«Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістемесі» пәнінен (дәріс жинағы) Шымкент-2017ж

Реттелмеген атаулы шкала

– бұл өлшеу арқылы біз қоғамдық өмірдің зерттеп отырған құбылысы туралы алған мағлұмат бойынша бірнеше көрсеткіштер құрастыра аламыз. Мысалы: жастардың әлік көрсету салаларына қатынау себептері болады. Бұл себептерді біз сұрақ қойып, оған жауаптардың үлгісін береміз. Әр адам өз себебін көрсетеді:

• 
  “жаңа білім алу үшін”
  
• 
  “достармен бірге болу үшін”
  
• 
  “өзімдей әуесқойлар табу үшін”.
  

Реттелмеген атаулы шкалалар бойынша құрастырылған сауал жауабын бір тәртіпке келтіріп, жақсы-жаман деп өлшеуге келмейтін жағдайда, сауалға толық мағлұмат беретін пікірлер ғана жазылады. Ол пікірлер зерттеушіге қажет көрсеткіштерді қамтамасыз ету керек.

Қарапайым сан арқылы жауап жиілігін (санмен) білу арқылы өлшеу жүргізіледі. Ол үшін анкета (сауал) арқылы алынған жауаптардың әр қайсысына қанша адам өз пікірін қосқанын мақұлдағаны есептелінеді.

Жауаптың санына қарай барлық жауапқа қарағанда пікір қосып отырғандар қанша процент екенін анықтауға болады. Мысалы: схема №2 стр.18 (Камалова Н.К)
Реттелген атаулы шкалалар:

– нысана қасиеттерінің байланыстарын өлшейді. Ол байланыс қасиеттер көрсеткіштерін жақсыдан нашарға әлде жоғары бағадан төменгі бағаға дейін дәрежелейді.

Социологиялық зерттеуге қатынасып отырған адам әр қасиетке өз бағасын қояды. Бұл шкаланы дәрежелеу шкаласы деп атауға болады. Мысалы: бір адамның әлеуметтік не болмаса мәдени белсенділігін білгіміз келсе, онда сауал қоямыз.

Ол сауалдарға жауаптарында белгілеп тек әр адамның өз пікіріне сәйкестендіріп талдап белгілеуге мүмкіншілік береміз. Ол жауаптар алдын ала мысалы:

• 
  өте белсенді
  
• 
  белсенді
  
• 
  белсенсіз
  

• 
  Пікірмен толық келісемін.
  
• 
  Келісемін
  
• 
  Жауап беру қиын
  
• 
  Келіспеймін
  
• 
  Солай екеніне сенемін
  
• 
  Солай деп ойлаймын
  
• 
  Айта алмаймын
  
• 
  Олай емес деп ойлаймын
  
• 
  Олай емес екеніне сенімім мол.
  

Реттелген атаулы шкалалар жауап санына қарай үш қатарлы, бес қатарлы реттелген атаулы шкала делінеді. Реттелген шкаланың ең қарапайым социологияда дихотомиялық шкала деп аталады. Шкаланың бұл түрі қоғамдық, топтық, жеке адам басындағы оқиға, болмыстарға қарапайым өлшем береді. Ол өлшем “ия”, “жоқ” деген атаулармен белгіленеді.

1. 
   Қарапайым метрлік жүйе шкаласы. Бұл өлшеу рухани өмірге байланысты оқиғалар қасиет буындарды сан көрсеткіші арқылы өлшегенде пайдаланылады.
   

Сұрақ: “сіздің жеке кітапханаңызда неше кітап бар:

• 
  10 – дейін.
  
• 
  20 шақты.
  
• 
  30 шақты.
  
• 
  50 шақты.
  
• 
  өте көп, санына жете алмаспын.
  

2. 
   Дәрежелеу шкаласы. Бұл өлшеу сапалық құбылыстарды сан арқылы зерттеу үшін пайдаланылады. Көптеген оқиғалар тек:
   

• 
  Жаман
  
• 
  Жақсы
  
• 
  Көп
  
• 
  Аз – деген өлшеулерден гөрі құбылыстардың арақатынасын, ара қашықтығын өлшеу арқылы анықталады.
  

