Философияның пайда болуы
Дәріс. ХХ – ХХІ ғасырлар философиясы
жүктеу/скачать 127,74 Kb.
|
философия
| 8 Дәріс. ХХ – ХХІ ғасырлар философиясы
8.1 Классикалық емес философияның қалыптасуы және дамуы. 8.2 Адам және әлем мәселесі. 8.3 ХХ ғасыр философиясындағы білім және тіл мәселелі. 8.4 Қазіргі заманғы діни философия. ХХ ғасырдың философиялық дүниетанымы өзінің көптүрлілігімен және аясының кеңдігімен таң қалдырады. Бұл ойымыздың батыс философиясына да, шығыс философиясына да бірдей қатысы бар. Олай болатын себебі, қазіргі заманғы әлемдік философиялық көзқарас шеңберінде, ғылым мен коммуникация құралдарының жетістіктері нәтижесінде, батыс мәдениеті мен шығыс мәдениеті арасында қарама-қарсылықтан үйлесімділікке ауысу үрдісі айқынырақ байқалады. Қазіргі заманның көптеген ойшылдары, батысеуропа өркениетін – рационализм өркениеті деп санайтыны бәрімізге белгілі. Ал, батысеуропа қоғамының дамуындағы техногендік рационалдылықтың үстемдігін болашағы жоқ, адамзатты үлкен дағдарысқа ұшырататын бағыт деп сынға алады. Оған айтылған уәждер жеткілікті де, атап айтсақ, этикалық және адамгершілік құндылықтарының техникалық өркениеттен қалып қоюына алып келген, мұндай рационализм міндетті түрде қоғамдағы дегуманизациялық қатынастардың, табиғат пен қоғам арасындағы антагонизмнің өршуіне алып келеді. Шығыс пен Батыс мәдениетінің, қоғам дамуына көзқарасындағы айырмашылық та сонда, батысеуропалық классикалық рационалдық технократияға бой ұрса, шығыстық ой-таным – рухани құндылықтар жүйесінде дамыды; батыстық қоғам адам құқына мән берсе, шығыстық – парыз бен қарызға артықшылық берді; батыстық экономика материалдық өндірісі дамыған капитализмді мақсат етсе, шығыста – дәстүрге негізделген әлеуметтік теңдікті орнатуға ұмтылды. Егер Платонның пікірінше қоғамдағы тәртіпті сақтау үшін күшті билік қажет деп саналса, Конфуцийдің, Абайдың ойынша тәртіпті, үйлесімділікті қалыптастыратын білім және парасаттылық. Адамдардың ар-ұяты, заң алдындағы қорқыныштан күштірек, сондықтан өмір сүрудің әмбебап заңдылықтары гуманизм және этика. Адам құқы билік институттары арқылы сырттан анықталады, жарияланады, қорғалады, ал қарыз бен парыз рухани дүниеге арқа сүйейді, сол себептен де берік және ықпалды. Адамзат тарихы, адам құқын, оның міндеттерін ескермей сақтауға болмайтынын дәлелдеп берген сияқты. Сондықтан да болар қазіргі заманның жаћандық тауқыметтері адамзат дүниетанымын, мәдени жетістіктерін синтездеуді, іс-әрекет пен ойды, қажеттілік пен бостандықты, сенім мен зердені үйлестіруді талап етіп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, ХХ ғасырдағы жаңадан қалыптасқан философиялық ағымдар, әртүрлі мазмұнда дамып, өзіндік дүниетаным тәсілін ұсынғанымен, оларды біріктіретін ортақ мақсат айқын көрініс береді. Ол – адамзат қоғамының дамуының болашағына деген алаңдаушылық, адам және әлем арақатынасын түйсіну, адам болмысының мәнін ашу, ең бастысы –абсолюттік ақиқатты тануға деген ұмтылыс. Қазіргі заманғы философиялық көзқарастарға