Ғылыми жетекші: психология ғылымдарының кандидаты доцент Орманова З.Қ. Орындаған: Гуманитарлык факультетінің, психология және педагогика бөлімінің
Мазасызданудың қасиеттеріне арналған зерттеулерге шолу
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
Дип.-Мектеп-оқушыларының-мазасыздануының-психологиялық-мәселелері
| 2.3 Мазасызданудың қасиеттеріне арналған зерттеулерге шолу
Ең алдымен, мазасыздану жүйке-психикалық күйзеліс қалпымен қатар зерттеліп келді. Жүйке-психикалық күйзелістің клиника-эмпирикалық сипаттамасы — адамның психикалық – іс-әрекетінің тиімділігінің өзгерісі болып табылады. Бұл дискомфорт сезімін және мазасыздануды бастан кешірумен қатар жүреді. Мазасыздануды бас миының қызмет етуімен байланыстырған Г.Г. Арокелов, Н.Е. Лысенко, Е.К. Шаттар мазасыздануды психофизиологиялық бағалау әдісін қолданды. Ол мазасыздану мен стресстің объективті сандық бағалау әдісі сияқты. [40] Ал, Шенгфлугд (131) екі түрлі: үнемі және эмоционалды мазасыздану түрлері туралы айтады да, оның бірінішісін шығармашылық, аналитикалық ойлаумен байланыстырады. Бұл түр төменгі дәрежелі мазасыз тұлғаларда басым келуі де, 2-ші түрі жоғары деңгейлі мазасызданумен байланысты, әрі когнитивті іс-әрекетке теріс әсер етеді. Жекелген мазасыздануды анықтауға арналған Спилбергер тестісін атауға да болады. Ал, кейбір сыналушылар табында жекелеген мазасыздану артуына орай, қозулары төмендеген. (Стреляу) Әдебиеттерді талдай отырып, біздер мынаны түсіндік: мазасыздану бұл дегеніміз, белгілі бір уақыт аралығында индивидтің белгілі қалыпын және кез-келген адамның тұрақты қасиетін суреттейтін көп маңызды психологиялық термин. Әдебиетгерге терең талдау жасау біздерді мазасыздануды түрлі тұрғыда қарастыруға алып келді. Ол көзқарастар жоғары мазасыздану адамға түрліше стресстік ситуациялардың әсер етуінен аффективті, когнитивті және мінез-құлықтық реакциялардың нәтижесінде пайда болады. Мазасыздану жеке адамның сипаты ретінде, адам миының генетикалық детерминациялы қасиеттерімен байланысты болады. Бұл мазасыздану түрі жоғары ситуативті мазасызданумен өзара әрекеттесе отырып, стресспен дистресстің күшеюіне әкеліп жеткізеді. [41,42] Мазасыздану мүмкін болатын немесе ықтимал келеңсіздіктер арқылы, немесе әдеттегі жағдайдың өзгеруінен де туындауы мүмкін. Ол қозғалып мазасыздануда, эмоционалды қозуда және кдтты күйзеу т.б арқылы байкалады. Мазасыздану жеке адамның қасиеті және оның қалпы ретінде ажыратылады. Ең алғаш мұндай анықтама-ажыратуларды американ оқымыстылары ұсынды. 1950-ші жылдардың басында Тейлор мен Спенс Айова штатының университетінде мазасыздануды зерттеу әдістерін жасады. Ал, Миллер мен Маурер мазасыздануды жүре калыптасатын және қиын жоятын эмоционалды реакция (Ке) деді. Жеке-дара айырмашылықтарды өлшеу үшін және сыналушыларды мазасыздану күшіне қарай бөлу үшін, Тейлор мазасызданудың байқалу шкаласын (МА8) жасады. [43] Жеңіл және күрделі тапсырмалар нәтижелерін салыстыру үшін, сексомоторлы, вербалды тапсырмалар және проблемаларды шешу тапсырмаларын қолдануы. Мыс: жұптар ассоциоциясы әдістемесі. Мысалы, Дэвидсон, Эндрюсон, Росс деген ғалымдар жетістіктерді төмендету әдістемесі көмегімен жоғары дәрежелі мазасыз адамдар сәтсіздік жайлы хабарға эмоционалды тік рекция білдіретітіндігін анықтады. [13] Мазасыздану ситуацияға да қатты байланысты, бұл қорытындыны негіздеу үшін, тексеру сынағы типіндегі ситуацияларды суреттейтін сауалнамалар жасалынды. (емтиханнан қорқу) С.