Мысалы: бүгінгі күні әлеккөрсету саласындағы басты мақсаттарды терең ұғып, оларды алға қойып, іс-шара ұйымдастыра білу бұл саланың басты міндеттері. Ол үшін көптеген мақсаттардың тізімін беріп, әрқайсысының тұсына өз тұрғысынан қарағандағы дәрежесін белгілеуді сұраймыз. Ол дәрежелер мақсаттардың маңыздылығына байланысты қойылуға тиісті.

Бірінші топтағы дәрежеге қандай мақсаттарды ұсынғанына байланысты әр саланың қызметкерлерінің бүгінгі күннің талабын түсінушілігін, жұмысын дұрыс бағытта ұйымдастыра алуын байқаймыз.

2. 
   Баларқылы баға беру шкаласы. Мақсаты: құбылыс, оқиғалардың арақашықтықтарын анықтау. әр өлшеніп отырған құбылыс қасиеті, өз дәрежесі, маңыздылығына сәйкес балл беріп отырады. Ол қасиеттер ең жоғарыдан бастап ең төменге дейін бағаланады.
   

3. 
   Қисындастырылған шкала арқылы өлшеу. Бұл әдіс қос өлшеу пайдалануға мүмкіндік етеді. Ең кең тараған қисындастырылған шкала қарапайым атаулы шкала мен реттеулі метрлік шкаладан құрылады.
   

1. 
   Олар негізді болуға тиісті. Яғни шкалада көрсетіліп отырған сұрақ-жауаптары тек сұраққа байланысты болуға тиісті.
   
2. 
   Шкала тұрақты болуға тиісті. Бірнеше рет пайдаланғанда да нәтиже өзгермесе шкала тұрақты болып есептелінеді.
   
3. 
   Шкалаға қойылатын талап – нақтылық. Ол сұрақтың және оның өлшеуіштерінің (жауаптардың) зерттеу мәселесіне сәйкестігі және толық қамтамасыз етілуі ара қашықтықтардың дұрыс реттелуіне байланысты.
   

Бос уақытты ұйымдастыруда мәдени шараларды өткізуде көбіне бухара емес шағын топтармен, бір мекеме, ұйым адамдарымен кездесеміз.

Жұмыстың бағдарламасы, нәтижесі сол шағын топтағы адамдардың өзара ішкі қарым – қатынасына, бірлік көзқарасына байланысты. Бұл көрсеткіштер тек Ә К К К шаралардың нәтижесі мен тиімділігіне ғана емес, сол топтық іскерлік қасиетке де әсер етеді. Мұндай ізденіс жұмысына психологиялық – социометриялық әдісі көмек бере алады.

Бұл әдістің басты мақсаты кіші топтардың құрмет талдау жасау. Ал құрметті топтағы әр адамның талдауы аркиян бір бірімен қарым қатынасын жақындық деңгейін анықтайды.

Топтағы ара қатынасты анықтау арқылы оның деңгейі өте жақсы, орташа, нашар топтағы адамдардың бір біріне деген әр түрлі жағдайдағы көз қарасы, топтың жетекшілері шеттелген адамдар белгілі болады.

Әдістік қолдану орны.

Ә К К саладағы жұмыс болғандықтан оның нәтижесі көптеген жағдайда ұжымдағы адамдардың бірлесуіне, топтасуына байланысты.

Ол үшін ұжым мүшелерінің өзара байланыстарын біліп жеткіншеклікке шын мәніндегі жан – жақты басқарушының қабілеті бар адам тағайындау үшін социометриялық әдістің көмегі мол. Кей – кезде мәдени шаралар төтеп жағдайда атқарылады, төтеп топтар ұйымдастырмады.

Әдісті қолдану тәртібі.

Зерттеу жұмысы өткізілетін топтағы адамдар саны 12 – 20 шамасында болғаны жөн, адам асса нәтижесін есептеу қиынға соғады, топтағы адамдар бір біріне білуге тиісті және топтың курниғатта 6 – айдан кем болмауы тиісті. Бұл мерзімде топтағы адамдар алдағы міндеттерін түсініп, бір бірімен қарым – қатынасын нақты мүмкіндіктерін түсініп болады.

Мореоннаның ұсынысы бойынша бұл тәсілді қоғамдық дәрежеде қолдану қажеттігі бар.