тән тағы бір ұқсастық, олардың руханилыққа бет бұрып, гуманистік сипат алуы. Бұл жерде діни сенім мен ақыл-тәжірибенің мүмкіндіктеріне негізделген, екеуін бір-біріне қарсы қоймай, керісінше ұштастыруға тырысқан философиялық дүниетанымның әлемдік мәдениетте басымдылыққа ие болып келе жатқанын атап өткен орынды. Мұндай үрдісті қазіргі заманғы батысеуропалық философиялық ағымдардың ілімдері мен жүйелерінен көптеп кездестіреміз. Қазіргі заманғы батысеуропалық философияның тамыры негізінен төрт бастаудан нәр алған. Біріншіден, Антика заманының классикалық философиясы, ең алдымен платондық және аристотелдік теория мен методология. Екіншіден, ХХ ғасырдағы батыс философиясы XVII ғасырдан бастау алатын Жаңа дәуірдің эмпирикалық және рационалистік принциптеріне де негізделеді. Үшіншіден, батыс философиясында ХІХ ғасырда ірге тасы қаланған иррационалистік үрдістер (А.Шопенгауэр, Ф.Ницше т.б.), позитивистік концепциялар (О.Конт, Дж. Милль, Г.Спенсер, махизм) кеңінен қолдау тауып, жаңа ағымдар көбейді. Төртіншіден, ХХ ғасырдағы батыс философиясы, өткен жүз жылдықтың тікелей бейнесі, бір жағынан тез және күрделі ғылыми дамудың нәтижесі болса, екінші жағынан еуропалық өркениеттің терең әлеуметтік-рухани дағдарысқа ұшырауының салдары. ХІХ ғасырдың 40-50-ші жылдары күрт бетбұрыс басталған кезең еді, себебі философияда классикалық емес дәстүрге негізделген дүниетанымның объективті қажеттілігі айқын байқала бастады. Алғашқылардың бірі болып классикалық философияны жаңа тұрғыдан қарауға талпыныс жасаған ойшылдар К.Маркс және Ф.Энгельс бастаған топ рационалистік көзқарасты ғылым және прогресске сену негізінде дамытпақ болды. Олар классиканың философияны ғылым деп таныған идеясын жақтағанымен, оны “ғылымдардың ғылымы” деп атауын теріске шығарды. Марксистер философия мен ғылымдағы маңызды ерекшеліктерді мойындағанымен, оларды адам және адамзат үшін дүниені революциялық - тәжірибелік өзгерістерге ұшырату процесінде пайдалануға болатын күшті рухани құрал деп таныған жоқ. Марксистік философиямен қатар, оған тіпті қарама-қарсы бағыттағы дәстүрлі емес сипаттағы көзқарастар қалыптаса бастады. Олардың басты айырмашылығы, егер марксистер жаңа дүниетанымды уағыздағанымен классикалық философиялық дәстүрді тұтас теріске шығармаған болса, иррационалистік ағымдар классиканы түбегейлі сынға алды. Осы бағыттардың негізін қалаған ірі тұлғалар, - даттық философ С.Кьеркегор (1813-1855) және неміс ойшылдары А.Шопенгауэр (1788-1860), Ф.Ницше (1844-1900), француз философы А.Бергсон (1859-1941) т.б. Классиканы сынға алған идеялық қозғалыс, жаңа философиялық көзқарастар әсіресе, ХХ ғасырда айрықша беделге ие болып, қазіргі күнге дейін өз ықпалын жоғалтқан жоқ. Классикалық дүниетанымды сынға алу, терең рухани дағдарысқа ұшыраған батыс өркениетінің құндылықтарын түбегейлі қайта қарау процесінің құрамдас бөлігіне айналды. Бір кездері жұртты дүрліктірген О.