Филология және педагогика ғылымдары факультеті

СДУ Бірінші проректоры, оқу істері жөніндегі проректоры

ф-м.ғ.д., профессор

Әмірғалиева С.Н.

_______________________
«_____» тамыз, 2015 ж.

«СТИЛИСТИКА ЖӘНЕ ТІЛ МӘДЕНИЕТІ»
(5В011700 – ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ мамандығы үшін)
ПӘНІНІҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ


ҚАСКЕЛЕҢ, 2015
«Стилистика және тіл мәдениеті» пәні бойынша оқу-жұмыс бағдарламасы «5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша білім алушының біліктілік сипаттамасы негізінде құрастырылды.

Құрастырғандар: ф.ғ.д., ассоц.проф. Қ.Б.Күдеринова

МА, ассис.оқытушы Ж.М.Дүйсебекова

Қазақ филологиясы кафедрасы мәжілісінде қарастырылды.

« » 2015 ж., № ... хаттама
Кафедра меңгерушісі _________________ ф.ғ.к., ассис.проф. Ұ.О.Еркінбаев
Филология және педагогика ғылымдары факультетінің Оқу-әдістемелік бюросы мақұлдады.
« » 2015 ж., № ... хаттама

Факультет Оқу-әдістемелік бюросының төрағасы__________п.ғ.к., ассис.проф. Д.Гаипов

1.	Пәннің типтік оқу бағдарламасы (егер пән міндетті компонентке кірсе)
2.	Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
3.	Студентке арналған пәнді оқу бағдарламасы (Syllabus)
4.	Пән бойынша тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі
5.	Пәнді оқу-әдістемелік қамтамасыздандыру картасы
6.	Дәрістік кешен
7.	Семинарлық (практикалық) сабақтар жоспары
8.	Пәнді оқып білу жөнінде әдістемелік нұсқаулар
9.	Білім алушының өзіндік жұмысына арналған материалдар
10.	Білім алушының оқу жетістіктерін бақылау және бағалау бойынша материалдар
11.	Оқу сабақтарын бағдарламалық және мультимедиялық сүйемелдеу (пән мазмұнына байланысты)
12.	Мамандандырылған аудиториялар, кабинеттер және зертханалар тізімі

«_____» 2015 ж.

Құрастырғандар: ф.ғ.д., ассоц.проф. Қ.Б.Күдеринова

МА, ассис.оқытушы Ж.М.Дүйсебекова

Қазақ филологиясы кафедрасы мәжілісінде қарастырылды.

«.....» 2015 ж., № ... хаттама

Кафедра меңгерушісі _________________ ф.ғ.к., ассис.проф. Ұ.О.Еркінбаев

Филология және педагогика ғылымдары факультетінің Оқу-әдістемелік Бюросы мақұлдады

«.....» 2015 ж., № ... хаттама

Факультет Оқу-әдістемелік бюросының төрағасы__________п.ғ.к., ассис.проф. Д.Гаипов

Студенттер бұл пәнді оқып үйрену барысында стилистиканың негізгі ұғымдары мен категорияларын, қазақ тілінің бай стилистикалық құралдарын және әдеби тілдің функциональды стильдік тармақтарын жан-жақты, терең игеруі қажет. Тілдің стилистикалық байлығы, стилистикалық нормалары, олардың тарихи өзгермелілігі және тілді қолдану жағдайына байланысты түрліше нұсқаларға ие болатындығы, тілдік құралдарды қолдану контекстің стильдік тұрпатына байланысты болатыны туралы қажетті мағлұматтар алуы тиіс. Сол арқылы олар мәтіндегі, сөйлеген сөздеріндегі стилистикалық қателерді тауып, олармен жұмыс жасау жолдарын меңгереді.

• 
  тілдің жалпы адамзаттық құндылық ретіндегі рөлін түсіндіру;
  
• 
  сөз мәдениетінің сатыларын таныту;
  
• 
  тілдің эстетикалық табиғатын таныту;
  
• 
  жаңа тілдік жағдаяттарда қарым-қатынас жасауға дағдыландыру;
  
• 
  стиль түрлеріне сай тілдік талғамдарын жетілдіру;
  
• 
  жұрт алдында сөйлеуге төселдіру, көпшілік алдында сөйленетін сөздің құрылымын меңгерту;
  
• 
  шешендік өнердің мәні мен тарихы туралы мағлұмат беру;
  
• 
  шешендік сөздің тектері мен түрлері, олардың өзіндік ерекшеліктері жөнінде ұғым қалыптастыру;
  
• 
  шешен сөйлеуге төсемді әлеуметтік-тілдік дағдыларын қалыптастыру, көркем сөз нормаларын меңгерту.
  

