Ф-об-007/017 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі кажет

проблемаларды анықтай білу және шешу жолдарын белсенді ой әрекет талап ететін әдіс-тәсілдерді меңгеруі керек

орындайды, өз бетімен меңгереді.

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек.
   
2. 
   Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.
   
3. 
   Сабаққа іскер киіммен келу керек.
   
4. 
   Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
   
5. 
   Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелінеді.
   
6. 
   Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
   

1. 
   І дүниежүзілік империалистік соғыстың отар аймақтарға әсері.
   
2. 
   Қазақстанда бұқара халық жағдайы нашарлауы, салықтың өсуі.
   
3. 
   Патша өкіметінің қазақ шаруаларының малдарын тартып алуы.
   
4. 
   Жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілуі.
   

1. 
   Қазақ ССР тарихы 5-томдық. 4-5 томдар. Алматы 1981 ж.
   
2. 
   Х.Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы А., 1995
   
3. 
   Ә.Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А., 1997 ж.
   
4. 
   К.Мамырұлы. Қазақ тарихы А.,1995ж.
   
5. 
   А.Күзембайұлы, Е.Әбіл История Республики Казахстан А.,1998 г.
   

1914 жылғы бірінші тамызда бірінші дүниежүзілік соғыс басталды. Онда империалистік державалардың екі мықты тобы-Антанта (Англия, Франция, Ресей және олардың одақтастары) мен Австрия-Германия блогы (Германия, Австрия-Венгрия, Түрция және олардың сателиттері) бір-біріне қарсы шықты.

Ресей соғысқа әзірліксіз, әскери-өнеркәсіптің қуаты төмен күйде, көлігі нашар дамыған жағдайда кірісті; армиясының әскери-техникалық жағынан қамтамасыз етілуі нашар еді. Отарлықтағы, сондай-ақ жергілікті жердегі мемлекеттік аппарат азғындағы, бюрократизмге, қазынаны ұрлауға, жемқорлыққа белшесінен батқан-ды. Әскери және азаматтық шенеуніктер арасында сатқындық жаппай етек алған. Қатардағы солдаттардың жауынгерлік қаһармандығына қарамастан, орыс армиясы жеңіліске ұшырап, шегіне берді.

Патша өкіметі соғыс басталған алғашқы күннен-ақ Қазақстанның барлық облыстарында “Төтенше жағдай” енгізді: жиналыстар өткізуге, стачкаларға, ереуілдерге, жұмыстар жалтауға тыйым салынды. Тек өкіметке ғана емес, тіпті жергілікті патшалық әкімшіліктерінің лауазымды адамдарына қарсы шыққандардың дарға асылатынын жариялады. Мұндай режимді түрлі шенеуніктер, болыс басқарушылары мен ауыл старшындары полицейлік және әкімшілік озбырлықты қоздыру, әр түрлі қоқанлоқылық, парақорлық, жергілікті халықты тонау үшін пайдаланды.

1914 патшалық Ресейдің дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азыған соғыс қажетіне алу күшейді. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюына әкеп соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.

Майдандарда жауды жеңу мақсатына деген сылтаумен қазақ халқын тонау, олардың жеріән тартып алу одан әрі жалғасты. Бұл әсіресе Сырдария облысының солтүстік-шығыс аудандарында, Жетісу облысының оңтүстігінде және Қазақстанның басқа да облыстарында күшейе түсті.

Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің қажеті үшін 38 мың шаршы метр киіз, 300 мың пұт ет, 473.928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруашылығын кәсіпорындарға, бай-кулак шаруашылықтарына жалдап жұмыс істету күшейді.

Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл шаруашылығының тоқырауына (дағдарысына), халық арасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті жерлерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы өсті. Бұл кезде әр түрлі салықтардың 10-ға тарта түрі болды. 1916 жылы 3 миллиард сомға жаңа мемлекеттік заемға жазылу науқаны жүргізілді, онда қазақ халқының мойнына ауыр салмақ болып түсті. Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен байланысты қазақ халқына тағы бір ауыртпалық-әскери салық аслды. Оның әр түтінге көлемі 1 сом 84 тиын мөлшерінде белгілінді.

Соғыс жылдарында патша өкіметі қазақтардан жерді тартып алуды жалғастырды. Бір ғана Жетісу облысы бойынша 1914 жылға қарай 2 миллион 703 мыңнан астам десятина шұрайлы жер тартып алынды. Өлкеде халықтар арасындағы ұлттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы ұлттық дағдарыс пісіп жетілді.

Соғыс ауыртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының өсуіне түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастұз, Байқоныр көмір кендерінде, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор-Ташкент темір жолында жұмысшылардың қозғалысы бой көтерді.

Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы қалалар мен деревняларды қала кедейлері мен майданға кеткен солдаттардың әйелдері ереуілге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндай толқулар Верный, Семей қалаларында болды. Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің, Жетісу облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер мен көпестердің дүкендерін талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы және қаналушы таптар арасындағы қарама-қарсылық, бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.

Бақылау сұрақтары:

1. Бірінші дүниежүзілік соғыс пен екінші дүниежүзілік соғыстың айырмашылығы не?

І-ші дүниежүзілік импералистік соғыстың отар аймақтарға әсері?

3 Дүниежүзілік импералистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауы?

4. Бірінші дүниежүзілік импералистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға аса ауыр зардабын тигізуі?

5. Бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу себептері?

1. 
   Алаш партиясының құрылуы, атқарған қызметі.
   
2. 
   Алаш партиясының жетекшілері.
   
3. 
   Алаш партиясының бағдарламасы.
   