Шпенглердің (1880-1936) “Европаның құлдырауы” (1918) шығармасын “дағдарыс философиясының”, рухани тоқыраудың негізгі бағыттарының қысқаша айқындалуы деп түсінуге болады, осы көзқарас әртүрлі нұсқада қазіргі күнге дейін жалғасын табуда. Антиклассикалық философиялық ойды шегіне жеткізе айқындауға тырысқандардың бірі испандық философ Хосе Ортега-и-Гассет (1883-1953). Оның ойынша европалық дағдарыстың астарында бүкіл классикалық ойдың дағдарысы жатыр. Рациовитализм ілімін жасаған испан ойшылы, өзінің ұлттық философиясына, Латын Америкасы, Еуропа елдерінің ой-парасатына қарқынды ықпал еткен. ХХ ғасырдың басында туындаған авангардизм ағымының пайымдаушысы бола тұра, қарабайыр көпшілікке көнбейтін “рухани азшылық” (“шығармашылық элита”) туралы ілімнің негізін қалады. Философия мен әдебиет саласында халықаралық Нобель сыйлығын алған француз ойшылы А. Бергсон, бір жақты механикалық, позитивистік философиялық зерттеу тәсілдерін және дәстүрлі рационалистік метафизиканың спекулятивтік (аярлық) мазмұнын аяусыз сынға алып, жаңа бір дүниетаным жүйесін қалыптастыруға талпыныс жасады. ХХ ғасырда А.Бергсон концепциясына екі түрлі көзқарас болды. Материя мен өмірді бір-біріне қарсы қоюы, қалыптасу процесін әсірелеп, кеңістік пен уақытты бөліп қарауы белгілі бір философтардың наразылығын тудырса, екінші біреулері оның дүниенің жаңа бейнесін жасап, табиғаттағы жаңаның пайда болуын түсіндірген идеяларын жоғары бағалады. Н.Винер “Кибернетика” атты еңбегінде А.Бергсон концепциясы ХХ ғасыр ғылымындағы үлкен бетбұрыс деп санаған. Осы шығарманың бір тарауын “Ньютондық және Бергсондық уақыт” деп атаған. Себебі, А.Бергсон ХХ ғасыр философиясында алғашқылардың бірі болып тірі организм ретінде адамның уақыт ерекшелігін түйсінуін зерттеді. Осындай – тоқтаусыз, тұтас ағымдағы, сыйымды – “субъективті” уақытты, ол “ұзақтық” деп атады. Зерде, А.Бергсон түсінігінше, уақытты кеңістікпен салыстырып қарауға бейім тұрады, уақытты алдымен жекелеген сәттерге бөліп, содан соң “өлі” бөлшектерді қайта қосып алып оны әлемге таңады. Осы қолайсыздықты тек қана интуиция игере алады: ол тоқтаусыз адам өмірінің құрамына енген тұтас ағыс түріндегі уақыт ерекшелігін түйсінуді мүмкін етіп, уақытты ұзақтық деп түсінуге көмектеседі. А.Бергсонның уақыт туралы көзқарасы біздің заманымыздың барлық философиялық дүниетанымына әсерін тигізді. Тіпті, А.Эйнштейн жасаған салыстырмалы теория мазмұны осы көзқарасқа үндес еді. Сонымен, ХХ ғасыр философиясы дүниенің динамикалық картинасын жасауда үлкен қадам жасады. Зердені, классикалық ғылымды өмір философиясы және басқа да ағымдардың сынауы, ақыл-естік таным тәсілдерінің – олардың қаншалықты артықшылықтары бола тұрса да, соншалықты кемістіктері мен әлсіздіктері де бар екендігін түсіну қажеттілігін, өмір шындығын мойындауын жеделдетті. Ақылға немесе сезімге табынудың, материалды және идеалды құбылыстарды бір-біріне қарама-қарсы қоюдың дүниедегі құбылыстарды түсінуге кедергі жасайтынын, біртекті емес адамның рухани, психикалық өміріндегі көптүрлі құбылыстарды біржақты бейнелейтін стереотивтің таяздық ететінін дәлелдеді. А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, А.