Филология және педагогика ғылымдары факультеті
-тапсырма. Төменде берілген мәтінді оқып мазмұндаңыз, оларға тақырып қойыңыз
жүктеу/скачать 4,27 Mb.
|
5-тапсырма. Төменде берілген мәтінді оқып мазмұндаңыз, оларға тақырып қойыңыз.
ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ Мәтінді зерттей оқып шығыңыз. Кез келген халықтың мәдениетінде тілдің алатын орны орасан зор. Мәдениеттану ғылымында тілдің мәнін зерттеушілер өз қырынан танып, өз тұрғысынан баға береді. Мұндай баға негізінен мына пайымдауларға саяды: - тіл – мәдениеттің айнасы. Ол айнада адамның ақиқат өмірдегі айналасы ғана емес, халықтың менталитеті, ұлттық ерекшелігі, дәстүрі, салт-санасы, моралі, құндылықтар нормасы мен жүйесі, дүниенің бейнесі (суреті) айқын көрінеді; - тіл – мәдениетті жинақтаушы, сақтаушы. Халықтың білімі, танымы, материалдық және рухани байлығы тілдік жүйеде сақталады. Олар негізінен фольклорлық шығармаларда, көркем туындыларда, әртүрлі жазба мұраларда сақталады; - жинақталған, сақталған дүниеліктер тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырады. Жас бала ана тілін үйрену барысында мәдениетті, бұрынғы ата-бабалардың тәжірибе, білімін қоса игереді; - тіл – жеке адамды қалыптастырудың мәдени құралы. Жас ұрпақ ана тілі арқылы халықтың менталитетін, дәстүрін, салт-санасын қабылдайды. Тіл мәдениеттен тыс тұрмайды. Мәдениет дегеніміз - тіл болса, тіл дегеніміз - мәдениет. ХХ ғ. тілші ғалымдар, тіл ғылымының негізін салушылар тіл, ойлау, мәдениет атты үштіктің өзара бір-бірімен байланысын ашты. Мысалы, Қадамыңа гүл бітсіндеген тұрақты тіркестің фразеологиялық мағынасы «жүрген жерің құт, берекелі болсын» дегенді білдіреді. Бұл фразеологизмдердің әуелдегі түпкі мағынасы жүрген жерің көгорай шалғын болсын деген мәнде болу керек. Өйткені қазақтың жері көбіне шөлейт, шөл болып келеді де орманды алқап аз кездеседі. Жақсы тілек мәнді аталмыш фразеологизм қазаққа тән дүниенің тілдік бейнесі арқылы қалыптасқан. Сондай-ақ қарғыс мәнді жүрген жеріңе шөп шықпасын деген фразеологизмнің ұлттық семантикасы орманды алқапты мекендейтін халықтар үшін, олардағы дүниенің тілдік бейнесі басқа болғандықтан, мүлде қисынға келмейтіндей көрінеді. Ақиқат өзгереді, ұлттық мәдени стереотиптер де өзгереді, ал бұл өзгерістердің бәрі де тілде бейнеленеді, сондай-ақ тілдің өзі де өзгеріп, түлеп, қайта жаңғырып отырады. Адам баласы сәби кезінен-ақ ана сүтімен тілді, тілмен бірге мәдениетті де қоса игереді. Мәдениеттің небір нәзік қырлары тілде бейнеленеді. Әр тіл дүниені, адамды өзінше көрсетеді, өзінше бейнелейді. Белгілі бір ақиқатты әр тіл өзіндік тәсілмен бейнелейді. Мысалы, қазақша қою шай, орысша крепкий чай, ағылшынша strond tea «күшті шай»; қазақша қатты жаңбыр, орысша сильный дождь, ағылшынша heavy rain («тяжелый дождь») «ауыр жаңбыр». Осындағы анықтауыштарды сөзбе-сөз аударса, үш халық бірін-бірі түсінбес еді. Материалдық мәдениет те, рухани мәдениет те тілден көрініс тауып отырады. Мәдениеттің қай-қайсы болмасын, ұлттық мәнділікке жатады. Оның ұлттық сипаты әр халықтың ақиқат дүниені тілі арқылы өзіндік көзбен көруіне байланысты болады. Тіл – адам мен ақиқат дүниені жалғастырушы буын (Н. Уәли). 2. Төменде берілген тіркестердің мағынасын контекс (мәнмәтін) бойынша түсіндіріңіз. өз қырынан танып, өз тұрғысынан баға беру – мүлде қисынға келмеу – тілдің өзгеріп, түлеуі – ұлттық мәдени стереотиптер – 3. Мәтін бойынша 5 сұрақ құрастырыңыз. 4. Тіл мен мәдениеттің байланысына бірнеше мысал келтіріңіз. 
ТІЛ ДЕ, МӘДЕНИЕТ ТЕ СЕМИОТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ Тіл де, мәдениет те семиотикалық жүйеге жатады. Бірақ олар әр басқа семиотикалық жүйе болып табылады. Тілдік семиотика, мәдени семиотика әр басқа болғанмен, олардың ортақ белгілері болады: - мәдениет те тіл сияқты, адамның дүниетанымын бейнелейтін сананың формасы болып табылады; - мәдениет пен тіл өзара қарым-қатынаста (диалогте) болады; тілсіз мәдениет жоқ, мәдениетсіз тіл жоқ; - мәдениет пен тілдің субъектісі – индивид, социум, жеке тұлға, қоғам; - мәдениетке де, тілге де нормалық тән; - тарихилық – мәдениет пен тілдің мәнді қасиеттерінің бірі. Жоғарыда аталған бағыттардың қай-қайсысының да келіспеуге болмайтын дәлелдері мен негіздері және бірін-бірі терістейтін тұжырымдары да бар. Бірақ ақиқат нәрсе – «тіл» мен «мәдениеттің» өзара байланысы. Сондықтан тілдік тұлғаны, сөз тұлғасын тек тілдің, сөздің субъектісі деп қарамай, ұлттық мәдениеттің де субъектісі деп танудың сөз мәдениеті үшін принципті мәні бар. Өйткені мәдени семантиканың тілдік таңбалар арқылы жүзеге асатынын ескермеу тілдік қарым-қатынаста сөздің коммуникативтік сапасын төмендететін қауіпті аймаққа айналар еді. Адамның тілде орталық тұлға екені, ақиқаттағы дүниеге адам өз өлшемі, өз тұрғысынан қарайтыны, әсіресе лексика-фразеологиялық жүйеден айқын байқалады. Сонымен бірге ақиқат дүниенің тілдік бейнесін көрсететін семиотикалық таңбалардың ұлттық-мәдени семантикасы прототиптер, архетиптер арқылы ашылады. Бас – ақиқат дүниенің позитивті-логикалық танымға қатысты бейнесін жасауға қатысады, бас интеллектуалдық орталық: қолбасы, керуенбасы, елбасы, басшы, бастық, басқарма; бұлақ бастан тұнады, балық бастан шіриді. Бас ақиқат дүниенің мифологиялық танымға байланысты моделін жасауға қатысады: бас жоғары әлеммен байланысты; бас төменгі әлемді басқаруға тиіс. Бел – күш-қуаттың орталығы: белі жуан, бел ағаш, белкүрек; беломыртқа;: Қабырға – қорғаныштың белгісі: үйдің қабырғасы, қабырғасын сындырды. Жүрек,іш – сезім-күйдің, эмоциялық күйдің орталығы: жүрегі сыздады, жаны ауырды, жүрегі атша тулады, іші қазандай қайнады, іші толды, іші ашыды, ішінен күлді т.б. Аяқ-қол – іс-әрекеттің орталығы: қол ұшын берді, қол ұшын қимылдатпады, аяғын аттап баспады, аяқжетер (жер), қолсозым (жер), қолы қалтырады т.б. Мұрын – жағымсыз әрекеттің бейнесі: мұрнын шүйірді, мұрнын көкке көтерді, мұрнына иіс бармайды т.б. Мұрын – бейақиқат дүниенің мифологиялық танымға байланысты картинасын жасауға қатысады. Мифологиялық таным бойынша мұрын жанның денеге кіретін жолы, «жанның денеден шығатын жолы» мысалы, жаны мұрнының ұшына келді, жаны мұрнының ұшына таялды. Көз – ақпарат алудың орталығы: құлақпен естігеннен, көзбен көрген артық; мың рет естігенше, бір рет көр; Көз – сезім күйді сыртқа білдірудің тәсілі: көзі бал-бұл жанды, көзі шарасынан шықты, көзі күлім қақты; Көз – тылсым күшпен байланыстырушы:көз тиді, тіл-көзден аман бол т.б. Тіл – ақпарат алысу-берісудің орталығы: тілі байланды, бас кессе де тіл кеспек жоқ; тіземнен сүріндірсең де, тілімнен сүріндірме. Тіл – тылсым күшпен байланыстырушы: тіл тиді, тіл-аузым тасқа, тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады. Тілдік тұлғаның (тұлғалардың) бейнелі ойлауы ақиқат дүниенің тілдік бейнесін (картинасын) қалыптастыруға әсер етіп, әр басқа тілде, әр басқа этномәдениетте белгілі бір тілдік таңбаның мағынасына қосымша ерекше мағына, яғни коннотациялық мағына қабаттасады. Мұндай құбылысты «тіл» мен «мәдениеттің» ортасында пайда болған аралық деуге болады. Осы аралық элемент «тіл» мен «мәдениетті» байланыстырады және ол «мағына» түрінде пайда болады. Аралық элемент (мағына) сөз арқылы заттанады. Мысалы, дастарқан екі түрлі семиотикалық жүйеге саяды: 1. Тілдік семиотикалық бірлік дастарқан з а т. 1. Үстіне тағам және тағамдар салынған ыдыс-аяқ қою үшін жайылған асжаулық. 2. Ішіп-жем, ризық. 2. Мәдени-семиотикалық бірлік: дастарқан белгілі бір қоғамдастықтағы мәдениетке тән үй мүлкі. 3. Лингвомәдени семиотикада дастарқан қасиетті мүлік. Мысалы, дастарқан аттамайды; дастарқанға бата береді. Тапсырма. Мәтін мазмұнын жүйелі түрде айтып шығыңыз. 
ДҮНИЕНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ЭМПИРИКАЛЫҚ ТАНЫМ Әрбір тіл дүниені өзінше жүйелеп бөледі. Ақиқат дүниедегі заттарды, құбылыстарды, уақиғаларды белгілі бір концептіге топтастырады. Бұдан шығатын қорытынды: әрбір тілдің өзіне тән дүниенің бейнесі болады. Тілдік тұлға өзінің сөзінің мазмұнын осы тілдік бейнеге сәйкес ұйымдастыруы керек. Тіл – адамның дүние туралы білімін қалыптастырудың және сол білімнің өмір сүруінің аса маңызды тәсілі. Адам өз танымын, нәтижесін сөз арқылы «тіркеп» отырады. Тілдік формаға түскен осы дәстүрлі білімдердің жиынтығы бірде «аралық тіл», «дүниенің тілдік репрезентациясы», «дүниенің тілдік моделі», «дүниенің тілдік бейнесі» деп аталады. Дүниенің бейнесі деген ұғым адамның дүние туралы түсінігін зерттеу, қарастыру дегенге саяды. Бұл жерде дүние дегеніміз адам және оның өзара қарым-қатынастағы қоршаған ортасы. Ал дүниенің бейнесі дегеніміз сол орта мен адам туралы ақпараттарды «өңдеудің», реттеудің нәтижесі. Дүниенің бейнесі кеңістік: жоғары-төмен, оң-сол, алдыңғы жақ-артқы жақ (маңдай тұс-арқа тұс), алыс-жақын, оңтүстік-солтүстік, шығыс-батыс, оңтүстік шығыс-солтүстік шығыс, солтүстік батыс-оңтүстік батыс; уақыт: күн-түн, жаз-қыс, көктем-күз т.б.; сандық, сапалық өлшемдер, мөлшерлер т.б. арқылы беріледі. Санадағы дүние бейнесінің қалыптасуына тіл, дәстүр, мәдени дәстүр, т.б. әлеуметтік факторлар әсер етеді. Дүниенің тілдік бейнесі бар да, дүниенің концептуалды бейнесі бар. Дүниенің концептуалды бейнесі өзгеріп отырады: мысалы Ай, Күн т.б. жөнінде ұғымдар өзгерді, ал дүниенің тілдік бейнесі өзгермей қалып қойды: күн ұясына батты, ай туды т.б. Бұлардың архетип, прототипі мифологиялық таныммен байланысты: Ай өледі, қайта туады; күннің ұясы болады, ұясына кіреді, ұясынан шығады т.б. Дүниенің тілдік бейнесі адамның дүниемен (табиғат, жан-жануар), дүниенің элементі ретінде адамның өзімен де, қарым-қатынастың типтерін қалыптастырады. Әрбір табиғи тіл дүниені қабылдаудың және ұйымдастырудың концептуализациялаудың тәсілін бейнелейді. Ондағы мағыналар сол тілде сөйлеушілердің бәріне ортақ ұжымдық философиясы тәрізді көзқарастар жүйесін жасайды. Мысалы, қамшының сабындай қысқа өмір; дүниедегі ең жаман нәрсе – жалғыздық пен жаяулық; бала – бақыт, ер қанаты – ат, т.б. Осылайша тілдік ұжымның когнитивтік санасында мағыналар кеңістігі, яғни дүние туралы тілде бекітілген дәстүрлі білімдер типі пайда болады. Әр халық дүние алуандығын өз таным-түсінігінше таптастырып, топтастырады, дүниенің үзіктерін өздерінше атайды. Дүниенің өзіндік конструкцияланған бейнесінде индивидуалды, топтық және ұлттық тәжірибенің табы жатады. Дүниеде ең жаман – жаяулық деген тұжырым, қазаққа түсінікті, ал жер көлемі атшаптырым ғана шағын ел (тілдік ұжым) оны түсінбес еді. Неогумбольдшылардың айтуынша, дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық өзгешелік ұзақ тарихи дамудың нәтижесі емес, тілдің әуел бастағы қасиетіне байланысты болады. Дүниенің объективті бейнесі мен объективті дүниенің субъективті бейнесінің айырмасы бар. Тілдің көмегімен адамдар өзін қоршаған ортадан ерекше дүние жасайды. Қайың – дүниенің санадағы объективті бейнесі, сонымен бірге санада қайың – «қаттылық»; қатты нәрсені қайыңның безіндей дейді. Есіктің алдына, терезенің тұсына ертеректе қайың ектірмейді: қайың еккеннің қайғысы көп деген түсінік бар. Дене тұрқы ірілеу, ұзындау атты есік пен төрдейекен дейді. Есік, төр лексемалары өлшем, мөлшерді білдіретін парадигмалық қатарға кіреді. Дүниенің концептуалды бейнесінде жалпыадамзаттық, ұлттық және жекетұлғалық нәрселер өзара бір-бірімен байланыста, өзара әрекетте болады. Бұл айтылғандардың сөз мәдениетіне қатысты екенін түсіну үшін алдымен бастапқы номинация мен қосалқы номинацияның мәнін айқындап алуға тура келеді. Мысалы, үлкен сөзі бір заттың екіншісінен көлемдік айырмасын көрсетеді. Егер дене тұрқы бірдей емес екі ат тұрса, ірілеуін үлкен ат дейміз. Бұл – бастапқы номинация. Ал осы атты есік пен төрдей ат десек, қосалқы номинация. Бастапқы номинатив те, қосалқы номинатив те ақиқат дүние үзігін бейнелейтін таңбалар. Бірақ бастапқы номинативтер субъектінің ақиқат дүние үзігіне салғырт қатынасын, бейтараптығын білдірсе, қосалқы номинатив субъектінің (сөз субъектісінің) белгілі бір объектіге белсенді қатынасын білдіреді. Субъектінің белсенділігі тілдік таңбадағы коннотатив мағына арқылы айқын аңғарылып тұрады. Мысалы, «ешуақыттажүзегеаспайтыннәрсе» дегендүниеніңтілдікбейнесібарлықхалықтаболуыықтимал. Дүниенің логикалық осы бейнесі көптеген халықта сәйкес келеді, бірақ образдары әртүрлі болуы мүмкін. Бұл ситуацияның қазақ тіліндегі бейнесі «ешкінің құйрығы көкке жеткенде» (аларсың) деген образбен беріледі. Ақиқат дүниедегі «тізеге дейінгі биіктік» қамшы бойы деген образбен беріледі. Басқа тілдерде ақиқат дүниенің бұл үзігі басқаша образбен берілуі ықтимал. Мәтін бойынша қос жазба күнделігін толтырыңыз.