1. 
   С. Асфендияров Қаз. Тар очерк.А-93.
   
2. 
   Т. Жұртбаев “Дұлыға” А-94.
   
3. 
   М. Мағауин “Қаз.тар әліппесі” А-95.
   
4. 
   “Қаз.тар” вж. Д.б.к.д. А-92.
   
5. 
   Ө. Жәнібеков “Уақыт керуені” А-92.
   
6. 
   Ә. Әбдәкімұлы “Қаз.тар” оқу құр. А-97.
   
7. 
   “Подробно о партий Алаш” сборник докум-в А-92.
   

I.“Алаш” партиясының құрылуы 1913 жылға қарай ойысады. Партияның бағдарламалық құжаттарының қабылдануы саяси ұйым ретінде қалыптасуы 1917 жылдары желтоқсанда жүзеге асырылады. Бұл бастауымен басшылығында Алихан Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Омаров Е. Т.б. қайраткерлер тұрды. “Алаш партиясының” бағдарламасының құрастырлуы авторлары да солар болып табылады. ХХ ғасыр басында “Алаш” қоғамының әлеуметтік негізін шаруалар, жұмыстар, қала демократиясының өкілдері құрады. “Алаш” партиясының бағдарламасы ең тұңғыш “қазақ” газетінде жарық көрді. Ұлттық демократияшыл зиялылар Ұлтазаттық идеясын таратушы қазақ халқының ұлттық сана сезімін оятушы отаршылдыққа қарсы дем беруші оны шыңғысхан ұрпағы Ресейдің либерал демократиялық қоғамдық жоғарғы билікті қайраткері, Бұрын Кадет партиясы орталық комитетінің мүшесі А. Бөкейханов басқарады. Көрнекті ағартушылар мен демократтар революциялық қозғалысқа белсене қатысқандар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Ермеков, Ақбаев т.б. көптеген қайраткерлер оның серіктестігіне пікірлестеріне айналды. “Ақпан” революциясын кейін 1905 ж. бастап құрылған “Алаш” партиясы қайта жанданды. 1917 ж. сәуір, мамыр айларында “Алаш” партиясының облыстық ішінара съездері болып өтті. Съезде “Алаш” партиясы бағдарламасының жобасы әзірленді.

II. “Алаш” партиясының бағдарламасының жобасы сол кезде Орынборда оқыған зиялы қырғыз адамдарының тобы әзірледі. Бекітілген бағдарламасы да орталық қасиетті де жоқ “Алаш” партиясының атынан құрылтай жиналыста кандидаттардың тізімі жарияланды. Жалпы алғанда “Алаш” партиясының бағдарламаларының жобасы мыналар:

Басқару түрі

Автономия

Азаматтық негізгі құқығы.

Дін ұстау туралы мәселе.

Соттар туралы.

Қорғаныс.

Салықтар.

Жұмыс мәселесі.

Халық ағарту.

Жер мәселесі.

1917 жыл қараша 1918 жыл қаңтарға аралығында өткен құрылтай жиналыста сайлауларының нәтижесінде қазақ еңбекшілерінің көпшілігі “Алаш” партиясының бағдарламаларын жасады. “Алаш” партиясын жақтаушыларды “Алаш” ордашылар да. Кеңес Үкіметінің 1918 жыл көктеміндегі “Алаш” ордаға қарсы күресі қазақ газетін жабудан басталды.

III. “Алаш” партиясының жетекшілері Қазан революциясының және Қазақ мемлекетінің Кеңестік негізде қару идеясын қабылдануы себептерін атап көсететін болсақ тайпалар мен байланысты айтылады. Олар үнді Европа тілдері шоғыры мен мәдени қауымдастарына жатқызылып, қазақ даласындағы Андронов мәдениетінің өкілдері ретінде танылды. Олардың жиынтық атауы, “Арьия” бз.б. 2 мың жылдың 2 ширегі аталмыш тайпаның ұлы қоныс аудару дәуірі б. Бұлар оңтүстік Шығысқа қарай бет алып солтүстік Үнді Иран мен Мисопотомия жеріне барып тоқтаған.

Үнді Арьилер тілінің жұқаналары Хеттекалық (қазіргі туркия жері) қыш тақталарында таңбалар ізін қалдырған. Өте ерте заманда Ерилер мен Үнді Арилерінің ата-бабалары халық болып саналады. Түркі Ирандықтар д.а.б. Олардың қоғамы басты 2 топқа бөлінді.

Қызметкер абыздар.

Бақташы жауынгерлер.

Арилер көшпелі тіршілік етіп мал шаруашылығы мен айналысқан. Ұрыстарда арбаларды пайдаланған. Арбаға жегу үшін жабайы жылқыларды ұстап қолға үйреткен.

Ежелгі қазақтардың әсіресе таулы аймақтарда мекендеген б.з.б. 2 мың жылдарының 2 ширегінде, мың жылдардың басында Қазақстан мен Орта Азия жерін мекендеген Арин тайпаларының жері Түркі отаны болып табылады.

Заратуыстралықтарының діни отаны діни кітабы “овеста” болып табылады.

Арилерінің негізгі діні “зооростризм” б.т. Овеста арқылы Хукария тауына (Памир, Тастай мен Тянь-Шань) тау жүйесі бастау алатын киелі “ардви” (Амудария және Сырдария) бастау алатын өзендерінің ағып жатқаны анықталады. Ал Ранха Кама өзен бассеиндер байланыстырлатын Ардви өзі құятын Варатуша теңізі қазіргі Қазақ төңкерісінен көп бұрын олар Қазақстанның әлеуметтік экономикалық және саяси дамуына өз көзқарастары бағдарламаларын кең насихаттады.

