Филология және педагогика ғылымдары факультеті

Кейбір кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы болмаса, оларды әдеби нормаға айналдырып тілдің лексикалық байлығын арттыруға болады.

1. 
   Дөрекі, былапыт және жаргон сөздер.
   

2. 
   Тіліміздегі фразеологиялық тіркестер – лексиканың ең бір айшықты бай саласы. Бұлар өзінің экспрессивтік-эмоциялық әсерлілігімен көзге түседі. Фразеологиялық тіркестер көркемдік қасиетіне орай көркем шығармада молынан қолданылады. Фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің үлкен белгісі. Халық қазынасы болып табылатын фразеологизмдерді жақсы білетін кісі ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп береді. Сондықтан әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келетін студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс. Сонда фразеологиздер дегеніміз не? Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы бір тұтас, құрамы мен құрлымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік бірлік, әдетте, фразеологиялық тіркес деп аталады. Мысалы, қас қаққанша, көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында, ит арқасы қияда, тайға таңба басқандай, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау, ата мекен, ата жау, су ми, су жүрек т.б. сияқты сөз тіркестері фразеологизмге енеді. Мысалы, Басқарма маған мына бір сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді. Салым суға кеткендей жабырқау тартып үйге келсем, жастығымның үстінде Шегеннен келген хат жатыр екен (Ғ.Мұст.).
   

1. 
   Қазақ сөздерінің естілімі туралы не айтасыз?
   
2. 
   Екпін дегеніміз не?
   
3. 
   Дикцияның мән беру керек тұстары.
   

2. Р.Әміров Ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистік ерекшеліктері. – А., 1977.

3. Р.Сыздықова Сөз құдіреті. – Алматы, 1997.

4. М.Балақаев Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы, 1984.

1. 
   Сөздердің бірге/бөлек жазу нормасы.
   
2. 
   Бас әріп. Жазба мәтіндегі пунктуациялық ережелер.
   

Жазбаша тілдің ауызекі тілден кейін пайда болған, оның таңбалайтын белгілердің жасауымен байланысты екендігі белгілі. Жазудың пайда болып, соған сай жазбаша тілдің дүниеге келуінің адамзат мәдениетінің тарихында орасан зор маңызы болды. Жазу- сызусыз мәдениет атаулыны, техника прогресін, цивилизация дамуын көзге елестетудің өзі мүмкін емес. Орыстың көрнекті жазушысы Леонид Леонов жазудың адамзат өміріндегі маңызы жайында былай дейді: «Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте- мөте үлкен қызмет атқарады. Әліпбидің пайда болған күнін адамның өзін- өзі біліп ұғынудың дәуірі деп есептеуге болады. Осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен көтерілгендей көтерілді» /Л. Леонов. Литература и время. М., 1964, стр.252/.

Адам, қоршаған орта, табиғат, қоғам жайындағы білімді негізінен жазба тіл арқылы хатқа түсірілген, «балталасаң кетпейтіндерді» оқу арқылы меңгереді.Адамзаттың сонау көне дәуірінен бастап, біздің күні бүгінімізге дейінгі сан ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.Алдыңғы ұрпақ жасаған және бүгінгі таңда жасалынып жатқан мол рухани дүниені бізден кейінгі ұрпақтарға, дәуірден- дәуірге жеткізетін де – жазба тіл.

Жазудың тарихы өте ерте дәуірден басталады. Көне жазуды да, қазіргі жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық, әрі практикалық үлкен мәні бар.

Көне жазу нұсқаларын талдап зерттеудің орасан зор мағынасы бар. Жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі үшін ғана емес, сонымен бірге тарих ғылымы үшін де, археология мен этнография үшін де маңызы айрықша.

Қазіргі біз пайдаланып жүрген жазу көп кейін туған. Оны тапқан ежелгі финикийліктер деседі. Ол алфабетикалық жазу деп аталады және ауыз екі сөйлеумен тығыз байланысты: графемамен (әріппен) фонема (сөйлеген сөздің дыбысы) белгіленеді. Әр тілде фонеманың саны шектеулі болады, сондықтан да шағын мөлшердегі графамен кез келген ойды білдіруге болады.

Жазудың тарихына көз жіберсек, әріптен таңбалаудың кейінірек болғанын білеміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келді. Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей сөзді, не буынды, не дыбысты білдіреді. Жазу жүйесіндегі таңбаларды не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды, не дыбысты белгілеуіне қарай, жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады:

1. 
   пиктографиялық жазу
   
2. 
   идеографиялық немесе логографиялық
   
3. 
   морфемографиялық
   
4. 
   силлабографиялық. 5.фонелографиялық
   

Орфография гректің orfos – түзу, дұрыс, grapho – жазамын деген сөзінен алынған. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз.

Орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларынан бір келкі жазылу нормасын белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық грамматикалық нормасы әрбір сауатты адамға қандай міндетті болса, сөздердің жазылу нормасы да сондай міндетті. Тілдің орфографиялық үкіметтің бекітуі де оның жалпы халыққа ортақ, міндетті екенін аңғартады. Бұл - сөздердің біркелкі жазылуын қалыптастыруға көмектеседі. Біркелкі жазу қалыптасқан тілде сөздің жазылу бейнесі сауатты адамға белгілі сөзді білдіретін біртұтас жазу таңбасына айналады. Сөздің графикалық бейнесінің адам санасында әбден бекуі сөздерді дағды бойынша дұрыс жазып, тез оқуға көмектеседі.

Қазақ жазуының ең бірінші орфографиялық ережелер жинағы 1914 жылы ғана жарық көрген. Бұған дейін қазақ халқы араб әліпбиін пайдаланып жүргенімен, қазақ тіліндегі сөздің қалай білдіретін сөздер жиынтығы болмаған. 1911 жылдан бастап, баспа бетінде қазақ жазуын жүйеге келтіру, сөздердің дұрыс жазылуын айқындау жайында пікір-талас болып, ол қазақ тілі орфографиясын жасауға әкелді. Сөйтіп, 1914 жылғы қазақ тілі орфографиясы пайда болды. Бұл орфография ережелері 1924 жылы толықтырылды, кейбір ережелер өзгеріссіз қалды. Бұл ережелер 1926 жылға дейін қолданылды, 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын әліпбиіне көшумен байланысты қабылданған қазақ тілі орфографиясы қолданылды.

Қазақ тілінің қазіргі орфографиясының алғашқы нұсқасы 1940 жылы орыс графикасына көшумен байланысты: дәлірек айтсақ 1940 жылы 10 қазанда ҚазССР жоғарғы советінің Ү сессиясы қазіргі қазақ орфографиясын бекітті.

Қазіргі қазақ орфографиясы қабылданғаннан бері екі рет 1957, 1983 жылы ресми өзгерністер енгізілді. Атап айтқанда:

1. «ый» дыбыстарының тіркестері сөз ішінде кездескенде, олар «и» әрпімен ғана белгіленеді. Мысалы, қыйын – қиын, жыйын – жиын, тоқыйды – тоқиды.

Бұл ережелерге бағынбайтын тый, сый деген екі сөз және бұл екі түбірден тараған басқа түбірлес басқа сөздер. Мысалы, тый, сый, тыйылу, сыймау т.б.

2. Сөздердің соңында я, ю әріптерінің алдынан и әрпі жазылатын болды. Мысалы, тақия, дария, жария, Рахия, Ғалия т.б.

3. И дыбысына бітетін етістіктерге жалғанатын, тұйық райдың у жұрнағы я, ю түрінде жазылады. Мысалы , қи-у – қию, и-у – ию, жи-у – жию, қи-а – қия, жи-а – жия, ақси-у – ақсию,жыми-а – жымия т.б.

4. «ый», «ій» дыбыстарының тізбегіне сөз аяқталғанда, оған көсемшенің «и» жұрнағы жалғанғанда, «ый», «ій» әріптерінің тіркесі «и» әріпімен алмастырылады, ондай сөздер былайша жазылады. Мысалы, байы-и-ды – байиды (байды емес), кейі-и-ді –кейиді (кейді емес).

5. Орыс тілінен енген қосарлы дауыссыз дыбысқа аяқталған термин сөздерге қосымша жалғанғанда, бір дауыссыз түсіп қалады. Мысалы, металл – металды, бір грамм – бір грамдай т.б.

6. Орыс тілінен енген термин сөздер рк, нк, ск, кс,кт, фт,нг дауыссыз әріптерінің тізбектеріне аяқталғанда, соңғы буыны жуан-жіңішкелігіне қарамай, қосымшаүнеме жіңішке болып жалғанатын болды. Мысалы, Омск – Омскіде, банк – банкіге, дифтонг – дифтонгісі т.б. Жоғарыдағы қазақ тілі ережелеріне енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың орфографиялық норманың бір жүйеге түсуінің маңызы зор болды. Әсіресе терминдік мәні бар сөздердің жазылуы басқа тілден енген сөздерге қосымшаның жалғану заңдылықтары тәртіпке келтірілді. Алайда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне келгеннен соң орфографиялық заңдылықтарды қайта қарап, тұжырымдау – уақыт талабы.