Ұлылардан ұлағат 1-тапсырма. Сөз өнері туралы айтылған даналық сөзді есте сақтаңыз, мағынасын түсіндіріңіз. Алмас қылыш майданда серік, Асыл сөз майданда да, сайранда да серік. Сөз қадірін білмеген өз қадірін білмейді. Сөз асылы – мақал. Сөз түбін сөз табар. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар. Тіземнен сүріндірсең, сүріндір, Тілімнен сүріндірме. Сөзден тәтті нәрсе жоқ, Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Кімге? Қай жерде? Қай кезде? Қалай? Сөйлейтініңді біл. (Бөлтірік шешен) Сөз сиқыры туралы Айтар босаң, әр ойыңды қадап айт, Бір сөзіңді мың толғамға балап айт. Тілесең сен есендікте жүруді, Жаман сөзге қимылдатпа тіліңді. Біліп айтқан сөз – даналық деседі, Біліксіз сөз, қайран басты кеседі! Көп сөйлеме, аз айт бір-ер түйірін, Бір сөзбен шеш түмен сөздің түйінін. (Жүсіп Баласағұн) Өлең − сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп -тегіс жұмыр келсін айналасы.
Ол ақынның білімсіз бишарсы, Айтушы мен тыңдаушы көбі надан, Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы... (Абай) Сөз этикеті Адамдардың өзара қарым-қатынасына қатысты орныққан әдеп ережелерінің жиынтығы ғылымда этикет деген арнайы терминмен айтыла бастағанына аса көп уақыт өткен жоқ. Осы әдеп ережелері жиынтығының бейверальды жағы деген арнайы атпен ерекшеленіп атала бастады. Қазіргі кезде жұртшылық арасында этикет дегенді қонақ күту, сыпайы сөйлесу, театрда болу деп білетін стеоретип түсінік пайда болған. Шындығында, этикет тек қана осы аталған іс- әрекеттерді жүзеге асырудың ережесі емес, адамдар арасындағы алуан түрлі қарым-қатынастың нормасы. Әдеп – тәртіп деген сөз. Әдеп сақтаудың әлеуметтік мәні зор. Әдептілікті бұзған адамға кез – келген қоғам мүшесі (жасына , нәсіліне қарамай ) өз пікірін айтып , өз ұсыныстарын білдіруге ерікті, өйткені әдеп сақтау – әлеуметтік дәстүр. Оны бұзу – үлкен айып, зор күнә. Әдеп сақтау – әдептілік, яғни мінез-құлық пен адамгершілік қарым- қатынастың қалыптасқан халықтық ережесін мүлтіксіз орындау. Әдептілік бұзылса, халықтық дәстүр де бұзылады, ұлттық намысқа нұқсан келеді. Әдеп сақтау ұлттық тәртіпке, ережеге амалсыз бағыну емес, қайта сол заңдылықты құрметтеу, қастерлеу, адамгершілікті борышты өтеу. «Әдептілік – әдемілік» дейді халық. Қазақта «Қоянды қамыс өлтіреді, ерді намыс өлтіреді» деген мақал бар. Намыстық сезім адамның арын қалыптастырады. Ұяттан намыс, намыстан ар пайда болады. Халқымыз: «Малым – жаным садағасы, жаным – арымның садағасы » деп, арды жаннан да биік қояды. Ар – адамгершілік пен адамдық құлықтың аса маңызды негізі. Арды сақтау – адамдықты сақтау . Арды бұзу – қылмыс. Адамның адамдығы ардан, еңбектен көрінеді. Сөйтіп, қоғамның ұжымның, жеке адамдардың рухани ахуалынан сау-саламат болуына, сөз жоқ, септігін тигізіп отырады. Жаңадан тәуелсіздігін алып, егемен ел болып жатқан осы бір кезеңде республика жұртшылығының рухани ахуалының сау болуы, қоғам мүшелері арасындағы қарым-қатынастың оң бағытта болуы осы бейверальды тіл нормасының дұрыс қалыптасуынан екені сөзсіз.
1. Әдеп ережелерінің жиынтығы қалай аталады? 2. Айтуға ұят, мазмұны нашар, дөрекі сөздермен сөйлейтін адамдар кімдер ? 3. Үлкен кісілердің Мәке, Сәке, Жәке деген қысқартуларды қолдануы неліктен деп ойлайсыз? Тапсырма. Мағынасы берілген сұрақтарға сәйкес келетін тұрақты тіркесті табыңыз. 1. Кейбір балалар үлкен адамдармен сөйлескенде дөрекі тік сөйлейді. Әдеппен сөйлеуді білмейді. Ондай баланың сөзі қандай? 2. Сабақ сұрағанда кейбір балалар айтайын деген ойын толық айтып аяқтамай, аяғын қайтеді? 3. Бір сөзге келмей жылап қоя беретін ерке, шолжаң балалар да болады. Оны қалай дейді? 4. Оқуға да, жұмысқа да пысық болмай, бос, болбыр болса, оны қалай дейді? 5. Жолдастарының да, басқаның да айтқан ақыл, кеңестерін мақұлдамай, өзінше жүретін болса, оны қалай дейді? 6. Ешкімді аямайтын, аяушылық дегенді білмейтін болса ше? 7. Еңбек етпей, ұрлық, бұзықтық жолымен мал тауып, күн көруді ойлайтын оңбағандарды қалай дейді?
Бақылау сұрақтары 1.Әдеп, әдептілік ұғымдарын қалай түсінесің? 2. Адамдармен қарым-қатынастағы әдептіліктің рөлі қандай? 3. Іскерлік қарым-қатынас деген не? 4.Сөйлеу мәдениеті дегенді қалай түсінесің? 5. Сөйлеу мәдениетін білудің іскерлік ортадағы маңызы қандай? 6. Сөз байлығы дегеніміз не? Тілдің лексикасын қандай сөздер байытады? 7. Тіл тазалығы дегеніміз не? Оның шарттары қандай? 8. Орфоэпиядеп нені айтамыз? Оның орфографиядан айырмашылығы неде? 9.Орфэпия нормасы деген не? Орфоэпия нормаларын білу қандай мәселелерді білумен тығыз байланысты? Мысал келтір.
Қисындылық сөздің: 1) стиліне 2) контекстегі жағдаятына 3) сөйлеушінің және тыңдаушының жеке тұлғалық, психологиялық ерекшеліктеріне байлаулы болады. 