Бірақ тәсілді қолдану ғылымдарына өкілдерінің сын көзқарасы арқылы социометриялық әдісті қоғам денгейінде қолдануға болмайтындығы дәлелденген.

Ал қоғамдық деңгейінде іске араласушы шағын топты басқару нәтижесін көсету мақсатымен социометриялық әдісті қолданудың зор екенін анықталды.

Социометриялық сауал қолдану үшін арнаулы сауалнама құрастырылады. Ол үшін әуелі зерттеу мақсатына сәйкес сауал бағдарламасын анықтап алуы қажет.

1. Сауал бағдарламасында зерттелетін ұжым көрсеткіштері, социометриялық өлшеуге жататын ұжымның негізгі ара қатнас көрсеткіштері, яғни қандай бағыттағы ұжымдық іс - әрекеттердегі адамдардың қарым – қатынасы анықтау қажеттігі белгіленеді. Оны социометриялық критерий деп атайды.

2. Алдын ала ара қатынасты өлшейтін әр адамның өз көзқарасын байқататын нақты мұмкіндіктерін түсініп болады.

Социометриялық сауалды бөтен адам өткізеді алған жауаптар шындыққа жақындайды. Өйткені бөтен адамдар алдында көптеген адамдар шынын айтып сөйлеуге әзір. Сауал өтаізгенде зерттеу нәтижесі сауал қою тәртібінеде байланысты. Сондықтан сурақтар ара қатынас тұралы емес, қой әрекеттерде кім мен бірлесіп жұмыс істеуді қалайтынын анықтауға бағытталады.

Сұрақ қойып, жауап алу бұл тәсілді сауал тәсілдер тобына жатқызады. Олардың ерекшелігі бар. Ол ерекшелік топтағы адамдардың бір – біріне деген ықластылығын әлде жаратпаушылығын мүдделі түрде анықтау болады. Сондықтан социометриялық сауал психологиялық әдістер тобына жатады.

Социометрия деген сөз латын сөзден құралған – « SOCIUS » - дос жолдас, « Metrum » - өлшеу.

Социометрия дегеніміз – топтағы адамдардың арасындағы достық қарым – қатынасты өлшеу, оны сан мөлшерінде бағалау.

Бұл тәсілдің авторы Америкалық психолог Морено Якоб Леви. Автордың пікірі бойынша әр топтың бірлігі мен ынтымағы сол топтағы адамдардың -----------

Социометриялық сауалдың қорытындылары шығару үшін з-и түрі социограмма жасау.

Социограмма дегеніміз ұжым мүшелерінің бір – біріне қызмет қоғамдық қызмет және бересми жағдайдағы қатынасын белгілейтін график. Графикалық символдық арқылы ұжым мүшелерінің бір біріне деген илтипаттық, жақтырмаушылық қалауларын көрсетуге болады.

Социограмма жасау үшін графикалық символдарды белгілейміз.

Ұжым мүшелері арасындағы қатынас дегенін белгілейтін графикалық символдар.

А – Б екі жақты өзара қалау.

А – Б бір жақты қалау.

А – Б екі жақты өзара қаламау.

А – Б бір жақты қалау.

А – Б ұштаспайтын қалау.

А – Б екі жақты битараптық байқату.

Социометриялық сауал әдістемесін жүргізу тәртібі.

Басқа сауал әдістемелерінен айрықша бұл сауал ұжым мүшелері арасында бір мезгілде бәрімен жүргізіледі.

Ұжым мүшелеріне сауал мақсаты түсілдіріліп, сауал жүргізуші адамдарды таныстырып зерттеу нәтижесі қайда қалай қолданылатыны түсіндіріледі. әр ұжым мүшесіне берілетін сауалнамаға жауап беру тәртібі тұралы нұсқау беріледі.

Сауалнамаға өз аты – жөні жазылады. Әр сауал бөлек қойылып, жауап толық берілуін көмекшілер тексереді. Жауап кезінде ұжым мүшелері бір – бірі тұралы пікірді ашық байқау үшін жауаптың құпиялылығы сақталуы ең басты шарт екендігі әдейі ескертіліп айтылады. Жауап беру кезінде бір – бірінің жауабын көрінбейтіндей ақылдаса алмайтындай жағдай жасалады.