Федеративтік республикаға кірген әр бір мемлекет федерация мүшелерімен өз бетінше жұмыс істей алады деп саналады.

Алаш партиясының ақиқат жағында болды. Олар үшін кедейлер жолдастары, байлар халық жаулары еді.

Жұмысшылар заңмен қорғалуы тиіс еді.

Алаш партиясының бұл мәселе бойынша социал демократтарының меньшевиктік тобымен басқаларының бағдарламаларын қолдады. Алаш партиясы Қазақстан тарихында үлкен маңызы орынға ие.

1. 
   Уақытша үкіметтің Қазақстанда жүргізген саясаты?
   
2. 
   «Алаш» партиясының бағдарламалық талаптарын қазақ еңбекшілірі қалай қабылдады?
   
3. 
   «Үш жүз» партиясының құрылуы және оның ұстынған саясаты?
   
4. 
   «Алаш» партиясының бағдарламасы және оның жариялануы, оның мазмұны мәні?
   

1. 
   Уақытша үкіметтің құрылуы.
   
2. 
   Қазақстанда Кеңестердің ұйымдастырылуы.
   
3. 
   Жер және ұлт мәселесі.
   

1. 
   Қазақстан тарихы .Очерктер .Көне заманнан бүгінге дейін.Алматы 1994 ж
   
2. 
   Х Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы 1995 ж
   
3. 
   Ә Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А 1997 ж
   
4. 
   К Мамырұлы Қазақстан тарихы А 1997 ж
   
5. 
   М Тынышпаев История кезехского нырода А 1994 ж
   
6. 
   К Нұрпейісов Алаш пен Алаш Орда Алматы 1992 ж
   

1917 жылы 27 ақпанда петроградта буржуазиялық-демократиялық революция жеңіске жетті. Паташа өкіметі құлатылып, министрлер мен өрнекті шенеуніктер тұтқынға алынды. Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл. Бұрынғы патша шенеуніктері, эсерлер, меньшевиктер және ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша үкімет органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары жұмысшылар, шаруа және солдат депутаттарының кеңестері құрылды.

Патша өкіметінің құлатылуы Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық азаттық алудың бастамасы ретінде қабылдады. Революцияшыл халық бұқарасының белсенді қимылдары нәтежесінде өлкеде бұрынғы өкімет өкілдері орындарынан түсіріліп, тұтқынға алынды. Буржуазиялық-демократиялық ақпан төңкерісінің жеңіске жетуі өлкедегі еңбекшілердің саяси белсенділігін арттырды.

Қазақстанда кеңестер 1917 жылы наурыз-мамыр айларында Семейде, Әулиеатада, Петропавлда, Көкшетауда, Ақмолада, Павлодарда, Оралда, Өскеменде, Атбасарда, Түркістан өлкесінде және т.б. жерлерде құрыла бастады. Жұмысшы табы мен солдат депутаттарының кеңестерімен қатар сәуір-мамыр айларында шаруа депутаттарының кеңестері құрылды. Бұл кеңестерге көпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды. Сонымен бірге буржуазиялық уақытша үіметтің жергілікті органдары 1917 жылы наурыз-сәуір айларында құрылды. Мәселен, Семейде қалалық думаның, офицерлердің өкілдерінен, биржалық комитет пен кооперативтердің кулактық одағы мүшелерінен тұратын қоғамдық ұйымдар мен армияның Семей атқару комитеті, Петропавлда, Өскеменде қоғамдық қауіпсіздіктің т.б. бірлескен атқару комитеті жұмыс істей бастады. Көкшетау көпестер мен шенеуніктердің жиналысы уақытша колалициялық комитет сайлады. Өсеменде де осындай атқару комитеті құрылды. Уақытша үкіметті қолдаған Сібір, Орынбор, Орал және жетісу казак әскерлері мен казак-орыс станицалары қанаушы басшы топтары өкіметінің органдары-казактық комитеттер құрды. Бұлардың басында бұрынғы патша өкіметінің отарлаушы шенеуніктері, қанаушы таптардың өкілдерітұрды. Сонымен қатар Қазақстанда қазақ интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда, Торғай облысында Ә. Бөкейханов, Жетісу облысында М. Тынышбаев, Түркістанда М. Шоқаев, т.б тағайындалды. Бірақ олар шын мәнінде отарлық әкімшілік шенеуніктері болғандықтан жергілікті қазақ халқыныңкөкейкесті мәселелерін шеше алмады. Кейбір жағдайда ұлттық интеллигенция өкілдері Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық-саяси дамудың өте маңызды мәселелері бойынша Уақытша үкімет жағына шығып кетті.

Уақытша үкіметтің Қазақстандағы жергілікті органдары кулактарға, казактардың басшы топтарына, қазақ ауылдарының байманаптарына арқа сүйеді. Олар жұмысшылар мен еңбекшілердің революцияшылдық шабытын әлсіретуге тырысты, халықты тонауларын жалғастыра берді, бұқараны империалистік соғыстың ауыртпалықтарын өз мойындарымен көтеруге мәжбүр етті. Қазақстанды саяси құқықтарынан айырған ескі заңдар күшінде қалды, орасан зор жер иеліктері мен орыс-казак әскерінің сословиелік артықшылықтары сақталды, қазақ халқының таңдаулы жерлерін тартып алушы Қоныс аудару басқармасы өз қызметін өзгертпеді. Сөйтіп, Уақытша үкімет Қазақстанда бұрынғы патшы өкіметінің саясаты одан әрі жалғастырды. Өйткені бұл жаңа үкімет органдары өзінің әлеуметтік құрамы, басқару әдістері жағынан революцияға дейінгі патша әкімшілігінен айымай, жергілікті халыққа олар қараған болса, солай қарады.