 
«Он жеті мен он сегіз жас аралығындағы төбе көрсетіп үлгермеген талант – сазгерлердің республикалық «Үкілі үміт» байқауы үкісін желбіретіп өтті». Мұндағы асты сызылған салтанатты мазмұнды сөздер қысқаша хабарлама мәтінінде орынсыз болады. Өтіңіз», «кешіріңіз», «кіріңіз» деген сөздерді қатаң дауыспен, ашумен және тым баяу, сосын тез айтып, мағынасын ажыратып көріңіз. Сол сияқты үстелдің басында әдепсіздік танытып, адамның тамаққа деген тәбетін қашыратын сөздерді, әңгімелерді айту, келіссөзде немесе іскерлік тамақасыда дастарқан иелерінің көңіліне тиетін сөздер айту үлкен әбестік, орынсыз болады. «Осы жағдайды пайдала отырып, Жоғары мәртебеңізге зор ықыласымды білдіруге рұқсат етіңіз». Бұл сөздерді күнелікті тұрмыста айту ерсі, бірақ дипломатиялық қарым-қатынас жағдайында орынды болып есептеледі. Осы сияқты іскерлік келіссөз жүргізу барысында «Өлә!», «Масқара!», «неғып», «шіли» сияқты сөздерді айту орынсыз әрі артық болады. Сөздің стильдік қисындылығы Сөздің стильдік қисындылығы көп жағдайда әңгіме мазмұнының кімге, қандай аудиторияға арналғанына тікелей байланысты болып келеді. Айталық, студенттерге арналған лекцияны балабақшада оқу ақылға сыйымсыз. Сол сияқты келіссөзде қарсы тарап түсінбейтін тілде, тым ғылыми тілде немесе тым жабайы тілде сөйлеу қисынсыз. Ол екі тараптың өзара келісімге келуіне кедергі болады. Олай болса, сіздің кездесуіңіз құрдымға кетті дей беріңіз. Сол сияқты шетелдіктермен іскерлік кездесуде халықаралық іскерлік мәдениетін, ресми стиль мәдениетін білмесеңіз, ол сіздің ісіңізге бөгет болуы мүмкін. Сондай-ақ, бөтен ортада өзіңізді және өзіңіздің халқыңыздың данышпандығын көрсететін орынды айтылған ой мен сөз, сый-құрмет сізге сәттілік әкелуі мүмкін. Ол сіздің көпшілік алдындағы беделіңізді өсіреді, сіз арқылы халқыңыздың мерейі үстем болады. Әр істің қисынын келтіру сіздің қисынды айтылған сөзіңіз бен орындаған әрекетіңізге байланысты екенін ұмытпаңыз. Сөзді терең талғаммен таңдап, мағынасын ақылмен салмақтап барып жұмсаңыз. Сөзге сақ болыңыз, сөз өшіреді де, өсіреді де. Сөздің контекстегі жағдаятпен қисындылығы Сөзді қарым-қатынас жағдайына сай бұрмалап қолданып жатамыз. Кейде ол сәтті, ал кейде сәтсіз шығып жатады. Бұл жағдайда сөздің қарым-қатынас мақсаты мен міндетіне қызмет етуі басты талап. Сөздің контекстік қисындылығының болуы стильдік қисындылықпен тығыз байланысты. Кейде контексті, стильді ескермей, сөздің қисынын кетіріп жататын кездеріміз де болады. Әдеп-ережелермен қисындылығы Сөзді қиыстырып, орнымен қолдана білу тек лингвистикалық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік мәнге ие. Сөз тек ақпаратты жеткізіп қана қоймайды, сөйлеушінің қоршаған ортаға, өзге адамдарға деген қарым-қатынасын да білдіреді. Сол себепті де сөйлеуші өз сөзінің адамдарға қалайша әсер ететіні туралы ойлануы керек. Кей кезде орынсыз ойланбай айтқан сөзімізбен біреудің жанын жаралап, байқаусызда ар-намысына тиіп, кейін бармағымызды тістеп жатамыз. Кейде сөзіміздің тым дөрекі әрі жасанды шыққанын байқап, өзімізден-өзіміз қуыстанып жатамыз. Сондықтан сөздің тұлғалық-психологиялық орнықтылығы дегенде адамның ішкі мәдениеті мен парасатын, өзге адамдармен қарым-қатынасын, сыпайылығын, тіл табыса білу қабілетін, өзге адамдармен қарым-қатынас орната алу қабілетін айтамыз. Дұрыс айтылған сөз сізге сәттілік әкеліп қана қоймайды, моральдық және физикалық саулығыңыздың да кепілі болады. 1-тапсырма. Мәтіннің сөз қисындылығы талаптарына сай немесе қайшы жазылғанын дәлелдеңіз. «Мен әулие емеспін. Сәуегейлік жасағым да келмейді. Бопсаға да жоқпын. Бірақ туған елімнің түтіні түзу ұшса, туы желбіресе, абыройы асып, адамдары бақытты ғұмыр кешсе деген білек үстіндегі жанның бірімін. Мен осы топырақта туып-өскен, тұрып жатқан қай ұлт, қай ұлысқа да игі ниетімді арнаймын. Алаламаймын. Қазақстанға не білесем, Ресейге, тарихи тағдыры бір бауырлас елдердің барлығына соны білеймін және Олардың болашағына кәміл сенемін, айрықша үмітпен қараймын. Оған күн сайын буыны қатайып, беделі өсіп келе жатан жас мемлекетіміздің бейбітшілікті нығайтуға күш салып, ұлтаралық қатынасты тұрақты сақтауы бұлтартпас дәлел, басты кепіл. Осыған сайып айтарым: ең алдымен, үйдей үрейден аулақ болсақ. Ертеңге деген сенім жоғалмасын. Қиыншылық деген қиюы келмейтін іс емес. Жұмыла көтерейік! Екіншіден, тату үйге тақсірет жуымайды. Бірлігіңе бекем бол! Үшіншіден, өзіңе жақсылық тілесең, өзгеге жамандық қылма!» (Д.Қонаев. Ақиқаттан аттауға болмайды. Алматы: Санат, 1994. 507-508 бб.). Сөйлеу де өнер Сөз этикеті әлеуметтік лингвистикалық құбылыс болғандықтан да оның өзіне тән қызметі тіл табиғатынан тілдің функцияларынан туындайды. Ал жалпы тілдің ең басты қызметі қарым-қатынас құралы болу. Сөз этикетінің арнаулы функциясының негізі сыпайылық білдіру функциясы болып табылады. Бұл ұжым мүшелерінің қарым-қатынасы, құттықтау, мадақтау, сынау, қанағаттанбау, ризашылық білдіру т.б. Қазақ тілінде сыпайылықты білдіру екі ыңғайда көрініс табады. Сөз этикетінде сіз, сен, ол кісі, біз (мен, өзіңіз) т.б. есімдіктердің қолданылу ерекшеліктері мен осылар арқылы білдіретін мағыналар. Тіл үйренуді амандасу, рахмет айту, кешірім сұрау, комплимент айту тәрізді этикет сөзден бастайды. Бұлай болуы, әрине тегіннен-тегін емес, сөз этикетінің байланыс орнату, қарым-қатынасқа ұйытқы болу тәрізді өзіндік қызметі мен ерекшелігіне байланысты. Құттықтау, мадақтау, сынау, кешірім сұрау, жұбату, көңіл айту тәрізді этикет түрлерінде сезім-күйді білдіру функциясы өте айқын көрінеді. Мысалы, кешіріңіз, мүмкін болса, айып етпеңіз, қалауыңыз білсін, т. с. с. Жеке кісінің мәдениеттілігі қоғамда алатын орнымен, білім дәрежесімен, өнерге қанықтығымен өлшеніледі. Солардың бәрін игеріп, игілікті іс-әрекетіне пайдалану кісіні тіл мәдениетіне жетектейді. Мәдениетті адамның көп қырлы сырының бір көрінісі - тіл мәдениетінің жоғары болуы. 1-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз. 1. Тілдің ең басты қызметі не? 2. Сыпайылық дегенді қалай түсінесіз? 3. Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері қандай болу керек? 2-тапсырма. Өзіңізді тексеріңіз.
3-тапсырма. «Жақсы сөз - жарым ырыс» дейді қазақтар, сондықтан олар бір-біріне тілек айтуға мән береді. Құттықтау: -Сізді (сені) туған күніңмен, мүшел тойыңмен, жаңа жылыңмен, Наурыз мейрамыңмен, мерекеңмен құттықтаймын(-мыз)! -Сізге бақыт, денсаулық,табыс, абырой тілеймін(-міз). -Ас дәмді болсын ! -Қайырлы түн. Қайырлы күн! -Қайырлы таң! -Жасың ұзақ болсын! т. б.
«Сіз», «Біз» деген жылы сөз Жақсылық билеп, жанды тез, Жылытады жүректі. Оятады игі тілекті. Біреуге біреу жақсылық, Баршаға жетер жақсылық, Тілесе, әр кез жаны ашып, Қызғанбай бөліп алыңыз! Осы бір шырын – тәттілік, «Сіз», «біз» деген жылы сөз Тұрмай ма жанға жарасып! Жақсылықтың мейірі. Баршаға керек жақсылық! Бір-біріне болып көз, Жақсылық сүйер ханымыз, Кең болсын адам пейілі. (Ө.Тұрманжанов) 6-тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оқып, ризашылық тақырыбында «Кісі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар» деген тақырыпта шығарма жазыңыз. Ризашылық білдіру Халық арасында ризашылық - алғыс, бата беру түрінде беріліп жатады. Біреудің көрсеткен еңбегіне, көмегіне, кішіпейілділігіне, азаматтығына алғыс білдіру - әдептілік, мәдениеттілік. Алғыс, баталар адамдардың жас ерекшеліктеріне байланысты беріліп отырған. Адамдар ризашылығын ерекше ілтипатпен, әдептілікпен білдіруге тырысқан. «Ризашылық - әдептің әліппесі», - дейді А.Байтұрсынов. «Алдын ойлаған азамат – елдің алғысын алар», - дейді халық даналығы.