Бергсон, О.Шпенглер, В.Дильтей дамытқан жаңа философиялық көзқарас батыс мәдениетінің барлық саласына дерлік қатты әсер етті. Біреулер “өмір философиясы” концепциясынан адамның белсенді әлеуметтік позициясының дүниетанымдық негізін көрсе, басқалары одан адамзат рухының қатпарларын философиялық және көркемөнер құралдары арқылы тануға шақырған ұранды естіді. Сонымен байқағанымыз, классикалық философияда ақыл мәселесі қандай рөл атқарса, ХХ ғасыр философиясында рух, психиканың рационалдық емес формалары мәселесі дәл сондай негізгі рөлді атқарады. Табиғат пен адам, әлем мен қоғам арасындағы байланысты анықтау үшін иррационалдылықтың әртүрлі формалары (интуиция және инстинктпен қатар) таңдап алынады. Бұл үрдіс философия тарихында жаңа бір кезеңнің басталғандығының айғағы еді. Философия ежелгі дәуірден бастап адамды тануға бағытталған. “Философиялық антропология” деп аталатын философиялық ілім саласынан, әртүрлі тарихи бетбұрыс кезеңдерде осы проблеманың жаңа тұрғыдан қаралғанын, үзіліссіз өзгеріп отырғанын байқаймыз. Әсіресе, қайтаөрлеу дәуірінде, философия адамға қарай бет бұрып, өзінің гуманистік мазмұнын ерекше танытты. Дегенмен, ХХ ғасыр ойшылдары - өткен заманның “антропологиялық” философиясының адам проблемасына қосқан үлесін ескере отырып – адамға қарай “жаңа бетбұрыстың” қажеттілігін дәлелдеуге тырысады. Сөйткенмен де “жаңа бетбұрыстың” тамыры ХІХ ғасырдан басталады, Серен Кьеркегор (1813-1855) бастаған біраз ойшылдар, классикалық философиядан бөліну нүктесі етіп осы адам мәселесін таңдаған. С.Кьеркегорды экзистенциализмнің ізашары болған десек қателеспейміз, кезінде неміс идеалистік философиясына (әсіресе, Гегельге) қарсы шыққан даттың діни философы шынайы философиялық ілім экзистенциалдық мәселелер төңірегінде шоғырлануы тиіс деп тұжырымдаған. Ол адамды “экзистенция” (лат. еxsistentia - өмір сүру) деп алып, адам болмысын ашу үшін “қорқыныш”, “жанұшыру”, “жанталасу”, “парадокс” сияқты ұғымдарды енгізіп, тұлғаның өмір сүруінің үш (эстетикалық, этикалық, діни) тәсілін талдайды. Оның ілімінде сенім ұғымына зор мән беріліп, діни сенім адам ойынан әлдеқайда жоғары қойылады. Оның негізгі шығармалары: “Қорқыныш пен қалшыл”, “Қорқыныш ұғымы”, “өлімге бастайтын ауру” және т.б. “Қорқыныш пен қалшыл” деген еңбегінде С.Кьеркегор христиан дінінің негіздеріне сүйене отырып, қорқыныш, мазасыздану, үрей сияқты теріс психикалық күйлерді діни сеніммен байланыстырып, адамның еркіндігі, моралдық таңдауы мен талғауы мәселелерін нақтылы мысал жүзінде, атап айтқанда, Авраамның, баласы Исаакты құрбандыққа қиюы жөніндегі аңызға сай қойып қарастырады. Сенімді “парадоксалдық” тылсымдық қасиет, керемет деп, Авраамды “сенімнің серісі” ретінде суреттейді. Ол, бір жағынан, баласы Исаакты жанындай жақсы көреді, оны өлімге қимайды, екінші жағынан, Құдайға деген абсолюттік сенімі, оған деген шынайы махаббаты баласын құрбандыққа шалуға жетелейді. Міне, осы қорқыныш пен үрей билеген жағдайдағы Авраамның психикалық жай күйі, оның сенімі мен үміті, қуанышы мен қайғысы, жан дүниесінің күйзелісі мен құлазуы, сенімнің тылсым қимылы айрықша суреттеледі. Экзистенциализмнің өзі үш түрлі бағыттағы ілімдерден құралған. Біріншісі, М.