Социометриялық сауал тек ұжым құрылысыны анықтау үшін қолданылатын әдістеме.

Ұжым мүшелері арасындағы қатынас себептерін олардың бір – біріне әсерін бұл әдістеме анықтай алмайды. Сондықтан ұжым қызметі жан – жақты емес, тек құрылымын анықтап мүшелерінің ара қатынасын жетекшілік жұмыста ғана пайдалануға болады.

Социометриялық сұрақтар жауап берушінің қалау қаламау пікірінің білу үшін сүрақ екі жақты жауапта болатындай етіп қойылады.

Мыс: Практика кезінде кім мен бірге болғаны және бірге болмағанын қамтиміз.

Жауап берушінің өз қалауын білдіретін сұрақтар коммунисативтік деп аталады.

Респондент кімді, қандай іс - әрекетерде бірге болғысы келетінің анықтайды.

өзінің топтағы орнының біліп, болжау үшін қойылатын кім? қандай? Іс - әрекетте онымен бірге болғысы келетінін анықтайтыны сұрақтар – гностикалық сұрақ делінеді.

Бұл қалаулар тең келіп, бірдей болған жағдайда жауап беруші өз мүмкіндікдерін дұрыс байқап ұжымдағы өз орнын білітінің анықтаймыз.

Көпшілік қарым – қатынасқа араласпайтын кісілер ұжым ішімен ешікімді қаламай, өзін бір де бір адам өзімен қызметтес болғанан білдірмесе, ло адам ұжым тіршілігінен изолированиий.

Ұжым мүшесі өз қалауын білдіріп, бірақ онымен ешкім қызметтес болғысы келкийтін жауап алсақ ол адам ұжымнан шеттелген болады. Жауап берушілер бәрі бірдей бір адамды қалағанып көрсетсе ол ұжымның сол қызмет саласында жолын басшылық етуге жарайтыны адам болғандағысы.

Социометриялық сауал ұжым мүшелерінің жетекшілік қабілеті бар адамдардың тыс қалғандарын шеткелгендерін анықтайды.

Социометриялық сауалдың материялдарын қолдалатын кезеңдер.

1. 
   Түрлі арнаулы кесте – социоматрици деп аталады.
   

Соң критери – ұжымда атқарылатын әлде атқарылуын мүмкін жұмыстардағы әр кезеңдерге байланысты сұрақтар . бұл сұрақрарға жауап ұжым мүшелері арасындағы қарым – қатынас құрылымын анықтайды.

Соц-метр сауал социометриялық карточка арқылы жүргізіледі.

Ол карточка нұсқау және негізгі сұрақтар бөлімінен тұрады.

Соц- метр карточкаға керетін социометриялық критерийлер анықталады. Қойылған сұрақтар ұжымның басты қызмет бағыттарын қамтамас етуіне тиіс. Сол қызмет бағыттарындағы түрлі жағдайлар жөнінде сұрақтар тобы белгіленеді. Таңдалған жұмыс бағыттары мен әр түрлі жұмыс – кезеңдерінің дұрыс талдауын эксперттер шешеді.

Сұрақтарға жауап беру тәртібін белгілеу карточка құрастырудың басты кезеңдерінің бірі.

Соц метр сауалға жауаптың ерекшелігі әр жауап беруші бере алады.

1. 
   Оның бір неше түрі толық талдау – қойылған сұрақ бойынша ұжым мүшелерінің әр қайсысына жауап беруші өз талдауны қою қажет. Бұл жауап көрсетілген іс - әрекетті ұжым мүшелерінің қайсысымен бірге атқаратын әлде атқарғысы келмейтін әлде битарап екендігін білдіреді.
   
2. 
   Екінші түрі – еркін талдау жауап беруші ұжым мүшелерінің арасынан тек бір неше адам тұралы ғана өз пікірін білдіріп ұжым қызметінде істес болғысы келетінін әлде бас тартатынын білдіреді.
   
3. 
   Үшінші түрі – шектелген ерікті талдау ұжым мүшелерінің ішінен белгілі шектелген адамдарға жауап беруші өз ілтипатын білдіреді.
   

1. 
   Социологияның мәселесі бойынша алғашқы информация жинау үшін өте қажетті әдіс.
   