• 
  сөз мәдениетінің сатыларын меңгереді;
  
• 
  сөйлеу тілінің ерекшелігі мен стильдік бедерін ажыратады;
  
• 
  сөйлесім әрекеті түрлеріне қатысты сөз мәдениеті дағдыларын біледі;
  
• 
  сөйлеу тіліндегі ықшамдылық, үнемділік қағидаларын біледі;
  
• 
  жұрт алдында сөйлеуге дайындық сатыларын меңгереді;
  
• 
  көпшілік алдында сөйленетін сөздің құрылымын біледі;
  
• 
  пікірталас түрлерін меңгереді;
  
• 
  ғылыми көпшілік алдында сөйлеудің шарттары мен міндеттерін меңгереді;
  
• 
  әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-саяси, ғылым-білім мазмұнды мәтіндерді құрайды.
  
• 
  тілдің эстетикалық табиғатын танытатын мәтіндер құрайды;
  
• 
  жаңа тілдік жағдаяттарда таңдаған кәсібіне байланысты тілдік құралдарды орынды пайдаланады;
  
• 
  сөйлеуде көріктеу құралдары мен айшықтау тәсілдерін қолданады;
  
• 
  пікіралмасуда этикеттік орамдарды пайдаланып, сөйлесушілердің әлеуметтік белгілеріне қарай қарым-қатынас жасайды;
  
• 
  ғылыми, ресми стиль түрлерінде тілдік талғамға сай ауызша және жазбаша ойын жеткізеді;
  
• 
  мамандыққа қатысты басылымдарда жарияланған мәтіндерге тілдік, стильдік тұрғыда түзетулер жасайды;
  
• 
  таңдаған кәсібіне байланысты тақырыптарда пікірталасқа түседі;
  
• 
  пікірталас мәдениеті талаптарына сай пікірталас түрлерін ұйымдастырады.
  

Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қатар дамытып, оның қоғам өміріндегі қызметінің өрістей түсуіне мүмкіндік жасау, түрлі ауытқулардан арылтып отыру, небір күрделі ойдың әрқилы нәзік айырымдарын тіл арқылы дәл, анық жеткізе білуге көпшілікті тәрбиелей түсу т. б. тіл мәдениетін көтеру деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті мен сөз мәдениеті деген терминдер кейде тайталас ұғымда жұмсалады. Өзара мағыналас болғанмен, бұлардың бір-бірінен айырмасы да жоқ емес. Тіл мәдениеті дегеннің ұғымы кең. Ол көбінесе қарым-қатынас құралы болып табылатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Әсіресе, соңғы ұғымдарға қатысты қарасақ, сөз мәдениетідегеніміз қарым-қатынас құралын қалай игеріп, өмірде қалай пайдаланып жүрміз, оныңәр килы амал-тәсілдерін дұрыс, дәл, тиімді қолданып, мазмұнды, әсерлі етіп жұмсай алдық па дегенге саяды. Сонымен, сөз мәдениеті алдымен әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық, орфографиялық нормаларын меңгеру, сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу дегенді білдіреді.

Дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге дағдыланған, әдеби тіл нормасына төселген адамның сөйлеген сөзі де, жазғаны да кедір-бұдырсыз болып, жатық шығып жатады. Тіл амалдарын дұрыс қолданып, әдеби тіл нормасын сақтап, одан жөнсіз ауытқымауды сөз жатықтығы деп түсінуге болады. Тіл амал-тәсілдерін дұрыс жұмсауға, сөз жатықтығына ғана қанағат етіп қою жеткіліксіз. Сөйлеушінің сөзі әдеби тілдің нормасына сай, дұрыс жұмсалуы және «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей», ой мен сөзімді дәл жеткізе алатындай әсерлі болуы да қажет.

Тілде толып жатқан амал-тәсілдер бар. Солардың ішінен қарым-катынас жасаудың мақсатына сай келетін аса қажеттісін талғай білу арқылы ой мен сөзімді дәлме-дәл жеткізе білу шеберлігі – сөз мәдениетінің биік шыңы. Мұндай шеберлік ең алдымен тіл амалдарын әдеби тіл нормасына сай, дұрыс қолданудан, сөз жатықтығынан басталады. Ондай қасиетке ие болғанда ғана барып сөйлеуші, жазушы сөз байлығы, сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз әсерлілігі тәрізді т. б. сапалармен тыңдаушысын я оқушысын баурап алып отырады.