Д. Спилбергер "Мазасыздану күйі және қасиеті" деп аталатын 20 пікірден тұратын сауалнаманы жасады. С.Д. Спилбергер бойынша "мазасыздану жеке адам сипаты ретінде мотивті және жүре қалыптасқан мінез-құлыкгык диспозицияны білдіреді". Мәндер мен Саросзон (1952) мазасыздануды емтихандар ситуациясымен ғана зерттеумен шектелді. Олардың пікірінше, мазасыздану күшті ішкі тітіркендіргішке реакция болып табылады. Олар 37 пікіріден тұратын "Тестілік мазасызданудың сауалнамасы" деген әдістемені жасады. [43] Сонымен, әдістемелік тұрғыдағы әдебиеттерге терең талдау негізінде, біздер келесі аныктаманы тұжырымдаймыз: Мазасыздану жеке адам касиеті ретінде жүйке жуйесінің қасиеттерімен және қарым-кдтынаста ұзақ уақыт сәтсіздік, қолайсыздық болуымен анықгалады. Ситуативті мазасыздану – нақты ситуациямен байланысты және одан тыс байкалмайтын мазасыздық күйі, қалпы. Қарым-қатынаста мазасыздануды күту және оның құрбы-құрдастармен қарым-қатынасына тәуелділігін анықгау үшін бірқатар эксперименттер жүргізілді. Оны келесі кестеден көруге болады. Кесте №1
Бұны Н.Б. Пасынкова зерттеген ситуативті мазасыздану деңгейін төмендету үшін, келесі бір топ ғалымдар музыкалық қозғалыс әдісін ұсынды. [44]. Бұл әдістеме бойынша, классикалық және халыктық музыкаларда қозғалысты понтомимикалық түрде кдйта жаңғырту керек. Бұл эксперимент өзекті психологиялық калыптың өзгеруін көрсетті: яғни, жалпы эмоционалды танның артуы және ситуативтi мазасыздану деңгейінің төмендеуі байқаған. Келесі бір әдістеме САН (өзін-өзі сезіну, белсенділік, көңіл-күй) деп аталады. С.Д.Спилбергердің жекелік және ситуативті мазасыздануға арналған сынағы, К.Изардтың эмоцияны жіктеу әдістемесі және бар. Эксперимент 4-ай уақыт бойы созылды. Кесте №2
Эксперимент көрсеткендей-ақ сабақтан кейін сыналушылардың мазасыздану деңгейі төмендеген. Казіргі уақытта жеке адамды зерттеуде оқиғалы биографиялық көзқарас кең тараған. Бұл көзқарас жеке адам өмірінің ерекшелігін, оның нақты биографиялық ерекшеліктерін ерекше көрсетуге бағытталған. Оқиғаларды бастан кешіру тәсілі жеке адамның психологиялық тағдырын анықтайтын болады. Бұл бағытта жұмыс жасағандар Б.Г. Ананьев, оның әріптестері және оқушылары болды. Олар жеке адамды өмірлік жолдың субъектісі ретінде қарау тәсілін жасады. Оқиға ұзақ уақытқа маңызды шешім қабылдайтын бұрылысты кезең. [157] Қазіргі танда отаңдық зерттеулерде жеке адамның ішкі мазмұны мен сыртқы жүзеге асыру жағдайларының мәселесі талқылануда. Бұл проблемамен Е.В.Шарахова, КА.Абульханова Славская, Н.А.Логинова, В.И.Уваравалар айналысуда [45,46,47] Бұл қатынастар шеңберінде өмірлік ситуацияларды талдауға және соматикалық ауруларға, әрі хирургиялық мәселелерге қатысты мазасыздану проблемасымен кақтығысамыз. Жиі жағдайда мазасыздану психологиялық қорғаныс түрі, ауруға қарсы түру реакциясы ретінде алға шығады. К.Форд өз зертгеуінде қайғы мен мазасыздануды қорғаныс механизмі ретінде кдрастырып, жалпылау кестесін жасаған. Соның бір кестесін ұсынамыз. Кесте №3