Хайдеггердің болмыс туралы ілімінің негізінде қалыптасқан экзистенциализм антологиясы. Болмыс материалдық құбылыс емес, ол өзінің әмбебаптық жалпылығынан туындайтын белгісіз бір нәрсе. Адам оны таным процесінде іздестіреді, ол туралы күйзеле ойлайды, түсінуге тырысады, сөйтіп, ол адамның мән-мағынасына айналады. Демек, болмыс туралы ойлар айналып келгенде, адам болмысы туралы мәселелерге ауысады. Екіншісі, К.Ясперстің экзистенциялық нұрландыру идеясы. Ол болмыстың мәні туралы сұрақтарды шешілмейтін сұрақтар деп есептеп, бар назарын адам болмысы, экзистенцияның өмір сүру тәсілін және оның құдай тектес трансценденцияға қатынасын айқындауға аударады. үшіншісі, экзистенциализм ұғымын бірінші қолданған Жан Поль Сартрдің ілімі. Ол адам өмір сүруінің мәнін, парасаттылық пен адамгершілік нормаларын, бостандық және өлімге деген қатынас т.б., сол сияқты философиялық сұрақтардың мазмұнын ашуды негізгі мәселе етіп алды. Экзистенциализм “өмір философиясындағыдай” жалпы “өмір” мәселесін қарастырмай, бар күштерін адамның жеке өмірін – “экзистенция” (өмір сүрудің қарапайым нақтылығы), “адамның өмір сүруі” сияқты мәселелер тұрғысынан қарастыруға жұмсайды. Экзистенция ешқашан зерттеу объектісі бола алмайтын ұғым, өйткені, ол біріншіден, жеке даралық болғандықтан, сол себепті жалпы мәнділікке ұмтылмайды; екіншіден, экзистенция – біздің өзіміз. Олай болса, біз оған ғылым қарайтындай объективті түрде қарай алмаймыз. Өмір сүру дегеніміз – адамдардың біріккен болмысы. Шынайы өмір сүру дегеніміз – күнделікті өмірмен тығыз байланысты, өз басының сезімі мен тілегінің, сенімі мен қаупінің, тәжірибесі мен үмітінің, өзінің қамы мен мұқтаждығының жиынтығы негізінде іс-әрекет жасаған адамдардың экзистенция ретінде тіршілік етуі. Экзистенциализм жеке адамдар “басқаларға” (қоғамдық қатынастарға) салыстырмалы түрде тәуелді екенін мойындайды. Жалпы алғанда “басқалардың” адамдарды ажыратып, дау-жанжал тудыратындығына қарамастан олар өзара байланысқа түседі. Бұл байланыс “басқалармен өмір сүру коммуникациясы” деп аталады. Коммуникация үстемдік жүргізуден және қызмет етуден басталады. Адамдардың өзара байланысқа ұмтылуы коммуникация алдындағы үреймен, оның мүмкіндігіне шүбәләнумен т.б. сөзсіз ұласады. Мұндай жағдайда адамдар нағыз “экзистенциалды” еркін тұлға бола алмайды. Еркін болу үшін, ол қоршаған сыртқы әлемнің және іштегі сыртқы әлемнің әсерінен құтылып, өзіне өзінің мақсаты мен іс-әрекетінің себептерін айқындауы керек. Басқаша айтқанда, бостандық дегеніміз, сырттың әсерінсіз еркін таңдау. Бостандықтың тағы бір көрінісі ол – жауапкершілік. Туғанынан еркін болуға жаралған адам, бүкіл әлемнің ауыртпалығын өз мойнымен көтереді, ол жалпы