Патша өкіметі құлатылғаннан соң, Қазақстанда большевиктері астыртын жағдайдан шықты. Орынборда және Торғайда-П. Кобезев, Ә Жангельдин, А. Коростелев, Ақтөбеде-В. Ф. Зинченко, Перовскіде-А. В. Черняхов, Оралда-П. Парамонов, П. Дмитриев, Шымкентте-Н. Морозов, Семейде-П. Салов, Петропавлда-К. Сүтішев т.б. партиялық ұйымдастыру жұмыстарына жүргізді.

Большевиктік партияның қатарына С. Сейфуллин, Б. Серікбаев, Т. Рысқұлов, С. Арғыншиев және басқалары кірді. Олар Уақытша үкімет саясатының мәнін халыққа ашып берді, революция жауларының арам пиғылдарын әшкереледі, жұмысшылар мен шаруаларды, солдаттарды төңкерістің жеңісі жолындағы күреске топтастырды.

Ақпан революциясы жеңгеннен кейінгі Қазақстан жұмысшы табының елеулі табысы-кәсіпшілер одақтары ұйымдарының құрылуы еді. Олардың қалыптасуында Орынбор-Ташкент теміржолшыларының Құрылтай сьезі және Омбы темір жол жұмысшылары мен қызметкерлерінің бірінші сьезінің үлкен маңызы саяси және экономикалық мәселелер қаралды. Олар: Уақытша үкімет пен соғысқа көзқарас, 8 сағаттық жұмыс күні, жұмысшы, солдат және шаруалар депутаттары Кеңестеріне қатыстылық, контрреволюциямен күрес, Құрылтай жиналысына қатысу, пенсиямен қамтамасыз ету және т.б. мәселелер.

Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы патша өкіметін құлатқанымен әлеуметтік және ұлттық езгіні жою, империалистік соғыстан шығу проблемларын шешпеді. Қазақстанда саяси құқықтарынан айырған бұрынғы патша заңдары өз күшінде қалды; казак әскерлерінің ұлан-байтақ жер иеліктері мен барлық сословиелік артықшылықтары толығымен сақталды; қазақтардың ең жақсы жерлерін отаршыл кулактарға тартып алып берген Қоныс аудару басқармасының жергілікті аппараты өз жұмысын жалғастыра берді; мемлекеттік мекемелер мен мектептерде қазақ тіліне бұрынғысынша тыйым салынды. Қазақ халқының, сондай-ақ Орта Азия халықтарының өзін-өзі билеуі туралы мәселе тіпті алға қойылмады да.

Патша генералы Куропаткин мен Уақытша үкіметтің басшы “социалист” Керенскийдің “ұлттардың тең құқылығы” жөніндегі пікірлер мынадай болатын: “Мен оған (Керенскийге-К.Р) Түркістанның жағдайын сипаттап бердім, теңдік принципін толық қолданбау қажеттігін атап көрсеттім, -деп жазды генерал өзінің күнделігінде.-Әйтпеген күнде Түркістан кері кетеді: дауыстардың көпшілігі байырғы тұрғындарға тиеді де, олар өкімет билігін өз қолдарына алып алады, ал олардың қолдары біздің байырға тұрғындарды дамудан, мектептен және орыс өмірінен шет қақпай ұстап келеді. Орыс халқымен міндеттері бірдей болмай отырғанда байырғы тұрғындарға толық құқық беруге болмайды деген менің пікірммен Кренский келісті”.

Сөйтіп буржуазиялық Уақытша үкімет самодержавиенің аграрлық және ұлттық саясатын жалғастыра берді. Тұтас алғанда бүкіл елде, оның ішінде Қазақстанда буржуазиялық-демократиялық революцияның социалистік революцияға ұласуы үшін алғы шарттар толысып келе жатты.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанның қай аймақтарын аштық жайлады?
   
2. 
   Буржуазиялық-демократиялық төңкеріс қашан болды?
   
3. 
   1917 ж Ақпан төңкірісінің тарихи маңызы қандай?
   

1. 
   Бұқараның әлеуметтік-саяси ынтасының өсуі.
   
2. 
   «Алаш» «Үш жүз» партияларының құрылуы және олардың бағдарламалары.
   

1. 
   Қазақстан тарихы .Очерктер .Көне заманнан бүгінге дейін.Алматы 1994 ж
   
2. 
   Х Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы 1995 ж
   
3. 
   Ә Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А 1997 ж
   
4. 
   К Мамырұлы Қазақстан тарихы А 1997 ж
   
5. 
   М Тынышпаев История кезехского нырода А 1994 ж
   
6. 
   К Нұрпиісов Алаш пен Алаш Орда Алматы 1992 ж
   

Қазақстанда жаңа өкіметтің орнауы 1917 жылғы қазанның аяғында 1918 жылдың наурызына дейін созылды. Бұған Сырдария облысында аса қолайлы жағдай орнады. Оның және бүкіл Түркістан өлкесінің орталығы болған Ташкентте 28 қазанда қарулы көтеріліс нәтежесінде 1 (14) қарашада Кеңестер өкіметі орнады. 30 қаңтарда Перовск, 6 қарашада Әулиеата, Шымкент Кеңестері өкімет билігін өздерінің қолына алды. Мұнда Қызыл ұлан жасақтарын ұйымдастыру жұмысы басталды. Бұдан кейін Кеңес өкіметі Сырдария облысының барлық қалалары мен жұмысшы поселкелерінде, селоларда, ауылдарда және қышлақтарда бейбіт жолмен орнады. Облыстық Кеңестері 1917 жылы 15-22 қарашада болған Түркістан Кеңестерінің өлкелік ІІІ сьезінің жұмысына қатысты, онда “Түркістан Республикасының үкіметі-Халық Комиссарлары Кеңесі” сайланады.