Жазбаша сөйлеудің ерекшеліктері

1. Жазбаша сөзде сөйлемге байланысты қойылатын тыныс белгілерден басқа оны қабылдауға әсер етудің қосымша құралдары болмайды.

2. Жазбаша сөйлеудің логикалық жағына аса қатаң талап қойылады. Алайда қойылатын басты шарт: жазбаша сөз бастан аяқ түсінікті болуы тиіс.

3. Жазуда орфографиялық норма қатаң ескеріледі.

4. Автордың көңіл-күйі (сүйсінуі, күйінуі т.б.) орын тауып қойылған сөздер мен сөз тіркестері арқылы берілді. Сондықтан әр сөздің ой елегінен өткізіп айтайын деген пікірге дәл беретін сөздерді таңдап, талғап құрастыру тиіс.

Жазудың өмiрде атқаратын рөлi зор. Оның да шығy, даму тарихы бар. Жазу адамдардың кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкiндiк бередi. Ал ауызекi сөйлеу тiлi туралы мұны айта алмайсың. Өйткенi сөйлесу жүзбе- жүз кездескенде ғaнa болатын нәрсе. Жазу арқылы алыста жатып та, жақын тұрып та «сөйлесе» беруге болады. Жазусыз мәдениет атаулыны, өркениет атаулынф көзге елестету қиын. Олай болса, жазудың шығyын көне замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың бiрi деп есептеу керек.

1. 
   Сөзді дұрыс жазу мәдениеті дегеніміз не?
   
2. 
   Жазбаша сөйлеудің адамзат дамуындағы рөлі қандай?
   
3. 
   Жазудың тарихи дамуы.
   
4. 
   Жазудың қандай түрлерін білесіз?
   
5. 
   Жазбаша сөйлеудің ерекшеліктері бар ма?
   
6. 
   Орфографиялық норманың жалпыға ортақтығы дегенімізді қалай түсінесіз?
   

2. Уәлиев Н., Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы: Ғылым, 1988. – 113 б.

3. Қ.Күдеринова. Қазақ жазуының теориялық негіздері. Алматы, 2010.

4. Күдеринова Қ. Бiрге және бөлек жазылатын сөздердiң орфографиясы: Алматы, 2005.–146 б.;

5. Истрин В.А. Развитие письма. М.: АН СССР, 1961. -394 с.

6. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М., 1957.- 189 с.

7. Мамырбекова Г. XVIII-XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері: фил. ғыл. канд. ... автореф. Алматы, 2006.–130 б.
7-дәріс.

Тақырыбы: Іскери сөз бен іскери мәтіндердің жалпы сипаттамасы. Құжат мәтіні.

Жоспары:

1. 
   Қазіргі іскери сөз бен мәтіндерге қойылатын талаптар.
   
2. 
   Құжат мәтіндерімен жұмыс.
   
3. 
   Құжат мәтінін құрастыру үлгісі.
   

Әрбір адам қарым-қатынас үрдісінде ой-пікір бөгде біреуге жүйелі жеткізуде және сөздерден сөз тіркестерін, сөз тіркестерінен сөйлем, ал сөйлемдерден мәтін түзейді.

Тіл мәдениеті мәтінді дұрыс құраумен тікелей байланысты. Айтылатын пікір жеке сөздермен, сөйлемдермен берілмейді, тұтас мәтін арқылы жеткізіледі. Міне, сондықтан әрбір мәдениетті адам оның түрлері мен құрылысын, ерекшеліктері мен белгілерін т.б. білуі тиіс.

Мәтіннің өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны, өлшемдері мен құрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Оны басқа категориялардан ажыратып тұратын мынадай белгілері бар: тақырыбының болуы, белгілі бір оқиғаны жүйелі баяндауы, нақтылы ой қортындының жасалуы, оның құрамына енетін барлық компоненттердің жалпы бір ортақ идеяға бағынуы, логикалық жүйеде құрылуы және стильдік бірлікте болуы.