Сізге шетелден делегация келді. Оларға қазақтың қонақжайлығын танытып, көшпенділер мәдениетін бейнелейтін қандай да бір сый жасауыңыз керексіз. Төмендегі сыйлардың қайсысын ұсынар едіңіз? Немесе өзіңіздің ұсынысыңыз бар ма? Қандай тілекпен бересіз? Сөзіңізді жазыңыз.    
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Ойын ойнайық! Бір адам теріс қарап тұрады, қалған адам орындарын ауыстырады. Бір адам дауысын өзгертіп түрлі эмоциялық реңкте бір сөз айтады. Теріс қарап тұрған адам кімнің даусы, қандай мағынада айтқанын табады. Бір адам теріс қарап тұрады, басқа адамдардың бірі түрлі адамдардың жүрісін салады. Теріс қарап тұрған адам оның жүріс дыбысына қарап, қандай адамды бейнеленіп тұрғанын табады (Мысалы, жеңілтек адамның жүрісі, сенімді, сенімсіз адамның жүрісі т.б.). Кино кейіпкерлерінің жүрісін салуға да болады. Өзіңізді іскер адамның орнына қойыңыз. Берілген сұрақтарға «иә», «жоқ», «кейде» деп жауап беріп, қаншалықты тіл табысқыш адам екеніңізді анықтаңыз. 1. Сіздің әдеттегідей іскерлік кездесуіңіз болады. Кездесу жайын уайымдар ма едіңіз? 2. Сіз дәрігерге көрінуге жағдайыңыз ауырламайынша бармайсыз ба? 3. Мәжілісте, жиында немесе басқа шараларда баяндама оқуға, ақпарат туралы мәлімдеуге шығу туралы нұсқау сізді тығырыққа тірер ме еді? 4. Сіз өзіңіз бұрын-соңды болмаған, көрмеген қалаға іс сапарға шығу керек. Бұл іссапардан бас тарту үшін бар күшіңізді салар ма едіңіз? 5. Өз ойларыңызбен біреумен бөліскенді жақсы көресіз бе? 6. Көшеде біреу сізден өтінсе (жол көрсету, айтып жіберу, сағатты сұрау т.б.), ашуланар ма едіңіз? 7. «Әкелер мен балалардың» арасында проблемалардың барына, әр жастағы ұрпақтың бірін-бірі түсінуі қиын екеніне сенесіз бе? 8. Танысыңыз сізден бірнеше ай бұрын сұрап алған 1000 теңгені қайтаруға ұмытып кеткенін есіне салуға қысылар ма едіңіз? 9. Мейрамханада немесе асханада сізге сапасы сенімсіз тағам әкеліп берді делік – сіз тәрелкені ашумен ысырып қана қойып, үндемес пе едіңіз? 10. Бейтаныс адаммен жалғыз қалсаңыз, ол бірінші бастамайынша сөйлеспейсіз. Ол бірінші бастап сізбен сөйлессе де сіз қысылып, ұяласыз. Бұл рас па? 11. Сіз ұзыннан ұзақ кезекте тұрғанды ұнатпайсыз (дүкенде, кітапханада, әуежайдың кассасында). Өз ойыңыздан бас тартпай, өз кезегіңізді шыдамдылықпен күтесіз бе? 12. Тартысты жағдайларға қатысты комиссияның жұмысына қатысудан қорқасыз ба? 13. Көркем шығарманы, өнерді, мәдениетті бағалауда өзіңіздің жеке пікіріңіз бар және басқалардың пікірі сіз үшін еш маңызды емес. Солай ма? 14. Сіз өте жақсы білетін мәселеге қатысты бөтен жерде жаңсақ көзқараспен айтылған сөзді естідіңіз. Сөз таластырмай, пікірталастан қалыс қаласыз ба? 15. Жұмысқа, сабаққа қатысты мәселеде көмек көрсету туралы біреулердің өтініші сізді ренжітеді ме? 16. Сіз өз пікіріңізді ауызшадан гөрі, жазбаша түрде жақсы жеткізесіз бе? -сабақтың соңында берілген жауаптарды оқып, өзіңіздің қандай адамның типіне жататыныңызды анықтаңыз. -тіл табысқыш қасиеттер әр түрлі тағы да қандай адамдар болады? Жауаптарды оқып, пікір алысыңыз: -тіл табысқыш және көпшіл қасиеттің арасында айырмашылық бар ма? -Келесі сұрақтарға жауап беріңіз: 1. Айналаңызда тіл табысқыш қабілеті күшті адамдар көп пе? Олар қандай? 2. Айналаңызда көпшіл адамдар көп пе? Олар қандай? 3. Айналаңызда тіл табысқыш, бірақ ашуланшақ, шыдамсыз адамдар бар ма? Оны бұл мінезін қалай білдіңіз? 4. Сіз білетін тіл табысқыш адам қандай адам? 5. Адамның тіл табысқыш, көпшіл қасиеті іскерлік кездесулерде қаншалықты көмектеседі? Жауаптары: «Иә» - 2 ұпай, «кейде» - 1, «жоқ» - 0. Жауаптарыңыздан ұпай санын қосып, төмендегі адамдардың қайсысына жататыныңызды анықтаңыз. 30-32 ұпай. Сіздің адамдармен тіл табыса алмайтыныңыз айдан анық және бұл үлкен қасірет, себебі одан бәрінен бұрын өзіңіз көп жапа шегесіз. Жақын адамдарыңызға да оңай емес. Ұжыммен орындалатын істі сізге тапсыру қиын. Ашық болуға, өзіңізді өзіңіз бақылауға тырысыңыз. 25-29 ұпай. Сіз тұйық, сөзге кедей адамсыз. Жалғзыдыққа бейімсіз, сондықтан достарыңыз да аз. Жаңа жұмыс, жаңа қарым-қатынас сізге жағымсыз әсер етеді. Өзіңіздің бұл қасиетіңізді білесіз, сондықтан өзіңізге риза емессіз. Бірақ салыңыз суға түспесін, мінезіңіздегі бұл кемшілікті жою өз қолыңызда. Кейде сізді бір нәрсе қатты қызықтырса, «кенеттен» сөзшең болып кететініңіз бар емес пе? Тек кішкене сергектік қажет. 19-24 ұпай. Сіз белгілі бір деңгейде тіл табыса аласыз, бейтаныс ортада да өзіңізді еркін сезінесіз. Жаңа қиындықтардан қорықпайсыз.Сонда да жаңа адамдарға сақтықпен қарайсыз, айтыс-тартысқа құлықсызсыз. Кейде сөздеріңізде ащы қалжыңның көп болуы негізсіз. Бұл кемшіліктерді жою мүмкін екені кәміл. 14-18 ұпай. Сіз тіл табыса аласыз. Ізденімпазсыз, қызық тақырыпта сөйлесетін әңгімешіл адамды ден қойып тыңдайсыз. Қарым-қатынаста шыдамдысыз, өз көзқарасыңызды еш қызбалыққа салынбай-ақ дәлелдей аласыз. Жаңа адамдармен кездесуге еш қиналмай барасыз. Сонымен қатар аса шулы ортаны да жақсы көрмейсіз. Шектен тыс нәрселер, дөрекілік, көп сөз сіз үшін жиіркенішті. 