1917 жылы қарашаның аяғында Қоқанда Түркістаннның ұлттық және клерикалық ұйымдарының сьезі өтті, ол Қоқан автономиясын құрды. Оның құрамына “Алаш” партиясының лидерлері М. Шоқай мен М. Тынышпаев кірді. “Автономиялық” Англиямен байланыс жасады.

“Қоқан автономиясы”құрылғаннан кейін екі аптадан соң Орынборда “Жалпықырғыз сьезі” аталған “Алаш” партиясының сьезі өтті, ол Қазақ Автономиясы-Алашорда үкіметінің құрылғанын жарияланды. Ә Бөкейханов басқарған үкімет сайланды. Ол Кеңес өкіметімен күресу үшін қарулы жасақтар құру туралы шешім қабылдады.

Революцияның осы бір тарихи қиын кезін,де билеуші партияға айналған большевиктер Алашорда тіл табысуға болады деп санамайды. 1917 жылдың қараша-1918 жылдың қаңтар айлары аралығында өткен сайлауда қазақ еңбекшілерінің басым көпшілігі “Алаш” партиясының бағдарламалық талаптанын қолдайтынын көрсетті. “Алаш” партиясы өкімет билігі жолындағы күресте большевиктерге елеулі оппозиция болды.

Алашорданы Дутовпен, Оралдық, Сібірлік және Жетісулық казактармен және шетел мемлекеттерімен байланыс жасамақ болған реакцияшыл контрреволюциялық ұйым, ол бұқара алдау және контрреволюйиялық арам пиғылдарын бүркемелеу үшін “ұлттық туды” пайдаланбақ болды деп большевиктер қазақ интеллегенциясы мен еңбекшіл арасында алашордалықтарды қаралайтын үгіт жүргізді, ол нәтежесін берді де. 16 желтоқсанда Ақмолада қазақ еңбекшілерінің он мың адам қатясқан шеруі болды, олар алашордалықтардың іс-әрекетін арандатушылдық деп бағалап, Ленинге жеделхат жолдады. Онда былай делінген: “Қырғыз еңбекшілеріне Алашорда автономисы керек емес”. Сталиндік жазалау науқаны кезінде оның басшылары жойылып кетті.

Қазақ даласында Кеңес өкіметінің жеңуі үшін болған күресте большевиктер өздерін жақтаған ұсақ буржуазиялық топтар және ұйымдармен-солшыл эсеерлермен, интернационалдық-меньшевиктермен, “Үш жүз” партиясымен уақытша келісімге барды.

1917 жылы қараша Солтүстік Қазақстанда “Үш жүз” немесе “Қырғыздың социалистік партиясы” ұйымдастырылды, оның Омбыда (200 адам), Петропавлда (87), ал Семей, Көкшетау және Зайсанда бірнеше адамнан тұратын ұйымдар болды. “Үш жүз” социалистік партия аталғанымен өзінің құрамы мен сипаты жағынан солшыл эсерлердің бағытын ұстанған ұсақ буржуазиялық ұйым еді.

1917 жылғы 27 желтоқсанда Ақмолада өткен еңбекшілердің бұқара жиналысы биліктің Кеңестерге көшкені туралы қарар қабылданды. Көп ұзамай Ақтөбеде де Кеңес өкіметі орнады.

Қазақстанның қалған аймақтарында, атап айтқанда, Орал, Торғай, Жетісу және Семей облыстарында оқиғалар басқаша түрде өрбіді. Бұларда, әсірісе қазақтардың станцияларында контрреволюцияның көптеген әскери кадрлары болды. Оның үстіне ескі режимді жан-тәнімен жақтаушы патша армиясының офицерлері осындай қашып келген болатын. Жетісу облысындағы атаман-офицерлердің жоғары тобы 1 қарашада өздерінің диктатурасын орнатқаны, “әскери үкімет” құрғаны туралы хабарлады. Дәл осындай үкімет Оралда да жарияланды. Мұндағы контрреволюциялық күштерді атаман Дутов басқарды. 1917 жылғы 5 қарашаға қараған түні ақгвардияшылар большевик С. М. Цвиллингом басқарған Орынборлық әскери-революциялық комитетті қамауға алды. Торғай облысының орталығы-Орынборда билік Дутов басқарған контрреволюционерлердің қолына өтті, бірақ Дутовшылардың жүгенсіздігі көпке ұзамады. Кеңес өкіметінің өкімімен келген балтық теңізшілерінің жасақтары, Петроградтың, Поволжье, мен Сібірдің қызылұландары Дутовқа қарсы аттандырылды.

1. 
   Уақытша үкіметтің Қазақ өлкесіндегі жергілікті органдары қашан құрылды?
   
2. 
   1917 ж Ақпан төңкірісінің тарихи маңызы қандай?
   
3. 
   1917 ж Қыркүйекте қай қалада жұмысшылар Уақытша үкіметтің жергілікті органдарын таратту турылы шешім қабылдады?
   

1. Қазан төкерісіне қоғамның әр түрлі топтарының көзқарасы.

2. Төңкерістің әлеуметтік базасы мен қозғаушы күштеріне байланысты пікірлер.

3. Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатудың ерекшелігі. Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-саяси ахуал.

4. Екінші жалпы қазақ сьезі және оның шешімдері.

