақтас республикалардың) басшылары кездесті, олар 8 желтоқсанда Минскіде ДТМД құрылғаны туралы келісім Хаттамасына өздерінің қолдарын қойды. Қабылданған Декларацияда мемлекеттік жаңа құрлым құрылғаны және осыған байланысты Кеңес Социолистік Республикалар Одағының өмір сүруінің тоқтағаны жария етілді.

Достастыққа қатысушы мемлекеттер өздерінің конституциялық заңдарына сәйкес бұрынғы КСР Одағының жолдаған шарттары мен келісімдерінен туындайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуына кепілдік жасайтындарын мәлімдеді. Сонымен қатар олар өздері қол қойған Алматы Декларациясының принциптерін бұлжытпай сақтауға міндеттенді.

Республика Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация жариялауы тәуелсіздікке жету жолындағы алғашқы батыл қадам болды. Бұл конституциялық емес, саяси акт еді, одан дербес мемлекет туындамады. Тәуелсіздік үшін әлі де жан аямай күрес жүргізу қажет еді. Сөйтсе де парламенттің осы бір батыл қадамы ұлт мәселесінде ондаған жылдар бойы қордаланып қалған күрделі де өзекті проблемаларды шешуге бағытталған, қоғамдық саяси өмір белсенділігінің артуына жол ашты.

Жұртшылықтың зор қолшысы және Қазақстанның егемендікке қол жеткен жайында, 1991 жылы тамыздағы мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Кеңес Одағы құрылғаннан кейін Семей полигоны жабылды, оның негізінде Ұлттық Ғылым академиясының Ядролық зерттеу институты құрылды.

Демократия мен жариялылықтың жеңісі арқасында бұрынғы одақтас республикалар тек саяси ғана емес, ең алдымен экономикалық шынайы егемендікті жеңіп алу үшін батыл қимылдар жасауға кірісті. 1990 жылы дербес мемлекеттің қауырт заң шығару кезеңі болды. “Жер кодекіс”, “Тілдер туралы”, “Мемлекеттік өкімет пен басқаруды жетілдіру туралы”, Конституцияға түзетулер мен толықтырулар енгізу жайында заңдар қабылдады.

Қазақстанда орналасқан бұрынғы одақтың құрылымдардың барлық кәсіпорындары мен мүліктері 1991 жылдың 15 қарашасынан осы республиканың меншігіне өтті .

Бұған дейін Кеңес одағының құрамында болып келген Қазақстан мен Ортаазиялық республикалар тәуелсіздік алғанымен басқалардан гөрі көбірек қиыншылықтарға кезікті. Осындай жағдайда Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары өзара тығыз интеграция жасауға келісім, әлеуметтік-эканомикалық тұрақтандыру және даму мәселелерін үйлестіру жөніндегі мемлекетаралық Комитет құрды.

Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы маңызды оқиға. Бірақ ең бастысы оны нақты мағынамен эканомиканы нығайтумен толықтыру үшін күшті атқарушы өкіметтің қазеттілігі туды. Сондықтан да Жоғарғы Кеңес Қазақстан Президентін

Сайлау жөнінде шешім қабылдады. Бұл бұрынғыдай республиканың орталық ұсынған басшысы белгілі бір сайлау округінен өткізу емес, шын мәнінде ішкі және сыртқы саясатты жүргізуге қабілеті бар, халық тағдыры үшін жауапты басшыны бү- кіл халық болып сайлап алу еді. Осы бір жоғары лауазымға

Н. Ә Назарбаевтың бір өзі ғана ұсынылды. Оған сайлаушылар басым көпшілігі дауыс берді.

1991 жылы 16-желтоқсанда жоғарғы Кеңес Қазақ КСР-ін “Қазақстан Республикасы” деген атпен мемлекеттің атын өзгертті. Бұл тарихи құжат еліміз бұдан былай тәуелсіз, демократиялық және құқықты мемлекет саналды деп жарияланды. Ол өз жерлерінде толық өкімет билігін, ішкі және сыртқы саясатты өздігінше белгілейді және жүргізеді. Тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш президенті сол күні көп ұлтты республика халқына қызмет етуге азаматтың құқықтары мен еркіндігінің кепілі Конституцияға адал болуға, өзіне жүктелген жоғары міндеттерді ақ ниетімен орындауға ант берді.

Президент өзінің алғашқы қадамын республика халқын әлеуметтік жағынан қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы заңды актілер шығарудан бостады. Осыған сәйкес дәрігерлердің, мұғалімдердің, мектепке дейінгі балалар мекемелері тәрбиешілердің және басқа әлеуметтік саладағы қызметкерлердің еңбек ақысы көбейді. Аз қамтамасыз етілген қызметкерлер мен еңбек ардагерлеріне ақшалай және заттай көмек берілетін болды. 1986 жылдың 17-18 желтоқсанындағы Алматыдағы оқиғаларға қатысқаны үшін жазаланған азаматтар Президенттің жарлығымен ақталды.

