Филология ғылымдарының докторы, профессор Қ
KÚRDELI SÓZ BEN TURAQTY TIRKESTERDIŃ BIRIKKEN
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Pdf көрінісі
|
Раңа Ð Ð Ð Ð 72 Ñ Ð°Ò Ð°Ñ Ñ Ð¾Ò£Ò s(2)
- Бұл бет үшін навигация:
- Біріккен сөз Бірге жазылу
| 8
KÚRDELI SÓZ BEN TURAQTY TIRKESTERDIŃ BIRIKKEN SÓZDERMEN ARAQATYNASY JÁNE EMLESI КҮРДЕЛІ СӨЗ БЕН БІРІККЕН СӨЗДІҢ АРАЖІГІН АЖЫРАТУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ЕМЛЕСІ Қазіргі БАҚ, мектеп жазба жұмыстарындағы басты қате осы тұрпатты сөздердің емлесі- нен кетеді. Алдымен күрделі сөз, біріккен сөз деген ұғымдарды және бірге жазылу, бөлек жазылу деген емле терминдерін анықтап алу керек. Біріккен сөз Бірге жазылу Морфологиялық термин, күрделі сөздің бірге жазылатын түрі Грамматологиялық термин, орфография- ның ұғымы Процестің нәтижесі Сол нәтиженің орфографиялық кескіні Күрделі сөз Екі немесе үш сөзден тұратын зат, ұғым атауы болатын сөздер біріккен сөз қос сөз кіріккен сөз тіркескен сөз Сөздің пайда болуы бөлектен, дефиске және ары қарай бірге таңбаланумен бекітіледі. Жазу бекітеді. Жазу ұғымдағы процесті нақтылайды. Егер сөздер бөлек жазылса, тіркескен сөз сыңарының әрқайсысы тура мағынасында тұрып қосылып барып немесе анықтаушы- анық талушы бола отырып, зат не ұғым атауы деген сөз. Ал сөздер жалпы қолданыста бірде бірге, бірде бөлек жазылып жүрсе, онда бұндай сөздердің сыңар мағыналарында өзгерістер болып жатыр деген сөз. Ол өзгерістерді тілді қолданушы интуитивті түрде танып жатыр деген сөз. Бірақ норма біреу, ортақ болуы тиіс. Норманы емле сөздігі реттейді. Сондықтан емле сөздігі бірігу процесі аяқталды деген тұлғаларды ғана біріктіріп қалыптандырады. Қазақ тілінің бір ерекшелігі күрделі сөз сыңарларының арасындағы мағыналық-құрылым- дық тұрпатында мүмкіндігінше көрініс тауып отырады. Бірақ ол процесс түрінде баяу жүреді. Сол себепті сөздердің біріккен, тіркескен, кіріккен не қос сөз болуының мазмұны мен кескінделуі сай келмей жатады. Сөзжасамдық бір үлгідегі сөздердің бірі бірігу процесі- нен өткен, енді бірі бірігу процесінде, енді бірі бірігу алдында тұруы мүмкін. Егер жазар- манның тілдік білімі жоғары болса, тілдік интуициясы арқылы мазмұн мен тұрпатты сәй- кестендіріп дұрыс таңбалайды. Болмаса емле сөздігіне сай таңбалайды. Мысалы, сарымай/ сармай, ақ май, қызыл май, қара май; тоң май; іш май, құйрық май, жілік май, шарбы май, бүйрек май; сұйық май, өсімдік майы, зәйтүн майы; жер май, қара май деген сөздердің соңғы сыңарлары ортақ болғандықтан, бір үлгімен жасалғандай көрінеді. Алайда алдыңғы үшеуі – сарымай/сармай, ақ май, қызыл май – сын есім мен зат есім тіркесі;соңғылары зат есім+зат есім тіркесі. Сын есім+зат есім тіркесінде сындық мағына көмескіленген. Қ.Жұбанов « сары 49 майдың ақ, көгілдір түрлері де кездесед» - дейді. Сары май – әбден шайқалып, сүтінен мұқи- ят ажыратылған, қойдың қарнына ұзақ уақыт сақтала сары түсін сақтаған, басқа тағам- дық майлардан құнарлылығы өте жоғары май. Уақыт өте келе оның түсінің сап-сары, сары, ақшыл сары, ақ сары, көгілдір болуы емес, оның құнарлылығы, сапасының жоғары, яғни сапа ұзақтығы мәнге ие болады. Тұрақты сыңарымен бірігіп қана атау болатынын «түсі- неді». Мағынасы көмескілен сыңар «көмекті» қасындағы сыңардан «іздейді». Сондықтан сарымай, ақмай, қызылмай сөздері бірігудің ұзақ процесінен өтіп барып біріккен сөзге ай- налған. Зат есім+зат есім тіркесінде заттық мағына анықтауыштық қатынасты біршама сақтап қалған. Қазақ лингвистикасының тұңғыш профессоры Қ. Жұбанов 30-жылдары біріккен сөздерді қалыпқа түскен ортақ заңы жоқ, заңсыз қосынды деген, біріккен сөздердің пайда болуының ұзақ сонарлы процесс екенін, аралық жағдайда көп жүріп, жалған көзқарас қалыптастыру мүмкіндігін ескерткен. « Қарға қара құс болғанмен де, қара құс емес, ақ сары, қарақұс , қара құс болмағанмен де, қарақұс » деген зерттеушінің сөзі – біріккен сөз жасалуының семанти- калық жолының тамаша мысалы. Ал қолғап сөзін түсіндіргені естеріңізде бар ма? Көреген ғалым қолғап сөзіндегі қап сыңары мешок мағынасында емес, чехол мағынасында қол- данылғандықтан, тіркескен сөз бірігетінін айтады. Уық қап, кереге қап, аяқ қап деген қап сыңарымен келетін өзге күрделі сөздерден өз заманы сөзжасамындағы айырмашылығын осылай танытқан. Сонымен, сарымай, қолғап сөздері қазақ сөздерінің жүктеу/скачать 5,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|