Ғылым тарихы және философиясы
жүктеу/скачать 1,74 Mb.
|
Ғылым тарихы және философиясы-emirsaba.org
| адам мәселесін Дидро оның қалыптасуы, яғни тарихи тәсілді қолдана отырып жетілуі тұрғысынан қарайды. Адамның санасы Құдайдың сыйы емес, ол – материяның дамуы жолдарында туған құбылыс. Ол өмірдің күрделенуі, қиындауы нәтижесінде пайда бола- ды.
Ойшыл адамның өзімшілдік табиғатын мойындайды, бірақ ақылдың көмегімен оның шектелуі мүмкін деп санайды. Адам басқалардың мүдделерін түсінуге және өз қалау-ниеттері мен мақсаттарын ақылмен шектеуге қабілетті. Келісім теориясына сүйене отырып, Д.Дидро сол уақытта қалыптасқан «король билігі – Құдайдан» дейтін пікірдің негізсіздігін көрсетеді. Ол король билігін конституция арқылы шектеу, шіркеудің ықпалынан босаған зайырлы билік тағайындау керектігін айтады. Үшінші мәселе – бұл ойлаудың сократтық сипаты, ол әсіресе оның сұхбаттарында, яғни ойшылға сол жылдары қоғамның озық бөлігі кең талқылап жатқан: табиғат пен тәрбиенің, қажеттілік пен еркіндіктің, қажеттілік пен кездейсоқтықтың оған ашылатын ішкі қарама- қайшылықтарын ашып көрсетуге мүмкіндік беретін әңгімелерінде ерекше байқалады. Сонымен, «Жиен Рамо» және «Жак-фаталист пен оның қожайыны» атты роман-сұхбаттарында кейіпкерлердің басынан кешкендері ғана емес, олардың өзара айтыр-тартыстары да автордың назарында болды. Жактың фаталист және «күлудің де, жылаудың да керегі жоқ, түсіну керек» деп үйрететін Спинозаның шәкірті аталуы жайдан-жай емес. «Жиен Рамода» сұхбаттың кейіпкері – композитордың жиені Ж.Ф.Рамо өзінің мақсаты, ұстанымы жоқтығынан таймайды, өйткені, оның ойынша, оған тән күнәлар көп ұзамай өмірдің жалғыз тірегі деп танылатын болғандықтан, оларды «табиғат өзі рет- теп қойған». Тәрбие ештеңені де өзгерте алмайды, өйткені «табиғатты есіктен қуып шықсаң – ол терезеден қайтып енеді». Алайда ары қарай кейіпкердің көзқарастары өзгереді: ол бұрынғы пікірлерінен бас тар- тып, енді адамның табиғатын жақсы жаққа қарай өзгерте алатын дұрыс тәрбиенің қажет екенін айта бастайды. Дидро сословиелік теңсіздікке шұғыл қарсы шығады. «Табиғатта жан-жануарлардың барлық түрлері бір-бірлерін жейді; қоғамда бір- бірін сословие құртады. Барлықтарының заң алдындағы теңдігін орнату керек, салтанатты өмір сүруге де, кедейшілікке де жол бер- мей, меншікті біркелкі бөлу қажет». Дидро бірқатар еңбектерінде басқарудың республикалық формасына құлық танытқанмен, бірақ, тұтастай алғанда, ол халық өкілеттігі сақталатын шектеулі монархия- ны жақтайды. «Энциклопедияны» шығарудағы Дидроның серіктесі жан лерон д’аламбер (1717-1783) философ-ағартушы ғана емес, сонымен қатар белгілі математик, ғылым тарихын зерттеуші де болды. «Энцик- лопедияға» кіріспе мақалалары ретінде ол «Ғылымдардың шығуы және дамуы туралы очерк» жазып, келіп түскен мақалаларды Дидро- мен бірге түзетумен айналысып, аталған еңбектің физика және ма- тематика бөліктерін жүргізді. Қазіргі заманғы механиканың іргелі принциптерін дамытуға д’Аламбер айтарлықтай үлес қосты. Оның еңбектері ұлы математик, механик, физик Леонардо Эйлер (1707- 1783), ағайынды Бернуллилер: ықтималдық теориясының шекті теоремаларының бірінің авторы Якоб (1654-1705) және XVIII ғасырдың ірі математигі Иоганн (1667-1748); дифференциалдық теңдеу жөніндегі жұмыстардың авторы Алекси Клод Клероның (1713-1765) еңбектерімен бірге математикалық физиканың негізін қалады. Сұйықтық қозғалысының теориясы, үш дене тапсырмасы, Жер ну- тациясы (тербелісі), Айдың қозғалысы, желдің қозғалысы теориялары бойынша, сондай-ақ музыка теориясы бойынша классикалық еңбектер де д’Аламберге тиесілі. Ойшылдың философиялық көзқарастарын «Философия элементтері» деп аталатын жұмысынан байқаймыз. Сапалы біртекті материямен бірге, ол материалдық емес белсенді түпнегізді, оның ойынша, адамның рухани қызметінде көрінетін бастапқы негізді мо- йындайды. Сезіну осы рухани бастауға байланысты. Рухани бастау – адамның «Мен» деген мәні. Д’Аламбер заттардың мәніне ой арқылы ену мүмкіндігін жоққа шығарды және сол терістеуді ол Құдайға да қатысты таратты. Д’Аламбердің саяси сенімдері бірқалыпты болды. жүктеу/скачать 1,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|