Тәуелсіз Қазақстанда бір жыл ішінде шын мәнінде орасан зор ревалюциялық жаңғыру шаралары жүзеге асырылды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру қоғам өмірін демократияландыру, меншік формаларының сан алуандығын қалыптастыру процесі басталды. Бұл - өтпелі кезеңнің бастамасы.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Семей полигоны қай жылы жабылды?
   
2. 
   Кеңес одағында Канституция қашан қабылданды?
   

1. 
   ҚР президенті Н. Назарбаевтың «Қазақстан 2030» жолдауы болашақ міндеттерді айқындау мен ілгері дамудың негізгі шарты.
   
2. 
   Басты стратегиялық мақсаттар, оған жету мүмкіншіліктері.
   
3. 
   Ұлттық қауіпсіздік, оны қамтамасыз ету жолдары.
   

1. 
   Көніш Рысбайұлы “Қазақстан Республикасының тарихы” А. 1999ж.
   
2. 
   Әбдіжаппар Әбдікәрімұлы “Қазақстан тарихы” А. 2005ж
   
3. 
   “Қазақстан тарихының очеріктері” А. 1994ж.
   

Қазақстан егемендік алғаннан кейін зайырлы демократиялық, құқықтық және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны іске асыруда еліміздің тарихи және отарлауда болған мұрасы, оның саяси мәдениетінің өзіндік ерекшелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасы жанжақты ескеріледі. Елімізде саяси партиялардың және партиялық жүйелердің орнығуына, күшті заң шығарушы органның, тәуелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті басқарудың дамуына көп көңіл бөлінеді. Қоғамды демократияландыру барысында жаңа саяси институттар – парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы Конституциялар қабылданды, тәуелсіз сот билігі қалыптасты.

Тәуелсіздік алған алғашқы кезден бастап, елде болып жатқан өзгерістерді талдау арқылы Қазақстан басшысы өзінің назарын болашақың бағытын айқындауға аударды. Атап айтқанда, Президент Н.Ә.Назарбаев 1992 жылы жарық көрген «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде жаңа тарихи жағдайға байланысты еліміздің егеменді мемлекет болуының стратегиялық міндеттерін көрсетіп берді.

Бұдан кейін мемлекет алдында бой көтерген жаңа тактикалық мақсаттардың іске асыру шаралары белгіленді. Оны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің 1993 жылы жазған «Қазақстанның болашағы – қоғамдық идеялық бірлігінде» деген еңбегінде ашып берді. Мұнда Президент Тәуелсіз еліміздің одан әрі күшейіп нығаюында қоғамдық ынтымақтастық пен жарастықты іске асырудың жолдарын анықтады. Алайда, осы белгіленген стратегиялық міндеттерді тәжірибе жүзінде іске асыруда көптеген қиыншылықтар мен кемшілктер кездесті. Оны орындауда дәрменсіздік көрсеткен С.Герещенко басқарған (1992 ж бастап) Министрлер кабинеті де отставкаға жіберіліп, Ә.Қажыгелдин басқарған республикада үшінші үкімет құрылды. Бұл үкіет таяудағы үш жыл ішінде елімізде болып жатқан реформаларды іске асырудың жаңа бағдарламасын белгіледі, осы бағатта бірқатар жұмыстар жүргізеді. Дегенмен өзінің ағдарлаасын аяғына дейін жеткізбей Ә.Қожыгелдиннің үкіметі 1997 жылдың 10 қазан күні отставкаға шықты. Оған себеп, алдымен жекешелендіру бағдарламасында кеткен үлкен қателіктердің салдары, содан соң елімізде әлеуметтік әділетсіздіктің орын алғанын айтуға болады. Ә.Қажыгелдин үкіметінің орынына Н.Балғыбаев басқарған төртінші үкімет келіп, екі жыл (1997-1999 ж) қызмет етті. Бұл үкіметте қиын кезеңде жұмыс істеді. Елде қолданып қалған қарыздарды қайтару сыртқа шығарылатын шикізат өнімдері бағасының құлдырауы, көрші елдердегі экономикалық дағдарыстың Қазақстанға әсері кезінде жұмыс істеуге тура келді.

Үкімет сыртқы факторлардың жағымсыз әсеріне қарамастан, тұтас алғанда макроэкономикалық тұрақтылықты сақтап қалды. Сондай-ақ, бұрынғы заемдарды төлеуде, мемлекеттің ішкі және сыртқы міндеттемелерін орындауда Н.Балғымбаев басқарған үкімет бірқатар айтуға түұрарлық қызмет атқарды.

1999 жылы қараша айында Қазақстан үкіет басына Қ.Тоқаев басқарған үкімет тағайындалды. Жаңа үкімет республика Парламентінде өзінің 2000-2002 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасын ұсынып бекітті. Ондағы шешілуге тиісті басты проблемалар негізінен «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламадан туындағанды.

1. 
   Қазақстанның сыртқы экономикалық байланысы саласындағы табыстары.
   

3. Қазақстан Президентін бүкілхалықтық сайлау.

4. ҚР конституциясын қабылдау.

5. Нарықтық экономикаға өту, ондағы қиыншылықтар.

6. Тарихи сананың қалыптасуындағы іс-шаралар.

7. Демократиялық кәсіби мемлекет құру.