2. 
   Әр кезеңге байланысты материалдық және рухани өмірдің уақиғалары мен ерекшеліктерін, нақты да дәлелді фактілердің құжаттарға бекітеді.
   
3. 
   Жеке адамнан бастап қоғамға дейін өз әрекеттері және олардың нәтижелері туралы мәліметтерді түрлі құжаттарда қолданады.
   
4. 
   Социология үшін өткенді біліп болашаққа болжам жасау үшін информацияның сенімді де нақты көзі – ол купсат. Социологиядағы кейбір маңызды зерттеулер құжат информациясын талдауға негізделген.
   

Негізі мақсаты: зерттелген нысана туралы құжаттардан мәлімет іріктеу, оларды арнайы көрсеткіштер арқылы белгілеп жазып алу, олардың сенімділігін, нақтылығын, қажеттілігін анықтау. Бұл әдісті қолдану талаптары:

• 
  зерттеу мақсаты үшін купсаттың қажеттілігі нақты және толық бағалануы тиісті.
  
• 
  Купсат ішіндегі мәліметтер сенімділік және анық болуға тиісті,
  
• 
  Купсатта қолданған түсініктер зерттеу түсініктерге сәйкес келуі тиісті.
  
• 
  Купсаттарды талдауда кездейсоқ емес, жүйелі түрдегі әдістер қолдануға тиіс.
  
• 
  Купсаттарды талдауда субьективті көзқарастан аулақ болуы керек.
  

Зерттеу мақсатына сәйкес информация жинау үшін құжаттарды іріктеп алудың екі жолы болады.

1. 
   информация жинақтауға бар құжаттармен шектеледі.
   
2. 
   зерттеу мақсатына сәйкес арнайы купсат құрастырылады. (мыс. қолжазба, шығарма).
   

Құжаттардың түрлері:

• 
  меншікті: хаттар, естеліктер, мінездемелер, күнделіктер.
  
• 
  Меншіксіз: хаттама, статистикалық есеп, хабарландыру, бағдарламалар.
  

Жинақтау дәрежесіне байланысты құжаттар екі топқа бөлінеді:

• 
  ресми құжаттар
  
• 
  биресми құжаттар
  

• 
  жұмыс нәтижелігін зерттеу үшін арнайы нормативтік купсаттарына сүйенуге болады.
  
• 
  Халқымыздың мәдениетін дамытуға мәдени ошақтары мен қызметкерлерінің алдына қойылатын қалыпты талаптар газет-журналдар бетінде,жалпы жиналыстар хаттамалырында, тексеру уәкітетінің материалдары, жұмыс жөніндегі жазбалы есептерінде көрсетілген.
  

• 
  зерттеу нысанасы туралы купсаттан мәлімет іріктеу.
  
• 
  Оларды арнаулы көрсеткіштер арқылы тіркеу.
  
• 
  Олардың шындығын зерттеу мақсатына қажеттігін анықтау
  

Құжаттардың талдау тәсілін пайдалану орны:

• 
  социологиялық зерттеулердің барлық кезеңдерінде де пайдалануға болады.
  
• 
  Зерттеу нысанасы мен зерттеу затын анықтау үшін.
  
• 
  Болжамдарды анықтау және тексеру үшін.
  
• 
  Зерттеу қорытындыларын қалпына келтіру үшін.
  

1. 
   Зерттеу мақсатына сәйкес құжаттардың түрі, олардың сенімділігін анықтау.
   
2. 
   Құжаттардың ішінен талданатын, іріктелетін түсініктер, анықтамалар жүйесі жасалып оларға жалпы түсініктеме берілу қажет. Бұл анықтамалар мен түсініктемелер құжат мазмұнынан іріктелетін информациялық зерттеу мақсатына, затына сәйкестіру үшін қажет.
   