9-13 ұпай. Сіз көпшілсіз, әуесшілсіз, сөзшең адамсыз. Түрлі тақырыпта өз ойыңызды айтуға дайынсыз, ал бұл басқа адамдарға ұнамайды. Жаңа адамдармен тез танысасыз. Көпшіліктің ортасында болғанды ұнатасыз. Кейде орындай алмасаңыз да өзгелердің өтініші қайтармайсыз. Кейде тез ашуланасыз, бірақ қайтуыңыз тез. Бірақ қиын мәселелерге тап болғаныңызда сізге жетіспейтіні – тыңғылықтылық, шыдамдылық және батылдық. Егер шын ниеттенсеңіз, батылдық та көрсете алатыныңызға сеніңіз. 4-8 ұпай. Сіздің көпшіл адам болғаныңыз соншалық, әрдайым барлық нәрседен хабардарсыз. Басты қатыратын қандай қиын тақырыпта болмасын, айтыс-тартысқа түсуден бас тартпайсыз. Кез келген мәселеге біліміңіз тайыз болса да, өзіңіздің пікіріңізді білдіресіз. Орта талғамайсыз. Кез келген іске бел шешіп кірісесіз, бірақ оны әрдайым соңына дейін сәтті жеткізе алмайсыз. Сол себепті де әріптестеріңіз бен бастықтарыңыз сізге сақтықпен қарайды. Бұл ойландыратын жағдай емес пе! 3 ұпай және одан аз. Сіздің тіл табысқыштығыңыз сіздің басты кемшілігіңіз. Көп сөйлейсіз, сізге еш қатысы жоқ әңгімеге, кіріспейтін жерге килігесіз. Өзіңіз еш нәрсе білмейтін мәселелерді ойланбастан талқылайсыз. Қаласаңыз да, қаламасаңыз да өз ортаңыздағы кикілжіңдердің басты себепкері өзіңізсіз. Ашуланшақсыз, өкпелегішсіз, көп жағдайда объективті емессіз. Салмақты, жауапты жұмыс сізге арналмаған. Жұмыста да, үйде де, барлық жерде де сізбен бірге болу адамдар үшін өте қиын. Өзіңіздің мінезіңізді қолға алыңыз! Өзіңізді ең алдымен шыдамдылыққа, ұстамдылыққа тәрбиелеңіз, адамдарға сыйластықпен қарауға үйреніңіз. Әрине, өзіңіздің денсаулығыңызды ойлаңыз – бұлайша өмір сүрудің салдары қиын болады. Өлеңді мәнерлеп оқыңыз. Өлеңдегі кейіпкердің және автордың сөзінің қисындылығына баға беріңіз. Кейіпкердің сөз саптауында қандай кемшіліктер бар және оған қандай ақыл-кеңестер берер едіңіз? Пікір алысыңыз. Жолдастар! ...ім...ім....ім... Жолдастар! Сендердің бүгінгі Жиылыстарыңды өзімше... Жүрегім бір түрлі неткен соң, Әлбетте сендердің алдыңда... Бұлайша азырақ айтып: Әм және ... өзімнің Бір түрлі қуанған, Бір түрлі неткен мақсұтты сөзімді Айтпақшы мақсұтым болған соң, Бүйтіп сендердің неғылып Жатқандарыңды нетіп... Қарсы алып құттықтамақшы боламын... Әлбетте... бұлайша қарсы алып... Сендерге нетіп тұрғандықтан.... Һәм және бір түрлі өзімше... Мақсұтты сөзімді айтып... Сендердің бұлайша жиналып... Бір түрлі қуанып неткендіктен... Һәм тағы өзіміз не қылсақ, Жүзеге асар деп сенемін... Сондықтан бүгінгі қуаныш, Мәжілісті өзімізше қарсы алып, Сендердің алдыңда кішкене, Мақсұтты сөзімді аңғартып,
Бұлайша неғылып трғанда... Әлбетте, жүде, олай болғанмен, Жүзеге асар деп сенемін. Әрине, біздерге бұлайша нетуге... Һәм және мақсұтқа жетуге болғанмен, Бір түрлі бұлайша кірісіп... Жұмыла нетпесе болмайды... Сонда да біздерге жиналып... Былайша бір түрлі неғылсақ... Негізінде жүзеге шығады деп ойлап, Жалпы айтқанда, бәріміз де... Мақсатымыз осы ғой деп ойлаймын. Ал енді жолдастар! Табыс жағына келейін, Анық есебін білмеймін... Әрине, уақыт болса, болып қалды. Сондықтан мен немді көп созбайым, Бағанадан жасасынға жете алмай тұр едім. Енді жеттім - бәрі жасасын, Осы борышымды өтейміз деп... Иманымыз кәміл.... (Қ.Қуанышбаев. «Шаншарлар») Мәтіндегі кейіпкердің тіліндегі қате және қажетсіз сөздердің астын сызып шығыңыз. Өздеріңіздің тілдеріңізде жиі қолданылатын сөздерді жазыңыз. Олар тыңдаушыға қалай әсер етеді? Пікір алысыңыз. Келесі сөздердің тыныс белгілерін қойып, 3 түрлі тонмен айту мүмкін/мүмкін еместігін анықтаңыз. Және олардың қандай жағдайда, контексте қолданылатынын жазыңыз.
Келесі сөздерді түрлі тонмен қандай контексте және қандай мақсатта қолданатыныңызды айтыңыз. 1) Маған сеніңіз (өтініп, сеніммен, кекесінмен, сұрап) 2) Серіктестігіміз жемісті болатынына сенемін! (қуанып, қуланып, сызданып айтыңыз) 3) Сөзіңізге қалай сенуге болады (ашумен, ренжіп) 4) Құттықтаймын! (қуанып, ұстамдылықпен, кекесінмен) 5) Сіздердің компанияларыңызды білеміз (білгішсініп, сенімсіздікпен, сеніммен). 6) Бұл біздің кінәміз емес (ашумен, сабырмен, ақталып) 7) Иә, айыптымыз (кешіріммен, ашумен, өкінішпен). 8) Сене алар емеспін (таң қалып, ашумен, өкінішпен). 9) Бәке, сабыр етіңіз (сабырмен, бұйырып, жанашырлықпен) 10) Сәке (ескертіп, қаратып, ашумен, сұрап, қуланып, кекесінмен) 11) Сәкен Сәрсенұлы (таң қалып, сұрап, сүйсініп, кекесінмен, бұйырып, қаратып, қуланып).
Тамаша Солай деңіз Тәуекел Құттықтаймын Болар іс болды Келісе алмаймын Өте жақсы Кездесеміз Түсінікті Орындаңыз Әлбетте Кешіріңіз Әрине Солай ма
БІЛІМДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ 1-аралық бақылауға арналған тапсырмалар 1-нұсқа № 1 тапсырма. Берілген мәтіндік үзіндіден стильдік белгілерді анықтап, олардың функционалдық стильдің қай түріне тән екенін ажыратыңыз. Тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасаңыз. Түйсіну деп ақиқат дүниедегі заттар мен құбылыстардың сезім мүшелеріне тікелей әсер ету нәтижесінде олардың жеке қасиеттерінің сәулеленуін айтады. Түйсінуді біздің барлық біліміміздің бұлағы деуге болады. Түйсіну дегеніміз – қозғалушы материяның бейнесі. Түйсіну болмаса, біз басқа жолмен заттың, қозғалыстың ешқандай формалары туралы ешнәрсе біле алмаймыз. Түйсіну қозғалуы материяның біздің сезім мүшелерімізге әсер етуінен туады. Адам ақиқат дүниені ең алдымен, өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе, түйсіну де пайда болмайды. Түйсіну арқылы адам әсер етуші заттың, я құбылыстың жеке қызметтерін, олардың қаттылығын, не жұмсақтығын, тегістігін, бұдырлығын, ауыр я жеңілдігін, ыстық-суықтығын, иісін, дәмін, түсін, шығаратын дыбысын, тағы басқа қасиеттерін сезеді (Т.