Фонетика жєне оныњ салалары
Қазақ тіліндегі буын жайы
жүктеу/скачать 0,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Фонетика дарис.
| Қазақ тіліндегі буын жайы
Қазақ тілінің буын жігіне байланысты проф. Ә.Жүнісбек төмендегідей пікір ұсынады: «Қазақ тіліндегі буын құрылымы-ның талданым нәтижесі буын жігінің неге оңай табылатын се-бебін көрсетті, оның белгілі бір фонологиялық негізі бар екен. Түркі тілдеріндегі буын жігінің оңай табылатын себебі буын төрт үндесім әуездің бірімен айтылады, сондай- ақ түркі тілде-рінде (дәстүрлі фонетикада қалыптасқан көзқарасқа керісінше) буыннан кіші морфема жоқ». Сонымен ғалым пікірі бойынша қазақ тіліндегі буынның басты өзгешелік белгісі оның үндесім тұрқында болып табылады. Басқаша айтқанда буын құрамында-ғы дыбыстар өзара белгілі бір әуез арқылы кірігеді, сөйтіп барып бір буын құрайды. Буын құрап тұрған дыбыстардың ара-сындағы өзара әуез бірлік қазақ (түркі) тілдерін өзге тілдерден бөлектеп тұратын ерекше белгі. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ тіліндегі буынның әуез белгісі туыстас тілдерді (түркі тілдерін) өзара біріктіріп тұратын типологиялық ортақ, ал туыс емес тіл-дерді өзара ажыратып тұратын типологиялық айырым белгі болып шығып отыр. І.Кеңесбаевтың пікірінше қазақ тіліндегі буынның негізі дауысты дыбыс болып табылады, ал дауыссыздар сол дауысты-ларға икемделіп тұрады. Ғалым орыс тіл біліміндегі «қарқын теориясын» қолдайтынын білдіреді . Түркі және қазақ тіліндегі буын құрылымын қарастыра ке-ліп акад. А.Қайдаров оның алты түрін атайды және олардың не-гізінен барлық түркі тілдеріне тән екеніне тоқталады . Проф. М.Исаев қазақ және ағылшын тілдерінің фонетика-лық ерекшеліктерін өзара салыстыра келіп, қазақ тілінің өзіндік іргелі белгісі жайлы: «Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сө-зінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады» деген пікірге тоқтайды. Ғалым еңбегінің бас-ты ерекшелігі зерттеу нысаны ретінде жазба мәтінді емес, сөй-ленім мәтінді алғандығында. Сондықтан зерттеу нәтижелері қа-зақ тілінің шынайы айтылым тұрқын, жазу ықпалынан бөліп алып, дәл көрсетеді. Қазақ тіліндегі буын мәселесін сингармонизм тұрғысынан арнайы қарастырған Ж.Нәзбиев болды: «… сингармонизмнен туынайтын буын сапасының сипаттамасына, яғни бірыңғай әуездің физиологиялық және акустикалық көрінісіне көңіл аударамыз. Басқаша айтқанда, біз буын түрлеріне (ашық, тұйық, бітеу) немесе буын құрамындағы дыбыстардың ассимилятив түрленіміне (қатаңдау, ұяңдау …) емес, буынның артикуляция-лық, акустикалық және перцепциялық жалпы сипатына көңіл бөлеміз». Бұдан байқайтынымыз автор буынның фонологиялық бірлік ретіндегі сипаттамаларына баса назар аударады. Автор зерттеуі буынның үндестік белгілерін талдауға арналған. Қазақ тілінің буын категориясына алғаш арнайы көңіл бөліп, оны зерттеу объектісіне айналдырған З.өтебаева бола- тын. З.өтебаева проблеманың зерттелу тарихын өте тәптіштеп және тиянақты саралап шыққан, мол теориялық материалды 29 қамтыған. Ғалым буын мәселесін шешудің жолын акустикалық тұрғыдан қарастырады да негізінен экспериментті- фонетика-лық әдісті пайдаланады. Буын құрамындағы дыбыстардың созы-лымдылығын, қарқынын және спектрін жан- жақты қарастыра-ды. Буын табиғатын осы акустикалық параметрлердің сандық-сапалық өзгерістерінен іздейді. Дыбыс акустикасын басты белгі ретінде қарастырады. Соның нәтижесінде З.өтебаева буын теориясының тари-хын талдай келіп, оның ішіндегі «артикуляциялық теорияға» сын көзімен қарайды. Ғалымның ойынша буын табиғатын арти-куляциялық тұрғыдан шешу мүмкін емес, буынға қатысты көп-теген фонетикалық құбылыстар көзге ілінбей қалады. З.өтебаева негізінен сол кездегі буын табиғатына деген басым көзқарасты қолдайды және эксперментті-фонетика бәрін шешіп береді деген бағытты ұстанады. Алайда ол кезде қазақ фоникасында әлі де болса басы ашылмай жатқан мәселелердің басы баршылық еді. Бертін келе қазақ тілінің артикуляциялық базасы жайлы соңғы мәліметтер буын табиғатына деген көзқарасты түбегейлі өзгертті және оны зерттеудің артикуляциялық әдістемесін тауып берді. Оның ең бастысы қазақ тіліндегі үстеме артикуляция теориясы болды. Шындығында, егер біз тек дыбыстардың негізгі артикуляциясын ғана ескеретін болсақ, онда буын ғана емес, өзге де фонетика-лық құбылыстардың басын аша алмаған болар едік. Дыбыстар-дың негізгі артикуляциясы олардың жалаң сипаттамасы ғана бо-лып қала беретін еді. Негізгі артикуляцияға үстеме артикуляция-ның қосылу арқасында қазақ фонетиксындағы көптеген мәселе-лердің басын ашуға мүмкіндік туды. Мысалы, дыбыстың жасалу орнына қатысты мәлімет (айталық, жүктеу/скачать 0,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|