ІІ. Кантет – анализ құжаттарының мазмұнын талдау әдісі. Бұл әдіс қатаң ресмиленген. Бұл әдісті қолдану үшін:

1) текстік мазмұнның іріктелетін талдау категорияларын анықтау. Ол категориялар зерттеу мақсатының затына сәйкес болады және зерттеу ішінен өз көзқарасына сәйкес құрастырылады. Мысалы, зерттеу тақырыбы мәдени орталықтарда қазіргі кезеңге сәйкес жұмыс мақсаттарын анықтау қажет болса, ол міндетті түрде әуелі мекеменің тәрбие жұмысын бағыттайтын адам топтарына байланысты болады деген тұрғыдан теориялық болжам құрастырайық. Бұл тұрғыдан адам топтарының біреу емес бірнешеу, тіпті бір адам бір мезгілде бірнеше топпен байланыста болу мүмкіндігін анықтауға болады.

Сонымен теориялық жағынан мекеме аудиториясы әлеуметтік жағынан жұмысын ауни қызметкері интелегент, окушн, пенсионер болып бөлінсе.

Білім жағынан жоғары, арнаулы орлта, орта, бастауыш бөлінеді. Жасына қарай – қария, орта жастағы жас, жас өспірім, балалар болып бөлінеді. Әр топты бөлек – бөлек талдау лкатегориясына сәйкес топтауға болады.

2) Текстегі купсаттарды біз қажетті информация бір мағына беруі мүмкін емес. «Бүлдіршіндер», «Біздің болашақ», «Жас ұрпақ». Бұлардың бәрі жас өспірімдер.

Бұл көрсеткіштерді талдау өлшеуіштері деп атайды. Талдау өлшеуіштер есебінде текст бөлшегі, сөз пікір пайдалануы мүмкін.

3) Есеп өлшеуіштерін анықтау – талдау өлшеуіштерінің сандық көрсеткіші. Іріктеліп отырған мағына тексті ішінде неше рет қайталанатын өлшеу. Мысалы, «Жас өспірімдер» - ауд. Мәдени жұмысының жоспарында қанша рет көрсетілгенін есептеп, бұл аудиторияға, бұл аудитория қаншалықты көбінесе аударылатынын анықтайды.

1. 
   Введение в научные исследования (Под ред. В.И. Журавлева). – М., 1988.
   
2. 
   Герасимов И.Г. Структура научного исследования. – М., 1985.
   
3. 
   Безрукова В.С. Как написать реферат, курсовую, диплом. – СИБ, 2004.
   
4. 
   Брежнова Е.В., Краевский В.В. Основы учебно-исследовательской деятельности студентов. – М., 2005.
   
5. 
   Жексенбаева Ү.Б. Оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру. А., 2005.
   
6. 
   Загвязинский В.И., Поташник М.М. Как учителю подготовить и провести эксперимент. – М., 2004.
   
7. 
   Загвязинский В.И., Атаханова Р. Методология и методы психолого-педагогического исследования. – М., 2003.
   

8. 
   Загвязинский В.И., Поташник М.М. Как учителю подготовить и провести эксперимент. –М., 2004.
   
9. 
   Новиков А.М. Методология образования. – Москва., 2002.
   
10. 
    Краевский В.В. Методология педагогического исследования. – Самара, 1994.
    
11. 
    Кухарев Н.В. Педагог-мастер, педагог-исследователь. – Гомель, 1992.
    
12. 
    Қоянбаев Р.М., Қыяқбаева Ұ.Қ. бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесінен диплом жұмысы. – А., 2004.
    
13. 
    Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. – А., 2002.
    
14. 
    Методологические и теоретические проблемы изучения, обобщения и использования передового педагогического опыта. – М., 1978.
    
15. 
    Методология педагогических исследований (Под ред. Г.А. Пискунова, Г.В. Воробьева). – М., 1980.
    
16. 
    Методы системного педагогического исследования (Под ред. Н.В. Кузьминой). – Л., 1980.
    
17. 
    Тотанова А.С. Методика научно педагогичксого исследования – Алматы, 2005.
    
18. 
    Скалкова Я.И др. Методология и методы педагогического исследования. –М., 1986.
    
19. 
    Скаткин М.Н. методология и методика педагогического исследования. – М., 1986.
    
20. 
    Усачева И.В. курс эффективного чтения учебного и научного текста. – М., 1993.
    

п.ғ.к. Утебаева А.Т.

«Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістемесі»

пәнінен (дәріс жинағы)

Басуға 28.02.2017 жылы қол қойылды. Көлемі 2,5 б.т. Офисті қағаз.

Сандық басылым. Тапсырыс №50