21 Дəлелдеу ұғымы зерттеу ғылымының маңызды элементі ретінде. Дəлелдемелер құрылымы. Аргументация (дәлелдеу) - белгілі бір тұжырымға әкелетін мәлімдемелер тізбегін қалпына келтіру. Дәлелдеудің екі түрі бар екенін айта кету керек: Олар дәлелдеу және теріске шығару. Біріншісі алға тартылған бекітулердің дұрыстығын негіздеуге, екіншісі олардың сәйкессіздігін ақтауға бағытталған. Аргументация кезінде келесі үш элементті ажыратамыз: тезис, аргумент және демонстрация.
➢ Тезис - бұл процесте дәлелденген немесе жоққа шығарылатын мәлімдеме. ➢ Аргументтер - бұл тезисті дәлелдеу немесе жоққа шығару үшін қолданылатын мәлімдемелер.
➢ Демонстрация (аргумент әдісі) - тезисті дәлелдеуге немесе жоққа шығаруға мүмкіндік беретін логикалық амалдар тізбегі.
Тезиске қойылатын шарттар:
Айқындылық- дәлелдеу тезисі (теріске шығару) анық және дәл тұжырымдалуы керек.
Өзгеріссіз қалу - дәлелдеу барысында тезисте өзгерту болмауы қажет. Аргументке қойылатын талаптар:
Ақиқат - дәлел ретінде қолданылуы керек тек шынайы мәлімдемелер болуы шарт. Егер бұл талап орындалмаса, онда дәлелдер мен тезистің арасында логикалық салдарлы байланыс болмайды.
Айқындық пен дәлдік-қойылатын талаптар ретінде қолданылатын мәлімдемелер дәлелдер нақты және нақты айтылуы керек.
Жеткілікті талап - аргументтер жиынтығы тезисті дәлелдеуге жеткілікті деңгейде болуы керек (жоққа шығару).
Аргументтер арасындағы сәйкестікті талап ету - аргумент ретінде қолданылатын мәлімдемелер бір -біріне қайшы келмеуі керек. Демонстрацияға қойылатын талаптар:
Демонстрацияға қойылатын негізгі талап, яғни. қатынас жолындағы аргументтер мен тезистер - бірізділіктің талабы дәлелдеу процедуралары. Дәлелдеу процедурасының мысалын қолдана отырып, ол неден тұратынын қарастырайық. Біріншіден, олардың орындалу әдісіне сәйкес барлық дәлелдемелер тікелей және жанама болып бөлінетінін атап өткен жөн. Тікелей дәлелдеуде тезис тікелей аргументтерден алынады. Жанама дәлелдемеде жарамдылық тезис қарама -қарсы болжамның қателігі анықталуы нәтижесінде құрылды. Мұндай дәлелді қарама -қайшылық арқылы дәлелдеу деп те атайды.
Тікелей дәлелдеу реттілігі үш негізгі процедураны қамтитын алгоритмді болжайды:
- тезисті құрастыру;
- аргументтерді таңдау;
- логикалық байланыс орнату (логикалық нәтиженің байланысы) дәлелдер мен тезистердің арасында.
Жанама дәлелдемелер тізбегі мынаны көрсетеді процедуралар:
- тезисті құрастыру;
- антитезаға өту;
- антитезаның сәйкессіздігін көрсететін аргументтерді таңдау (фальсификация);
- аргументтер мен логикалық нәтиженің байланысын орнату антитезді жоққа шығару