әлем үшін де, болмыс тәсілі ретіндегі өзі үшін де жауапты. Экзистенциалистер болмысқа қарама-қарсы “иемдену” ұғымын да қарастырады. Мен иемденген заттар мені де билейді, жалмайды. Ал, адамды заттардың, меншіктің осылай езіп-жаншуынан қалай құтқаруға болады. Бұл сұраққа Марсель қарама-қайшылықтың қайнар көзі адамның өз табиғатында дей келіп, одан шығу жолы – сүйіспеншілікте, қайырымдылықта, “құрбандықта”, қала берді иеленуді болмыс деңгейіне дейін көтеретін дінде, өнерде және философияда жатыр деп есептейді. Ал басқа ғылымдар “бұлыңғыр сыртқы әлемді” зерттейтін болғандықтан, бізге ақиқат білім бермейді, керісінше, олардың ашқан жаңалықтарының салдары адамзаттың өмір сүру мүмкіндігінің өзіне күмән келтіреді. Жалпы адамзат білмегендіктен қорлық көріп отырған жоқ, керісінше көп білгендіктен қасірет шегіп отыр. Экзистенциалистік философия классикалық “мәндер философиясын” (еssentia) адамның өмір сүруі (еxsistentia) философиясымен алмастыруды мақсат етті. ХХ ғасырдағы жаңа ағымның белді өкілдерінің қатарында атақты неміс ойшылдары К.Ясперс (1883-1969) және М.Хайдеггер (1889-1976) де тұрды. Өзінің мәні мен мазмұны жағынан діни философия тарихи дәстүрлі көзқарастар түріне жатады. Әр дәуірдің өзіне тән діни санасы адам өмірі мен қоғам дамуының мәнін, мағынасын ашуға, сол арқылы адам өмір сүруін белгілі бір бағытта дамуына жағдай жасауға ұмтылды. Діни – философиялық көзқарастың бастауында, әрине діни ұйымдар мен діни қайраткерлер тұрды. Философия ерте кезден-ақ ақиқатты іздеуге ұмтылыс жасады, ал философтар, біз “мәңгілік мәселелер мен сұрақтарға жауап іздейміз” деп құлшынды. Егер философиялық сұрақтар мәңгілік болса, онда философияның қажеті не, бәрібір ол сұрақтарға ешқашан жауап берілмейтін болса? Философияның болмыстық формасы болып, оның өзінің тарихы жарияланды, содан біз өткен замандарға үңіле отырып, өмір сүрген ойшылдардың әрқайсысын бір ұлылар деңгейіне көтердік. Егер олар мәңгілік сұрақтарға біржақты жауап таба алмай, өзара айтысып келсе, оларды ұлы деп атауға қандай негіз бар? Олардың пікірінің қазіргі және болашақ уақыт үшін қандай маңызы бар? Егер философия деп жүргеніміз әртүрлі пікірлер жиынтығы болса, біз қандай қорытынды жасауымыз керек? Әлде Сократ хакім сияқты: “Менің бар білетінім, біздің ештеңе де білмейтініміз” дегенді қанағат тұтып, танымдық мүмкіндіктерімізді теріске шығарамыз ба? Міне, осы сияқты сұрақтар дін мен философияның ақиқатты түсінуге деген ұмтылыстарын бір бағытқа бұрып, өзара үйлесімділікте дамуына итермелейтін сияқты. Философиялық көзқарастың сыналар тұсы, логикалық қайшылықтардың болмауы, толық қанды түсінік болу, басқаша айтқанда нақтылық және оның өмірлік-мағыналық идеал қажеттілігіне деген талапқа сай болуы. Осы талап тұрғысынан қарасақ, жер бетінде болған көзқарастар, философиялық концепциялар қандай деңгейде? Бірде біреуі әмбебеп түсіндіруші құдіретке ие емес, олай болса тұтас алғанда шындыққа жатпайды. Барлық көзқарастар бір-біріне қарама-қайшы, сол себептен де түсіндіру мүмкіндіктері шектеулі. Әлемдік философиядағы осы олқылықтарды ХХ-шы ғасырдағы діни философиялық ағымдар жаңа тұрғыдан шешуге, толтыруға ұмтылады. Осы заманғы діни-философиялық көзқарастар ішіндегі кең тараған ілімдердің бірі – неотомизм. Бұл ағымның ірі өкілдеріне жататын ойшылдар: Ж.