Тәжібаев). № 2 – тапсырма. Мәтіннің қай стильде жазылғанын анықтап, тілдік құралдардың стилистикалық қызметіне талдау жасаңыз. Қазіргі бал араларының ата тегі мен жер бетіндегі гүлді өсімдіктердің арасындағы қарым-қатынас гүлдің тозаңдануына және онда бал шырынының жасалуына себепші болды. Мұндай ерекше құбылыс азық іздеген алғашқы адамның көзіне шалынды. Бұған тасқа жазылған суреттер дәлел бола алады. Мысалы, шығыс Испания үңгірлерінен ағаш басынан бал жинап жүрген адам бейнесі бар суреттер табылды. Ғалымдардың болжамына қарағанда, бұл суреттердің жасалғанына он мың жыл болған. Сондай-ақ Орталық Үндістандағы ертедегі адамдар тұрған үңгірден де осындай суреттер табылған. Оның бірі көлемді ыдысқа бал тосып алып жатса, екіншісі баспалдақпен жоғары шығып бара жатыр. Ғалымдар Алтайдағы Алтынкөлдің жағасын, Сібір жерлеріндегі тарихи ескерткіштерді зерттегенде, бал арасын бейнелейтін суреттер тапқан (Қ.Сыбанбеков). 2-нұсқа № 1– тапсырма. Мәтінді оқып шығып тілдік құралдардың қолданыс ерекшелігін талдаңыз. Тағы бір күндер Мамыр, Еңліктей қыздардың қайғылы жағдайын айтып берді. Абай қажымай, жалықпай, ылғи ғана ынтыға тыңдайтын. Кейде әжесі шаршап, айтпай қойса, өз шешесіне жабысатын. Ұлжан да көп әңгіме білуші еді. Және ол көбінесе өлең сөзді жиі айтады. Оқымаған шешесінің әлі күнге ұмытпай, бүлдірмей сақтап жүрген зейініне таң қалады. Нелер ескі заман жырларын, айтыс, өсиет, әзілдерін де көп айтып береді. Екі анасын көңілдендіріп, тағы айтқызу үшін, кейде өзі де қаладан әкелген кітаптарының ішінен «Жүсіп – Зылиха» сияқты қиссаларды оқып береді. Әндетіп, мақамдап оқиды. Шешелеріне ұғымсыз болған түрік тілінің жеке сөздерін жолшыбай қазақшалап отырады. Осымен көңілдендіріп алып, ескі әңгімелерді тағы айтқызады. (М.Әуезов) № 2-тапсырма Берілген ғылыми мақаланың стильдік қателерін тауып, талдаңыз. Термин – белгілі бір салада тұрақты қолданылатын арнаулы бір ұғымды білдіретін сөз. Терминнің анықтамасы, қазақ терминологиясының тарихы мен дапму жолдары тілші ғалымдар Ө.Айтбайұлының, Ш.Құрманбайұлының еңбектерінде баяндалған. Термин әлеуметтік-қоғамдық қатынастарға қатысты белгілі бір ұғымдарды нақты бейнелеуге тиіс. Оған тән белгілер – қолданылатын белгілі бір аясының болатындығы, объективтілігі, тұрақтылығы мен орнықтылығы, стильдік тұрғыдан бейтараптығы, яғни боямасыздығы, демек, онда экспрессия, әсірелеу, көңіл-күйі, субъективтік түсінік-пайым көрініс бермеуге тиіс. Заңнамалық мәтінде термин неғұрлым көп болса, ол соғұрлым дәл, айқын, әрі тұжырымды болып шығары сөзсіз.Демек, терминдердің өзінің тура, көпшілкке түсінікті көз үйренген мағынасында қолданылуы шарт. Термин қарапайым, әрі оқушының ұғымына қонымды болуы керек. Яғни, мағынасы бұлыңғыр, екіұшты ой туғызатын, айқын тұжырылмаған терминдер болмауға тиіс.(К.Юсуп.) 2-аралық бақылауға арналған тапсырмалар нұсқа № 1-тапсырма Өз өмірбаяндарыңызды жазып, бір біріңіздің стильдік қателеріңізді тауып, түзетіңіздер № 2-тапсырма Ауызекі сөйлеу стилі элементтерін қатыстырып мәтін құрып, оған тілдік, стилистикалық тұрғыдан талдау жасаңыздар. - нұсқа № 1-тапсырма Газет материалдарынан стильдік қателерді тауып, оларға талдау жасаңыздар. № 2-тапсырма Көркем шығармадан ауызекі сөйлеу стиліне тән белгілері бар мысалдар келтіріп, олардың қолданылу мақсатын түсіндіріңіздер. Студенттің өзін бағалауға арналған сұрақтар 1. Стилистика ғылымы нені зерттейді? 2. «Стилистика» және «стиль» ұғымының пайда болу тарихы. 3. Стилистиканың неше саласы бар және олар қандай мәселелерді қарастырады? 4. Стилистикалық норма дегеніміз не? 5. Синонимия дегеніміз не? 6. Стилистикалық мағына дегеніміз не, оның қандай түрлері бар? 7. Қазақ тілінің стилистикасын зерттеуші қандай ғалымдарды білесіз? 8. Стилистикалық мағынаның қандай жасалу тәсілдері бар? 9. Функциональды стильдердің лексикалық құралдарының ұйымдастыру ерекшеліктеріне тоқталыңыз. 10. Стилистикалық фигура дегеніміз не, олардың қызметі? 11. Троптың түрлеріне не жатады, олардың стилистикалық қызметі. 12. Контекстік синонимдер мен антонимдердегеніміз не? 13. Сөздің стилистикалық мағынасының функциональды стильдердегі ерекшелігі неде? 14. Функциональдық стильдер дегеніміз не? 15. Функциональды стильдердің жасалуына әсер ететін тілдік емес факторларға не жатады? 16. Мақала дегеніміз не, оның қандай түрлері бар? 17. Очерк дегеніміз не, оның қандай түрлері бар? 18. Фельетон дегеніміз не, оның тілдік стильдік ерекшелігі неде? 19. Ресми іс-қағаздар стилінің неше түрі бар, олар несімен ерекшеленеді? 20. Ресми іс қағаздар стилінің тілдік, стильдік, композициялық ұйымдасуына қандай ерекшеліктер тән? 21. Ғылыми стильдің қандай түрлері бар, олардың өзара айырмашылықтары. 22. Ғылыми стильдегі тілдік құралдар қандай мақсатқа қызмет етеді? 23. Көркем әдебиет стиліндегі шығармаларға қандай ерекшелік тән, мысал келтіріңіз. 24. Ауызекі сөйлеу стилінің өзіне тән ерекшелігі неде? 25. Ауызекі сөйлеу стилі мен кітаби стильдің өзіндік ерешелігі неде, мысал келтіріңіз.