Тіл мәдениетін оқытудың тірек тұжырымдарын анықтауда соңғы жылдары дамып, қалыптаса бастаған мәдениеттану саласындағы ғылыми пайымдамалар басшылыққа алынды. Мәселен, қазіргі мәдениеттану ғылымында қоғамдағы мәдениеттің мынадай қызметтері нақтыланған:

1. Адамды қалыптастыру қызметі. Адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптастырады. Ол адамның өзіндік санасының қалыптасуына алғышарт жасайды. Бұл мәдениетке баулу үздіксіз дамып, жетіліп отыратын үдеріс екенін танытады. Ендеше, мәдениетте ең соңғы нүкте, тоқырау деңгейі болмайды. Ол адамзатпен бірге үнемі өзгеріп, дами береді. Себебі мәдени деңгейі өскен адам үшін оның ашылмаған қырлары болатынын танылып, мәдениетті жаңа сапаға көтеруге мүдделілік туғызбай қоймайды.

2. Жалғастық, мәдени мұрагерлік қызметі. Қоғамдағы ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Ол руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасын жетілдіреді. Бұл бағытта тіл мәдениетіне қатысты білімдер өз ұлттық ділімізге сай, халықтық-танымдық іргетасы берік ұғымдарды орталық негіз етіп ұстану қажеттігін бекітеді.

3. Танымдық қызметі. Мұнда мәдениет пен білімнің арақатынасы маңызды. Білім – мәдениеттің құрамдас бөлшегі. Интеллигенттік – мәдениет пен білімнің ішкі бірлігі мен үндестігінің деңгейі. Сондықтан пән мазмұны грамматикалық не тіл мәдениеті аясындағы тақырыптарға құрылғанмен, оның практикалық жүйесі білім алушының ақыл-ой қабілеті мен адами қасиеттерін, ойлау мәдениетін жетілдіруге бағытталуы керек. Тіл мәдениетіне баулудың түпкі мақсатының өзі де ұят, намыс, ождан, ғашықтық, достық, кісілік, жомарттық, ізгілік, парасаттылық, даналық, талаптылық сияқты қасиеттердің студент бойында қалыптастыру болып табылады.

4. Реттеу қызметі. Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалға, үлгіге көбірек көңіл бөледі. Мәдени ұғымдарда нормативтік, ережелік талаптар басымырақ. Бұл жалпы білім беретін орта мектептің әрбір сатысында тіл мәдениетінің арнайы тақырыптары қамтылып, сөздің сапалық қырлары оқушының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай жүйемен берілуі қажеттігін көрсетеді.

5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет. Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттастығы – әлеуметтік шындықтың көрінісі. Әлеуметтену үдерісі де мәдени қарым-қатынасқа негізделеді. Қарым-қатынассыз мәдениет көрінбейді, сондықтан оны тек идея түрінде емес, нақты әрекетке негіз етіп алу керек.

Тіл мәдениеті қазіргі заман талабына сай гуманитарлық ғылымдардың дамуында баста тетік болып отырған жаңа парадигмалардың өзара үндесімінен туындаған білім мен тәрбиенің нәтижесі болып саналады.

Тіл мәдениетін оқыту – білім берудің басты бағыты болып отыр. Өйткені жалпы оқу орындары бағдарлы оқытуға бет алды. Ал оның әлеуметтік тиімділігі неде болуы тиіс деген сұрақтың жауабын табу әрбір пән әдістемесінің негізгі мәселесіне айналды. Отандық және шетелдік білім жүйесіндегі басым бағыттар мен тәжірибелерді қорыта келе, оқу орындарының қазақ тілі пәнінің білім мазмұны тілдік қатынастың жеке тұлға мәдениетімен бірлігіне негізделіп, жүйеленді. Қазақ тілі пәнін оқыту үрдісінде оқушының тілдік білімі базасы аясында олардың қатысымдық іскерліктерін келешектегі өмірлік дағдыларына негіз болатындай бағытта жаңаша құру міндеті қойылды. Ана тілінің сабақтарында әдеби тіл нормаларын меңгерту, дұрыс сөйлеу дағдыларын жетілдіру, өзара пікірлесу, ой алмасу дағдыларына төселдіруге басымдылық берілді. Сондықтан болашақ ұстаздардың лингвистикалық дүниетанымын кеңейтуге бағытталған тіл білімі негіздері бойынша берілетін білімді студенттің шебер сөйлеу мәдениетімен сабақтастықта игерту көзделіп отыр. Яғни, тіл мәдениетін дәл осы кезеңдегі білім аясында таңдап алынуының басты себептері мынадай:

Жоғары оқу орнын бітіруші жас ұрпақ болашақтағы өз бағытын дұрыс белгілей алу үшін оларға берілетін білім өзегінде студенттің қабілеттілігін, іскерлік қасиетін дамытатын компоненттер қатар қамтылуы тиіс. Сонда ғана білім әлеуеттік күштен студент әрекетін дамытудың тетігіне, практикалық қажеттілікті ақтайтын тегеурінді күшке айналады. Сондықтан жоғары деңгейдегі жас маман иесіне тілдің танымдық сипаты мен қатысымдық қызметін өмір-тіршілік жағдайларына сай етіп меңгертудің тиімді жолдарын айқындау көзделіп отыр. Бұл тіл мәдениетіне қарым-қатынастың нақты түрлері арқылы жүйелі баулу арқылы шешіледі. Тілдік мәдениеті, қарым-қатынас білігі қалыптасқан адам қай ортада да өзіне сенімді әрекет етеді, айналасындағылармен тіл табысуға қабілетті келеді. Ал тіл табыса алау – еңбек нәтижелілігінің ең қажетті шарты.

Мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілінің беделін көтеру сол тілдің даму жүйесін, қоғамдық-әлеуметтік рөлі мен қызметін, тілдің діл қалыптастырушылық маңызын, оның ұлттық құндылық ретіндегі мәнін жас ұрпақтың саналы түсінуіне байланысты. Тілдің қатысымдық және прагматикалық қызметі оның қоғамдық-әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі және шешендік үрдістегі рөлін танытуға бағытталған материалдар негізінде меңгертіледі.

1. 
   Студенттің тіл сезімін дамыту ұстанымы. Бұл студенттің осыған дейінгі игерген сөздік қорын тірек ете отырып оның тілін байыту арқылы шешіледі. Яғни, тіл оның ішкі қажеттіліктерімен үндесуі, ойластырылуы қажет.
   
2. 
   Сабақ барысында студент білімді тәжірибе арқылы өзі алуы керек. Мұғалімнің міндеті – балаға жұмысты шағындап беру мен бетін белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру.
   

4. 
   Сабақ барысында тілдің ғылыми негіздерін сапалы меңгерту үшін тектік, түрлік ұғымдарды бір-бірінен жігін ажырата оқыту. Бұл теориялық білімді студенттің коммуникативтік біліктілігінің базасы әрі оның ойлауын дамытудың көзі ретінде саналы түсінуінде маңызды рөл атқарады. Атап өтетін мәселе, біздің қазіргі білім жүйесі пәндік білімді негіз етіп ұстанып отырған кезеңде бұл қағида тілімізді жалаң ережелерден арылтып, жас ұрпақтың тіл туралы дүниетанымын кеңейтудің, тіл арқылы ойлауын, сөйлеу мәдениетін дамытудың кілті болып табылады.
   
5. 
   Қазақ тілін өз табиғатына сай оқыту. Бұл – қазіргі қазақ тілін ана тілі ретінде оқытуды түбегейлі өзгертудің тетігі болатын ұстаным. Кеңестік кезеңде өзге тілдің қалыбына зорлықпен таңылған қазақ тілінің бүкіл тілдердің әлемдік кеңістігінде қайталамасы жоқ ерекшелігін, даралығын, қасиетін барынша зиялылықпен, тереңдікпен танытуға мүмкіндік беріліп отырған тұста сапалы тілдік білім мен тілді сүюге тәрбиелеудің тізгінін ұстанатын осы қағида қатаң сақталуы тиіс. Өйткені «жас ұрпақтың ұғымы ақпараттарды талдау, топтау, салыстыру, жалпылау, жинақтау секілді логикалық әдістердің көмегімен оның ойлау әрекеті негізінде қалыптасады». Бұл әдістер тек сол тілді өз ерекшелігіне сай меңгеру нәтижесінде таным құралына айналады.
   
6. 
   «Стилистика және тіл мәдениеті» пәнін оқыту арқылы ұлттық сананы қалыптастыру. Бұл білім сапасының жетілдірілуінің ең басты факторы – студенттің қызығушылығын, ішкі қажеттілігін, мүдделілігін оятуды, яғни оқыту процесінің олардың психологиясымен толық үндестіруді негіздейтін ерекше ұстаным. Тіл – ұлттық сананың шынайы көрінісі, ұлттық сана – тіл мәдениетін меңгертудің басты кепілі.