Хирургиялық емдеу кезіндегi туындайтын мазасыздану жайлы хирургия психологиясы жайлы кітап жазған Дж.Титтенер мен М.Ревиндер болды. [48] Сонымен, мазасыздану - көп мағыналы психологиялық термин, индивидтің нақгы уакьіт кезеңінде белгілі — бір қалпын суреттейтін және оның эмоционалды аумағын сипаттайтын жеке адам сипаты, әрі тұрақты қасиеті. Әдебиеттерге талдау жасау мазасыздануды түрлі тұрғыдан қарауға әкеліп жеткізді. Яғни, психологиялық күйзеліс ретінде, әрі үнемі алаңдаушылық сезініп түру сезімі сияқты, түрлі ситуацияларды қауіп төндіретіндей бастан кешіру. Өте жоғары деңгейдегі мазасыздану психологиялық қолайсыздықтың субъективті байқалуы сияқты болуы мүмкін. Мазасыздану невротикалық конфликт, эмоционалды және невратикалық жұлқынулар, психосоматикалық аурулар арқылы туындауы мүмкін өзін-өзі бағалау, өзін-өзі сыйлауға нұқсан келтіруі мүмкін. Мазасыздану басынан-ақ жеке адамның жағымсыз сипаты болып саналмайды. Әрбір адамда өзіне тән оптималды мазасыздану деңгейі болады. Бұл жеке адамның белсенділігінің шарты ретіндегі пайдалы мазасыздану. Ол мазасыздану өзін-өзі қайта құруға, өзін немесе ситуацияны өзгертуге дайындық сигналы ретіндегі мазасыздану болып табылады. Жекелеген мазасыздану бұл ситуацияға катысты субъектінің іс-әрекет құрылымының сәйкес еместігі сигналы ретінде болады. Жекелеген мазасыздану деңгейі өзара тұлғалық қарым-қатынас құрылымында тұрақсыз ситуациялардың болуына реакция білдіру және бағдарланушы іс-әрекетке жоғары деңгейде дайын болуды қажет етеді. Бұл пікірде біздер, жоғарыда аталған эмоция нейрофизиологиясы жөнінде жұмыс жазған К.Примбрамның болжамдарына сүйеніп жасадық ол былай дейді: "кез-келген эмоционалды кдлып, оның ішінде мазасыздану да физиологиялық деңгейде, яғни сыртқы ситуациядағы жаңалықгарға ағзаның реакциясы ретінде пайда болады". [14] "Психологияға кіріспе" кітабында П .Я. Гальперин былай деп жазады: "Жекелеген мазасыздану дәрежесі ситуацияда бағдарлану функциясьш аткарады. Психикалық әрекеттің барлық формалары, оның ішінде эмоциялар субъектінің проблемалық ситуацияларда бағдарланудың түрліше формаларын білдіреді. Бұл формалардың пайда болатындығы, субъект болатын жағдайлар, оның міндет-шаралары әртүрлі болады".[49] Біздің проблемаға сәйкес түрліше эмоционалды түзілістер мен кдлыптардың жіктелуі жайлы С.Л.Рубинштейннің тамаша пікірлері бар. Ол аффектілер, елігулер мен көңіл-күйлер деп бөледі. Көңіл-кұйлер заттық емес, жеке бастық, екіншіден, ол арнайы бастан кешу емес, және жеке оқиғаға ғана кдтысты емес, ал тұтас қалып. Көңіл-күй, мысалға алғанда, мазасыздану жеке адамның сол бір белгілі кезеңдегі жағдайдың эмоционалды, санадан тыс бағасы. Осылайша С.Л. Рубинштейн Кеңес психологиясында бірінші рет мазасыздану құрылымының сапасына мән берді. Және мазасыздану заттанған сипатта деді. Әрі мазасыздану эмоционалды бастан кешу сияқгы ретінде алға шығады да, бірнеше деңгейге бөлінеді. 1-ші деңгей — органикалық, аффективті-эмоционалды сезгіштік деңгейі. Бұл деңгейде С.Л.