Мәтіннің негізгі категорияларына И.Р.Тальперин хабар (информативность), тұтастық (интеграция), уақыт бірлігі (ретроспекция), модальдың, подтекст категорияларын жатқызады. Ал бұл категориялардың мазмұны, түрлері, берілу жолдары мен формалары түрлі мәтінде әркелкі келеді. Мысалы, хабар көркем мәтінде бір түрлі берілсе, ғылыми мәтінде екінші түрде, ал көркем әдебиетте стиль мәтінінде басқаша түрде беріледі. Мысалы,

Ғылыми стиль

Жауындату – ауыл шаруашылық дақылдарды суарудың бір әдісі. Су арнайы жауындатқан машина арқылы өсімдікке, топырақ бетіне жауындатып бүркеледі. Жердің кәдімгі арық ойыс арқылы суарумен салыстырғанда жауындату топырақпен қатар жер бетіндегі ауа қабатын ылғалдандырып, температураны төмендетеді, өсімдік топырақтарының шаңын жуып, тыныс алуын жақсартады. Жауындатуда ылғал топыраққа біркелкі жайылады.

Бұлт көлеңкесімен түтеген дала үнсіз бағынып, жаңбыр күтуде еді. Жел ұйытқып, қара жолдың күлгін шаңын көкке көтерді. Желден ылғалдың исі аңқиды. Біс сәт өткен кезде тамызықтап, сіркіреп жаңбыр жауа бастады. Жауынның бытырадай салқын тамшылары жолда түйір-түйір тамшыға айналды. Сарышұнақтар үрейлене шиқылдайды. (М. Шолохов)

Мәтіннің хабарлау түрі белгілі бір уақыт пен кеңістікте болған, себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады. Бұл көркем - әдеби жанырына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынынан тұрады. Хабарлау мәтінінде персонаждардың (кейіпкер) іс-әрекеттері, тұрмыс-тіршілігі т.б. келтіріледі. Тағы бір ерекшелігі: онда ең басты оқиғалар мен фактілерге айырықша көңіл бөлінеді. Сондықтан бұл мәтін түрінде зат есімдер мен етістіктер молынан кездеседі. Хабарлау мәтінінде сипаттау мен пікір айту элементтері кездеседі. Мәселен кейіпкердің кейпі, түр-тұлғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, септік негіздері, ой қорытындылары пікірлеуге жатады.

Сәулесі шашыраған қызыл күн қып-қызыл алтын табиғат болып аспан мен жердің арасына қыстырылды. Ол жер дүниеге шашылған алтын нұрын асығып жинай бастады. Қызыл күннің алтын нұрымен айырылыса бастаған жасыл жердің сұлу жүзі құбылып, демде мың түрге түсті. Ойды, қырды, даланы теп-тегіс қаптаған қою жасыл қалың шөп дүниені қаптаған жасыл теңіз тәрізді. Алтын нұрының ақырғы ұшықтарын аспанға шашыратып, тартылған қызыл табақ қыстырылған екі араға ақырын ғана жылжып жоқ болды.

Ойы, қыры, даласы жап-жасыл болып тұтасқан жердің жүзі енді жасыл емес, қара көк тәрізденді. Қара көк теңіз құбылып, бірте-бірте қошқыл тарта бастады. (С.Сейфуллин)

Пікірлеу мәтін деп - бір нәрсені дәлелдеу, бекіту мақсатында дәлелдер, мысалдар, салыстырулар арқылы жаңа ой қорытындыларын жасайтын мәтіннің түрі. Пікір айту – мәтіннің қиын формасы. Өйткені ең алғаш болжам айтылады. Алынған көзқарастың зерттеулер, дәлелдену барысы баяндалады. Соңында ұсынылған болжам тәжірибеде дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы о қорытындысын жасайды. Мысалы,

Бақша ағаштары.

Жаздың әдемі бір күнінде, таңертең бір төре өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағаштар мен гүлдерді көріп жүреді.

• 
  Мынау ағаш неге тіп-тік, ал ана біреуі неге қисық біткен? – деп сұрады баласы.
  
• 
  Оның себебі, балам, анау ағашта қисық бұтақтар болса, кесіп, бағу қағидасымен өсірген. Мынау ағаш бағусыз, өз шығу қалпымен өскен, - деді атасы.
  
• 
  Олай болса, бағу-қағуда көп мән бар екен ғой, - деді баласы.
  
• 
  Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым, мұнан сен де әбірет алсаң іштеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсең, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзу кісі болып өсерсің. Бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық біткен ағаштай қисық өсерсің, - дейді.(Ы.Алтынсарин)
  

Мәтінді қай жататынын білу үшін сөйлем мүшелері сияқты оған да сұрақ қоя білу керек. Егер мәтінге қанша? қайда? кім? не істеді? не болды? деген сұрақтарға жауап берсе, онда мәтін хабарлауға жатады. Ал қандай? қалай? қайтіп? сұрақтарына жауап берсе, мәтін сипаттауға жатады, ал кім үшін? не үшін? неліктен? деген сұрақтарға жауап берсе, пікір айту мәтіні болады.