Пайдаланған әдебиеттер

1. 
   Қазақстан тарихы .Очерктер .Көне заманнан бүгінге дейін.Алматы 1994 ж
   
2. 
   Х Маданов Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы 1995 ж
   
3. 
   Ә Әбдіәкімұлы Қазақстан тарихы А 1997 ж
   
4. 
   К Мамырұлы Қазақстан тарихы А 1997 ж
   
5. 
   М Тынышпаев История кезехского нырода А 1994 ж
   
6. 
   К Нұрпиісов Алаш пен Алаш Орда Алматы 1992 ж
   

1917 жылғы Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін онаған Уақытша буржуазиялық үкімет елдегі әлеуметтік және ұлттық езгіні жою , жер мәселелерін империолистік соғыстан шығуы және т.б көкеитесті мәселелерді шешпеді . Қазақстанның жақсы шырайлы жерлерін отаршыл кулактар тартып алып берген Қоныс аудармасының жергілікті аппараты өз жұмысына одан әрі жалғастыруды . Сондықтан Ресей мемлекетіндегі бұл жағдайларды В И Ленин басраған большевиктер партиясы “Бүкіл өкімет кеңестерге бірлескен ” –деген ұранды пайдалана отырып , Уақытша үкіметті құлату үшін оны басты құралға айналды .

1917 жылы 25 қазанда 17 қарашада Петроградта қарулы көтеріліс басталып уақытша буржуазиялық үкімет құлатылды. Уақытша үкімет құлатылып , мемлекет билігінің кеңестердің қолына көшкені тек Ресейді ғана емес , дүниежүзін , бүкіл әлемді дүр сілкіндірді .

Революция бүкіл билікті жұмысшы , солдат , шаруа депутаттары кеңесінің қолына беру арқылы халықтың әр түрлі топтары мен түрлі ұлттардың , халықтардың , келешектегі тағдырына байланысты түрліше үмітте болуына жол ашты Ресейдің қол астында болып келген олыс емес халықтардың еңбекші бұқарасы Қазақ революциясынан кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығуы мен дінге отаршылықтың бұғуынан босанып , тәуелсіздік алатын шығармыз деген үміттенді.

Қазақ революциясынан кейін көп уақыт өтпей-ақ елдін азамат соғысы мен шетел басқыншылығының жорығы басталды . Бұл тұста Қазақстан Кеңес өкіметі орнап болған жоқ еді . Кейбін жерлерде автономиия жарияланып , олардың Ресей құрамында болатыны –болмайтыны жөнінде мәселе ашық тұнды. Түркістан “Оңтүстік шығыс одағы ”деген атпен Сібірде пайда болған автономиялар қазақ зиялыларын ұлттық өз иелігін құруға құлшындырды .

Сонымен бірге қазақ даласында Кеңес өкіметін орнату жолындағы күресте жүріп жатты.

Соның нәтежесінде 1917 жылы қазаннан 1918 жылы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында кеңес өкіметі орнады. Ресейдің отарлауаудандарынан Қазақстанға көмек көрсету үшін Ә Жангелдин , В Чекмаров , П Кобезев және т.б. төтенше комиссарлардың келуі қазақ халқының арасынан Әділбек Майкотев, Бекен Серікбаев, Сәкен Сейфулин, Тоқаш Бокин, Амангелді Иманов, Әбдірахман Әйтеев , сияқты көптеген күрестерлерді шығарды.

Революцияны қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті кеңестер больщевиктер жағынан түгелдей шықты . Мұндай жағдайда Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарының көптеген аудандарында Сырдария және Бөкей ордасында орын алды. Бірақ революция қарсыластарының күштері көбірек шоғырланған Орынбор, Орал, Жетісу, обылыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы осы күресте жанын қиған құрбандықтар арқасында ғана тиді.

Кеңес өкіметі алдымен Сырдария облысында жеңіп шықты . Сырдария облысында Кеңес өкіметінің орнауы, оның саяси-экономикалық және әкімшілік орталығы Ташкент қаласында 1917 жылы қазанда Кеңес өкіметі құрылғанан кейін іске асты. 1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев (шымкент ) қаласында жеңеді . Қараша, Желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада, Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкісінде және облыстың басқа да ірі елдімекендерінде қан төгіссіз бейбіт жолмен орнады . Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату үшін күресте большевиктер өздерін жақтаған ұсақ буржуазиялық топтар және ұйымдар мен сошеьел әскерлерімен , интерноционалдық меньшевиктермен “Үш жүз ” партиясымен келісімге барды .1917 жылдың күзіде Қазақстанда өзін Қырғыздың (қазақтың ) социолистік париясы деп атаған “Үш жүз ” партиясы құрылды .Оның жетекшісі –алвокат , журналист және драматург Көлбай Тоғысов болды .Оны Шаймерден Әлжанов , Әбілхайыр Досов , Ысқақ Көбеков , журналист Мұқан Айтпенов т. б қолдады К Тоғасов 1907-1912 жылдары патшалық -әкімшілік тарапынан қуғынға ұшырады .1916 жылы Ташкент қаласында “Алаш ” атты газет шығарылды . 1917 жылы наурыз-сәуір айларында К Тоғысов Сырдария облысында “ Шора-и-Ислам ”партиясын құруда Мұстафа Шоқайұлына көмектесті .