Рубинштейн бойынша мазасыздану сезімі белгілі-бір затқа бағытталмаған және сезімнің затпен байланысы әлі сезінілмейді. Келесі кезеңде С.Л.Рубинштейн Затсыз мазасызданудың орнына "заттанған сезім", яғни бір-нәрсенің алдында қорқыныш пайда болады. Адамға жалпы "қорқынышты" болуы мүмкін, бірақ, адамдар үнемі нақты бір нәрседен қорқады. 3-ші деңгейде бұл сезімдер тұрақты дүниетанымдық бағдарларға ие болады. [50] Ал, К.К. Платонов мазасыздану құрылымында 3 форманы бөлiп көрсеттi: 1. Субъектiнiң шешiмдерi мен пiкiрлерiне әсер ететiн қысқа мерзiмдiк, әлсiз байқалған қорқынышқа деген экмоционалды шындық. 2. Осыған ұқсас мазасыз күй. 3. Жиi байқалатын мазасыздану реакцияларына жақын жеке адам қасиетi. [51] С.Л. Рубинштейн, К.К. Платонов т.б. мазасыздану жайлы ұғымдары Р. Декарт көзқарасымен сәйкес, яғни олар бойынша мазасыздану мәнiн тану үшiн, бұл процестi тоқтатып, оны құрамдас бөлiктерге бөлi керек. Мазасыздану динамикалық процесс, яғни iшкi, сыртқы жағдайларға орай өзгерiп отырады. Кеңес психологиясының классигi Л.С. Выготский ХХ-шы ғасыр басындағы шетелдiк психологтар еңбектерiн талдай келе, эмоциялар туралы былай дейдi: “Эмоция деген, қысылтаяң шақтакғы мiнез-құлық нәтижесi және қорытындысы тiкелей бұйыратын болады”. А.Н. Леонтьев Л.С. Выготскийдiң шәкiртi мәдени-әлеуметтiк көзқараста еңбектерiн жалғастырады. Ол өзiнiң “Қажеттiлiктер, мотивтер, эмоциялар” деген еңбегiнде былай дейдi: “адамда эмоциялар қанағаттану, қанағаттанбау, қорқыныш, мазасыздану сияқты бастан кешулердi тудырады, олар бағдарланушы субъективтi сигналдар рөлiн ойнайды”. Ал А.Н. Леонтьев бойынша мазасыздану “психика құбылысы емес, даму жемiсi, яғни түрлiше iс-әрекеттi басқаруда роль атқарады. Адамның iшкi қайғыруларды және ситуациялар көзге көрiнбейтiн субстанциялар, ал эмоция осы өзара әрекеттестiктiң нәтижесi сияқты үнемi ашық байқалады. Эмоциялар, А.Н. Леонтьев бойынша, адамды белсендiлiкке бағыттайтын iс-әрекет формасы”. [52] Л.С.Выготский ілімін жалғастыра отырып, Ф.Е.Василюк бастан кешулерді ұйымдастыру идеясын ұсынды өзінің "Бастан кешулер психологиясы" деген еңбегінде ол былай дейді: "мазасыздану өзге де қалып-күйлер (стресс, фрустрация, конфликг, дағдарыс т.б) секілдi оларды бастан кешіру керек, ал бастан кешіру дегеніміз субъектінің осы күйді өз бетімен өзгертудегі белсенді әрекеті". [53] Мазасыздану бастан кешудің іс-өрекеті, бірақ көптегеи зертгеушілер оның айрықша ерекшеліктерін-затсыздығы және диффуздығын ескертеді. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, мынаны айтуға болады. Мазасыздану – жеке тұлға сипаты, оның эмоционалды аумағын сипаттайды. Мазасыздану деңгейі стресске деген жеке сезгіштікті білдіреді. Өте жоғары мазасыздану психологиялық қолайсыздықтың субъективті байқалуы. Мазасызданудың мінез-құлықтық байқалулары. Жалпы іс-әрекеттің бұзылуына жеткізеді, оның бағыттылығын, өнімділігін бұзады. [54,55] Психология ғылымы жас болғанмен, эмоцияны сонау ерте замаңда ежелгі грек философы Платон, шәкірті Аристотель зертгеген. Эмоциялық күйлер-психофизиологияға кері әсерін тигізуі, адам денсаулығына залал келтіреді, - деген. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||