а. Тіл стилистикасы және сөз мәдениеті ә. Тіл стилистикасы және көркем әдебиет стилистикасы б. функционалдық стилистика және лингвистикалық стилистика в. құрылымдық стилистика, қолданымдық стилистика және көркем әдебиет стилистикасы. 2. Стилистиканың дұрыс түсініктемесі а. мәнерлеп сөйлеу нормасы ә. сөзді дәл қолдану принциптері б. лексикалық тәсілдердің жұмсалу ерекшеліктері в. тілдік құралдардың қолданылу заңдылықтары 3. Стилистика ғылымының пайда болуы, қалыптасуы қандай мәселелерді зерттеумен тығыз байланысты? а. сөз мағыналарын ә. сөз құрамын б. экспрессиялық құралдарды в. әдеби тіл нормасын 4.Стилистикадағы басты ұғым а. стиль ә. синонимия б. стилизация в. мәнерлеу, бейнелеу құралдары 5. Тіл ғылымындағы стиль ұғымының кең түсініктемесі а. әдеби әдіс ә. сөз өрнегі б. мәнерлі, көркемдік тәсілдердің жиынтығы в. ойдың мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына қарай қолданылатын тілдік құралдар жүйесі 6. Стилистикадағы тілдік құралдарды пайдалану принциптері а. түсініктілік, уәжділік ә. дұрыстық, жүйелілік б. қажеттілік, әлеуметтік талғам в. мақсаттылық, дұрыстық, уәжділік 7. Әдеби тілге тән басты белгі а. тілдік қажеттілік ә. стильдік жүйе б. мағына жүйелілігі в. сөз дәлдігі 8. Қазақ әдеби тілі қандай формада қызмет етеді? а. жазбаша және ауызша түрде ә. кітаби тіл ретінде б. қарапайым сөйлеу тілінде в. диалект түрінде 9. Қазақ тілі стилистикасының әдістемесі бойынша еңбек жазған авторлар а. Балақаев М., Сарыбаев Ш. ә. Хасенов Ә., Жапбаров А. Б. КеңесбаевІ., Ысқақов А. в. Сарыбаев Ш., Мұсабаев Ғ. 10. Стиль түрлерінің барлығында қолданылатын лексика а. сөйлеу тілі лексикасы ә. кітаби лексика б. қарапайым лексика в бейтарап немесе стильаралық лексика 11. Стилистиканың тіл білімінің қай саласын арттыруда маңызы зор а. лексикология ә. синтаксис б. әдеби тіл тарихы в. тіл мәдениеті 12. Стилистика мәселелерін практикалық тұрғыдан арнайы зерттеген ғалым а. Р.Әміров ә. С.Исаев б. Р.Сыздық в. Ф.Мұсабекова 13. Көркем стиль, ресми стиль, бейтарап стильдерді топтастыру қай ғалымның еңбектерінде кездеседі? а. Сыздықова Р. ә. Балақаев М. б. Манасбаев Б. в. Исаев С. 14. Функционалдық стилистиканың хабар беру қызметіне қарай қалыптасқан түрі а. сөйлеу ә. көсемсөз б. ғылыми в. көркем әдебиет 15. Әдеби тілде орныққан тілдік элементтер жиынтығы мен жүйесі қалай аталады? а. Тілдік дағды ә. тілдік жүйе б. тілдік норма в. тілдік дәстүр 16. Тілдің жүйесіне, оның заңдылықтарына сәйкес келу белгісі қай норманы айқындайды? а. көркем әдебиет ә. жалпы тілдік норма б. сөз қолдану нормасы в. жазба тіл 17. Стильдік қатені табыңыз а. үмітімізді үзбейміз ә. үміті бар б. үміттен бас тартпаймыз в. үміттеніп жүр 18. Синтаксистік стильдік қате а. қолма-қол берді ә. қолма-қол есіне алды б. дереу есіне алды в. бірден есіне алды 19. Қай сөз оралымдарынан стильдік қате аңғарылады? а. өзіңе-өзің берік бол ә. өзіңді әрқашан қолға ұста б. әрқашан қолға ұста в. әрқашан өзіңе бекем бол 20. Сөз тұлғасындағы стильдік қате а. біліктілік ә. білімділік б. білімпаздық в. білімдарлық 21. Әдеби тілдің ішкі даму заңдылықтарына сйкес жасалатын жүйе бойынша қалыптасқан норма қалай аталады? а. сөйлеу нормасы ә. тілдік норма б. қатаң норма в. жазу нормасы 22. Әдеби тілден уәжді ауытқу қай стильде болады? а. көркем стиль ә. сөйлеу стилі б. көсемсөз стилі в. ғылыми стиль 23. Сөздердің негізгі мағынада жұмсалуы, термин сөздердің молдығы қай стиль ерекшелігі? а. көркем әдебиет ә. ресми-іскери б. ғылыми в. көсемсөз 24. Берілген сөйлемдердің ішінен ғылыми стиль ыңғайында берілген сөйлемді табыңыз а. Мін көп болса, сын да көп болады. ә. Жазғы күпінің бірі еді б.Өзен атауының шығу тарихы туралы бұдан бұрын айтылған екі пікір бар. в. Қазір жаңа астанада құрылыс жұмысы жедел қарқынмен жүргізілуде. 25. Ғылыми стильдің ерекшелігі а. Экспрессивтілігі ә. дәлелділігі, сөзді тура мағынада жұмсау б. образдылық, эмоционалдылы қ в. үндеу, шақыру 26. Ғылыми стильге тән синтаксистік ерекшелік а. инверсия ә. риторикалық қаратпа б. сұраулы, лепті сөйлемдер в. толымды сөйлем 27. Ғылыми стильдегі терминологиялық нормаға қойылатын талаптар а. коммуникативтік қажеттілік ә. мазмұнға сәйкестік, дәлдік б. бейнелілік в. көп мағыналылық 28. Көпшілік қауым дұрыс, икемді деп қабылдаған лексикалық, грамматикалық заңдылықтар қалай аталады? а. көркем тіл ә. кітаби тіл б. жалпы халықтық тіл в. тілдік норма 29. Бейтарап стильге жататын сөз а. заман ә. замана б. етек алды в. бет қалмады 30. Көсемсөз стиліне тән экстралингвистикалық белгілер а. Сөздердің орын тәртібінің еркіндігі ә. бейнелілігі мен көпмағыналылығы б. ойдың күрделілігі в. ресми, көркем стильдерге жақындығы, фактографиялығы 31. Берілген сөйлем қай стиль үлгісіне жатады? Саналы тәртіп пен ұйымшылдықты нығайту, жоғары өндірістік көрсеткіштерге жету жөніндегі жұмыстарды жандандыру керек. а. көркем әдебиет стилі ә. көсемсөз стилі б. ғылыми стиль в. ауызекі сөйлеу стилі 32. Көсемсөз стилінің жұмсалу формалары а. көркем шығарма ә. оқулық б. газет-журнал, радио-теледидар в. ғылыми еңбек 33. Көсемсөз стиліне тән сипат а. түсіндіру ә. логикалық б. образдылық в. үгіт-насихаттық 34. Стилистика мәселелеріне арналған алғаш рет пікірсайыс қашан, қайда ұйымдастырылды? а. 1955 ж «Советская тюркология» ә. 1954 ж «Вопросы языкознания» б. 1957 ж «Вопросы языкознания» в. 1971 ж Ашхабад 35. Ертедегі «stjlos» сөзі қандай мағына берген? а. сөйлеу мәнері ә. шешендік өнер б. жазу құралы в. көркем сөйлеу 36. Келіссөз, пікірсайыс, ұжымшар, төлтума – қай стильдің тілдік көрсеткіші? а. ресми-іскери ә. көсемсөз б. ғылыми в. ауызекі сөйлеу 37. Бөгде стильдік элементі бар мақсатсыз қолданылған сөйлем кайсы? а. Бір ауыздан шешім қабылданды ә. Үйлену мәселесі қалай шешілді? б. Күн тәртібінде мынадай мәселе қаралды в. оңды шешімін тапты 38. Ауызекі сөйлеу стиліне жататын сөздерді көрсетіңіз а. мынау, қырау, ұзақ ә. боран, нәрсе, қатты б. нетіп, байғұс, құрғыр в. шоқпыт, пеш, тамақ 39. Ауызекі сөйлеу стиліне тән сөйлем құрылысы а. жайылма ә. толымды б. толымсыз в. атаулы 40. Сөйлеу стиліне тән стильдік бояуы бар сөз а. күлу ә. жырқылдау б. езу тарту в. жымию 41. Ауызекі сөйлеу стиліне тән морфологиялық ерекшелік а. қосымшалардың талғаммен жұмсалуы ә. -и тұлғалы сөздер б. рең мәнін тудыратын жұрнақ в. ырықсыз етіс тұлғасында жұмсалуы 42. Төменгі стиль реңін беретін сөз а. беті ә. ажары б. ұсқыны в. жүзі 43. Дауыс ырғақтары арқылы, қыстырма, қаратпа сөздерді пайдалану қай стильдің тілдік құралдары? а. ауызекі сөйлеу стилі ә. көсемсөз стилі б. ғылыми стиль в. ресми-іскери стиль 44. Ресми-іскери стильге тән сөз тұлғасы а. өткізілген ә. өткізіле жатар б. өткізе салу в. өткізілсін 45. Кеңсе іс-қағаздарының стильдік нормаларына тән белгі а. шаблон құрылымдар, даяр тіркестер ә. суреттеме тәсілдер б. терминдік сөздер в. экспрессиялық құралдар 46. Кітаби және ресми сөздер мен тіркестер, хабарлы сөйлемдер қай стиль ерекшелігі? а. көркем әдебиет стилі ә. ресми-іскери стиль б. ғылыми стиль в. ауызекі сөйлеу стилі 47. Алғашқы іс қағаздары үлгілері қай кезеңнен көріне бастады? а. ХІХ - ғасырдың ІІ жартысы ә. ХVІІ - ХVІІІ ғ б. ХХ - ғасырдың бас кезі в. ХХ - ғасырдың 30 - жылдары 48. Ресми –іскери тілге тән сөз орамы а. міндеттелсін ә. міндет артты б. іске қосу в. қызмет көрсету 49. Ойдың қысқа сөйлемдермен бірілуі, кейбір сөйлем мүшелерінің түсіріліп айтылуы қай стильдегі синтаксистік амал? а. ауызекі сөйлеу ә. көркем әдебиет б. ғылыми стиль в. көсемсөз стилі 50. Жағымды образ тудыратын экспрессивті фразеологизм а. көксоққан ә. сормаңдай б. ит жанды в. мұратқа жет
жүктеу/скачать 4,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||