1917 ж жергілікті бұхара халықтың қолдауымен Кеңес өкіметі Ақмола және Семей обылыстарында кең өрістеді . Петропаволда жұмысшы және шаруа депуттары Кеңестің темір жол жұмысшыларымен бірлескен қимылының арқасында 1917 ж 22 қарашада революциялық уақытша комитет құрылды., оның құрамында Ғ Ылырысов , Я Побелянский , К Сүтішев , П Рыжов және т.б кірді . Бұл комитет сол жылғы 27 желтоқсанда Ақмолада өткен еңбекшілердің бұқаралық Жиналыснда биліктің кеңестерге көшпелі туралы қарар қабылданды. Дегенмен , Көкшетау , Павлодар , Атбасар Семей , Өскемен уездерінде қазақ-орыс және офицерстаршина билеуші топтардың ықпалы басым болғандықтан , Кеңес өкіметі үшін күрес біраз қиындыққа кездесті.

1. Ресейдегі Қазан төңкерісі?

2. Ресейдегі Қазан төңкерісі. Кеңес өкіметінің орнауы?

3. Қазақстан әскери қимылдар жылдарында?

1. 
   Түркістан автономиясының
   
2. 
   ІІ- Бүкіл қазақтың сьезд және оның қауылысы.
   
3. 
   Алаш орда өкіметінің құрылуы.
   

1. 
   Ч.Мусин Қазақстан тарихы.
   
2. 
   К.Аманжолов Қазақстан тарихы, Дәрістер курсы І-ІІ
   
3. 
   Қазақстан тарихы 5-томдық ІІІ том.Көне заманнан бүгінге дейін.
   
4. 
   Қазақстан тарихы. Очерктер.
   

Қазақтардың демократ жетекшілері 1917 шы 5-13 желтоқсанда орынборда «Алаш» партиясының кезекті (үшінші) сьезі отті. Сьезде Алаш орда автономиясының орнағанын және кадет партиясы орталық комитетінің мүшесі Ә.Бөкейханов бастаған үкімет құрылғанын хабарлады,программалық документтер қабылдады. Ол 25 000 адамнан тұрады мимизия формасындағы ұлттық қарулы күш ұйымдастыруды белгіледі.

Алаш өкіметін құру мәселесін 1917 жылы шілденің 21-28 інде Орынбор қаласында жалпы қазақтық І сьезінде қаралған болатын, сьезде 14 мәселе талқыға түсті.Алдымен мемлекет құрылысы қаралды: «Русия демократишеская», «Парламентарская республика» болып, қазақ облыстары қонс-ұлт жігіне қарай облыстық автономия алуға тиіс деп ең негізгі мәселені шешкеннен соң, жер проблемасы жайында 14 баптан тұратын қаулы қабылдады. Ең мақтап айта алғандары: «қазақ халқы өзінің еншілі жеріне орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін. Осындай дұрыс ой-пікір күні бүгінге дейін күшін жойған жоқ. Ал қазақтың ұлттық – территориялық мәселесін Алаш орда автономиясы 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласындағы жалпықазақтың ІІ сьезінде заңды түрде бекітті.

Алаш орда автономиясының оның конститутциясын бүкілрассиялық құрылтай сьезі бекітуге тиіс. «Алаш» партиясы программасынаң жобасы 1917 жылы «Қазақ» газнтінің 251ші санында жарияланды. 10 баптан тұратын саяси қазақ елінің ұлттық, тілек – мақсатының негізгілері баяндалды, онда: «Алаш орда» үкіметінің бағдарламасында автономияның мемлекеттік үкімет билігінің түрі «федерациялық республика құрамындағы дербес мемлекет» ретінде анықталды. Ол екі республиканың Құрылтай жиналысымен мемлекеттік Думасы болады, атқарушы механизм міндетінің Президентпен министірлер кеңесі атқарады деп көрсетілді.Бұл бағдарлама сонымен қатар сайлау жүйесінде, дінді мемлекеттен бөлудіде сот істерін белгілі бір жерде жинақылап, көпшілік болып табылатын халықтың тілінде жүргізу, әскер құрумен салық салу ісін ұйымдастыру, «Түземдіктердің» жерді пайдаланудағы құқығын анықтау және мемлекеттік меншікті орнату сияқты т.б. шараларды да қамтыды.

Осы жалпықазақтық ІІ сьезінде: «Алаш облыстарының қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша ұлт кеңесі құрылды, оның аты: «Алаш орда» деп аталды. «Алаш орданың» өкімет құрамы 25 адам болып, он орын қазақтар арасындағы басқа халықтарға қалдырылды.

Алаш автономиясының Алаш орда аталған ұлт кеңесінің құрамына 15 қазақ азаматы сайланды. Уәлихан Ганашев (Бөкей ордасы) , Халел Досмұхамедов (Орал обылысы), Халаел Ғабасов (Семей облысы), Сыдық Аманжолов (Жетісу обылысы), Мұстафа Шоқай (Сырдария облысы, облыстардан тыс алаш орда құрамына Ә.Бөкейханов, Ж.Досмұхамедов, Ә. Ермеков, М. Тынышбаев,Б,Құлманов,Ж.Ақбаев, Б.Мамұтов, О.Әлжанов сайланды. Үкіметтің осы 15 мүшелеріне орынбасарлар болып қазақ өлкесінің әр түрлі өңірлерінен тағы да 15 кісінің кандидатуралары бекітіледі. Ә .Бөкейханов автономиясының үкіметі Алаш орданың төрағасы болып сайланды.

Сол кездегі Алаш Орда Автономиалық мемлекетінің жері Россия империяасының бес жікшілік құрамы болып кірген еді. Сырдаря мен Жетісу обылыстары – Түкістан генерал-губернеторлығына, Торғай обылысы тікелей Россия мемлекетінің құрамына кірді.