Мәтін көлбеулік (линейный) және көлемдік (объемный) өлшемдер тұрғысынан құралады. Мәтіннің көлбеулік құрылымы – оның логикалық, грамматикалық заңдылықтар тұрғысынан, әңгімелесу немесе хабарлау формасы тұрғысынан құрылды. Мұнда мәтінде баяндалатын сюжеттер мен эпизодтардың белгісі орналасу реті де ескеріледі. Басқаша айтқанда көлбеулік құрылым мәтіннің лексикалық, грамматикалық және композициялық, синтаксистік деңгейлерінде қалыптасуы, ол деңгейлерге өзара байланыстылығы, бір-біріне кірігуі.

Ал мәтіннің көркемдік құрылымы – тіл құралдарын пайдалана отырып оның дара және универсал мағыналарының бейнеленуі, сол мағыналарының қайталанбас өзіндік көрінісі. Мәтіннің универсал мағыналарына кеңістік пен уақыт жатады. Кеңістікті бейнелеу үшін мәтінде белгілі бір мекенді білдіретін не нұсқайтын атауыш сөздер тобы қолданылады. Олар: топонимдер, географиялық терминдер, этнонимдер (тайпа, ру аттары), табиғаттың не үй-жайдың белгілерін бейнелейтін сөздер және кісі есімдері. Сөздікте бұлардың кейбіреулері мекендік мағынаны білдірсе, мәтінде олардың мекендік көрсеткіштерінің аясы кеңейді. Уақыт та материяның өмір сүру формасы болғандықтан, ол мәтіннің негізгі мағынасының бірі болып табылады. Мәтін мазмұнының белгілі бір шынайы уақытқа қатынасы ерекше тілдік құралдар көрініс табады. Ең алдымен оларға уақытты білдіретін сөздер тобы жатады. (жыл, ай, апта, күн т.б. аттарын білдіретін сөздер) Олар уақыттың тура көрсеткіші болса, уақытты жанама түрде мегзейтін көрсеткіштер де болады. Оларға жататындар: тарихи тұлғалардың есімдері, тарихи болмыс, қызмет (хан, сұлтан, болыс, әкім т.б.) адамдардың әлеуметтік жағдайларының атаулары, мекеме- ұйым, саяси партиялардың т.б. аттары. Мәтінде суреттелетін немесе аталып қана өтетін тарихи оқиғалар да уақыт көрсеткіштері болып табылады.

Енді мәтіннің құрылымына келсек, ол үш бөліктен тұрады: кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдері. Мәтіннің кіріспесінде зат не құбылыс атауы, не оқиға болатын кеңістік пен уақыт сөз болады. Өйткені уақыт пен кеңістік үнемі қозғалыста болып отынатын материяның өмір сүруінің объективтік формасы.

Мәтіннің негізгі бөлшегінде баяндаушы не жазушы, болымды не болымсыз сөйлемдерді пайдалана отырып субъект пен предикаттың қатынасын баяндайды, хабарлайды, суреттейді. Бұл әрекеттің нәтижесінде адам әр түрлі пікірлерді салыстыра, талдай отырып жеке не жалпы ой қорытындысын жасайды.

Мәтіннің соңғы бөлімінде үш түрлі ой қорытындысының бірін тұжырымдай келтіреді. Олар индуктивті, дедуктивті және аналогиялық.

Индуктивті ой қорытындысы деп жеке фактілер мен құбылыстарды зерттеп оның нәтижесіне сүйене отырып жалпы заңдылықтар, ережелер жасау жолын айтады.

Дедукция дегеніміз – жалпы заңдылықтары мен қағидалардан жекеге қарай жасалынатын ой қорытындысы.

Ал аналогия дегеніміз- ұқсастық бойынша ой қорытындысын жасауды айтамыз.

Кісі тіл мәдениетін көтергісі келсе, мәтін жайында, атап айтқанда,оның негізгі белгілері, құрылысы, жасалу түрлері, құрамындағы сөйлемдер мен қайырымдардың өзара байланысы т.б. жайында мағлұмат болуы тиіс.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Іскери сөз стиліне тән тілдік, стильдік ерекшеліктер қандай?
   
2. 
   Іскери сөз стилінің шағын стиль (подстиль) түрлері мен жанрлары.
   
3. 
   Ресми іскерлік қатынас тілі және оның түрлері.