Маритен, Э.Жильсон, Г.Марсель, Тейяр де Шарден, И.Бохеньский, Г.Мангер, И.Гейзер, Жамал-Аддин-әл-Ауғани, Мұхамед Ықбала т.б. Бұл ілімнің негізгі идеясы орта ғасырда Фома Аквинский, Әл-Фараби, Ибн-Сина және Асыл Ибн-Ата негізін қалаған діни философияның қағидаларына арқа сүйейді. Ол – құдай ең жоғары болмыс, ал табиғат, денелер әлемі оның іс-әрекетінің нәтижесі, немесе құдай эманациясы сияқты идеялық көзқарастар болып табылады. Тек қана кейбір ескірген тезистер қазіргі заманғы ғылыми идеялармен үйлестіріліп, жаңа формаға ие болған. Егер Фома философиялық ақиқаттар сенім ақиқатына қайшы келе алмайды десе, қазіргі неотомистер бұл пікірді әрі қарай өрбітіп, сенім мен ақылдың (бұл жерде – “ғылыми пікір” деген мағынада) үйлесімділігі концепциясы тұрғысынан алғанда, ақыл өзінің пайымдауларында сенімге қайшы келгенге дейін еркін қалады деп тұжырымдайды. Сонымен қатар, неотомистердің пікірінше, философия ғылымға тәуелсіз болғанымен, діни қағидаларға тәуелді болып қалады. Ал ғылым жалпы көзқарастық мәселелерді көтеріп шеше алмайтындықтан, философияға да, дінге де кері әсер ете алмайды. Бірақ неотомистер кейбір діни тезистерге, қағидаларға түсініктеме беру үшін жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдалану қажеттігін ашық жақтайды. Мысалы, табиғаттағы тепе-теңдік, үйлесімділік заңдылықтарының жаратылыстану ғылымдары деректерінен барынша айқын дәлелдер табуы; адамзаттың табиғатпен арасындағы қарым-қатынасқа деген көзқарасының күрделі өзгеріске ұшырай бастауы, әртүрлі табиғи тылсым күштердің әсерінен; микроәлем мен макроәлемдік зерттеулер нәтижесі берген дүниенің жаңа ғылыми бейнесі діни көзқарасқа тікелей ықпал етті. Өзінің бүкіл тарихында, бүгінгі заманды да қоса алғанда, діни философияның ең бірінші мәселесі, ол – құдай болмысы туралы. Әрине, қазіргі уақытта, кейбір теологтар, егер құдайдың бар екендігі күмәнсіз ақиқат болса, оның барлығын дәлелдеп жатудың қанша қажеттілігі бар деген орынды пікір айтады. Дегенмен, діни ойшылдардың көпшілігі мұндай радикалды ұсыныспен келіспейді. Олардың ойынша адамзат дамуының әрбір кезеңінде пенделердің әлсіздігін жеңіп, құдайға деген күмәнін тудырмау үшін, атеистердің, адасып жүрген жандардың үстірт пікірін айғақты түрде терістеу үшін құдай болмысы туралы біліміміз бен сенімімізді үзіліссіз дамытып отыру қажет, - дейді. Әсіресе, қазіргі заманғы, жалпыадамзаттық әлеуметтік дағдарыстың күшейген кезінде, пенделердің рухани бойкүйездікке салынып немесе материалдық тоғышарлықтың құрбаны болып бара жатқан заманда діни философиялық көзқарастың тарихи-әлеуметтік маңызы ерекше арта түседі. жүктеу/скачать 127,74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|