Алаш Орданың уақытша ұлт кеңесінің басшы құрамына сайланғандар, 1918ж көкектің екісіне дейін Халил мен Жаһанша Досмұхалидовутар Масквада автономия алу жөнінде В.И.Лениннің қабілдауында болды. Ә.Бөкейханов, Л.Ғаббасов, Ә. Ермековтар . И. Ленин және И.В.Сталин мен қазақ автономиясының жер көлемі, шекарасы туралы келіссөз жүргізді.

«Қазақ» газетінің 1918ж 30 шілдеде шыққан 262 санында «заречное свобода Алаш Орда хкіметінің іске кіріскені» туралы телеграма басылған.

Сонысен қатар 1918ж майда Оралда өткен қазақ сезінде Жаһанша және Халаел Досмұхалидовтар бастаған «ойыл уәаятының » уақытша үкіметі жариаланды. Ол сол жылы 26 шілдеде Жымынты қаласына барып орналасқан. Бірақ Алаш Орданың батыс бөлігі жеке үйым деп есептелмеген, Алаш Орда автономиасының торағасы Ә. Бөкейханов Алаш Орданың батыс бөлігін құру жайында іс-қағазына қол қойған, бірақ Алаш Орда заңды түрде мұндай бөлінуі болмаған. Осының бәрән ескере отырып, Алаш ОРданың батыс бөлігін жеке ұйым деп есептеуге болмайды – деп жазды Қырғыз өлкесінің басқарушы Пестковскииге 1920ж 23 ақпанда жазған есебінде.

«Алаш Орда» үкіметі өзнің әскерін құруға және Қазақстан аумағында өкілетті өкімет биліктерінің ұйымдастыруға кірісті, «Рессей патриотизімге» ақырына дейін адалболып қалған әскер бөлімдерінің атамандарының әскери одақ құрып, олардан қару жарақ алмақ болды.

Алаш өкіметінің төрағасы Ә. Бөкейханов 1919ж басында Омбыда Колчакшан қару-жароақ сұрау ниетімен барғанда. Алаш Орда үкіметіне бағынышты әскелдің құрамын, тұрған жерін санын айтады: соладың ішінде:

Жетісу майданында – 700 адам, Тройцкіде-540 адам, Орал обылысында 2000 адамнан құрылған 2 әскери бригада болғанын көреміз. Клчок қазақ автономиясын мойындаудан бас тартқан соң Алаш Орда Үкіметінің басшылары сабет өкіметін кен\лісімге келді. Ол Байтұрсынов 1919ж 25 шілдеде кирревконның мүшесі болып В.И.Ленин, қолынан мандат алды.

Батыс Алашорда басшысы жаһанша Досмұханов өзінің 1919ж 21 желтоқсанда Орынборды Кирревконға жазған хұпия хатында атты казактардың қыстағына қарашастан Алаш солдаттарының қызылдарға қарсы соғыспағанның, тек тым болмай бара жатқан жағдайларда ғана ақтардың қатарында қара беріп кейін қашып кетіп жүргендерін, қазіргі кезде ақтардың бастықтары Алашқа анығынан сенбей қарап, қысымын күшеитіп отырғанын, сондықтан Түркістан майданының оралдағы соғыс—ревалютция советінің мүшесі Летава- Мюратпен байланыс жасап, ақтарға қарсы әрекеттерін тездетіп, қазақ даласын ақтардан тазартуларын өтінгендерін хабарлайды. Азамат соғысы жылдарында Алашорда кеңес өкіметін жау күштермен одақтас болды. Нәтежесінде азамат соғысында жеңіске жеткен. Кеңес өкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның қоғамдық саяси өтірінен аластауда алдау мен арбау әдістерін де, қару жұмсап күштеу жопын да қолдану кезінде (1919-1920ж) кеңес өкіметі Алаш қозғалысына қатысқанардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан азамат соғысынан кейінгі 7-8 жылда Қазақстан ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен өнерінің халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес қосқан ұлттың демократиялық интелмигенция өкілдері, ең адымен Алаш пен Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен «халақ жауы» аталып, сталиндік әкімшілік әміршіл жүйесінің құрбандары болды.., ал олардың ғылыми және әдеби мұрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе жойылды.

«Алаш Орда» үкіметінің қазақстандағы 4 жылдық басқару кезеңі, міне осынлай аяқталды. Кеңестік социализм идеолыгтары « Алаш Орда» бүржуазиялық ұлтшылдық қзғалыстан өзге еш нәрсе еме деп бағалайды.

«Бұржуазиашылдықтардың» ешқандайда белгісі жоқ. «Алаш» - «Ұлттық диоспералық» партия болды. Ал оның өмір сүрген уақытын қазақ халқанаң өз тәелсіздігін қалпына кетіру жолындағы күрестің маңызды бір кезеңі деп бағалау керек.

Сонымен патшалық Рессейдің отарлау кезеңі «Алаш Орда» автономиясының уақытша жүргізген ұлттық басқаруы кезеңімен алмасты. Ал «Алаш Орда » үкіметін Кеңес үкіметі 1920ж құлатты да, Қазақстан аумағында жаңа мемлекеттік орнады. Сонымен қорта клгенде ақпан көтерілісінен кейін ұлттық қозғалыс жаңа серпін алды. 1918ж 22 қаңтарда кеңес үкіметіне балама ретінде Қоқанда \Түркістан автономиалы республикасы, ал1917ж 5-13 желтоқсанда Орынборда «Алаш» автономиасы жариаланды. 1920ж 9 мартта Қырғыз рефкомы Алашорданың және оның барлық мекемелерінің жойылғаны туралы қабарлады.