Формативті бағалау әдістері

Мәлiметтің көмегімен алынған бақылаулар және оқушылармен қарым-қатынас орнату арқылы мұғалiмдер талдау жасай отырып, топтық жұмыстағы дағдыларының дамыту деңгейін, оқу материалының меңгерiлуінiң сапасын анықтауға және оқушылардың оқудағы жетістіктерінің сапасын жақсартуы бойынша ары қарайғы қадамдарын жоспарлай алады.

Нәтижесiнде қолданылған әр түрлi формадағы топтық жұмыстың бағалауларын мұғалiм оқушыларға үйрете алады:

(1 ) топта жұмыс iстеу процесін бағалау;

(2 ) өзін-өзі бағалау механизмін қолдану арқылы дайын тұрған жұмыстың күштi және әлсiз жақтарын анықтау.

2.2.2. Портфолионы бағалау

Портфолио - бұл бір мақсатқа бағытталған оқушылардың жұмыс жинағы, оқушының жұмыс істеу кезіндегі талабын, оның дамуын және бір немесе бірнеше пән бойынша жеткен жетістігін көрсетеді.

Кілтті (түйіндік) кезеңдер:

• Қарастырылатын материалдың мазмұнын таңдаудағы оқушының қатысуы.

• Материалды таңдау үшін ойластырылған белгiлер.

• Ойластырылған бағалау белгiлерi.

• Оқушылардың аналитикалық ойлауына түрткі болатын (рефлексия) дәлелдер.

Портфолио іріктеп алынған жақсы жұмыстарды көрсететіндіктен, жоспарлаған нәтижелерінің табысқа кенелгендігін, оқушының өсуі мен дамуын көрсететін оқушы өзі таңдап алған жұмыстардан тұрады.

Нелiктен портфолио қолданылады?

Қазіргі замандағы оқыту кезеңінде бағалау бағыты оқушылардың оқу жоспары бойынша негізгі пәндерден шеберлігі мен дағдысын жақсы меңгеруі мониторинг арқылы анықталады. Сондықтан портфолионың маңыздылығы:

• 
  бағалау процесін жақсартады, оқушының осал жағы немесе күшті жақтарын көрсетеді;
  
• 
  оқу мақсаттарының табысқа жетуіне бағыт-бағдар береді;
  
• 
  үйрену барысындағы өзгерiс пен өсудің деңгейін көрсетеді;
  
• 
  оқушының, мұғалiмнiң және ата-аналардың аналитикалық ойлауына мүмкiндiк туғызады;
  
• 
  оқушыны үйретудегi мирасқорлықтың жылдан-жылға қамтамасыз етуі.
  

• 
  Өздігінен бағытталған үйренудi мадақтау.
  
• 
  Оқудағы өрісін кеңейту.
  
• 
  Оқуда білуге мүмкiндiк туғызу.
  
• 
  Жоспарланған нәтижелердiң табысқа жетудегі өрлеуін көрсету.
  
• 
  Оқушылардың өзін өзі бағалауына мүмкiндiк беру.
  
• 
  Оқушыларға өзара қолдау және дамытуды мүмкiндiк ретінде ұсыну.
  

Портфолионың көмегi көп қырлы болғандықтан, келесi сапалармен сипатталады:

• 
  Үздiксiз процесс болып табылады да, формативті және суммативті бағалауды қамтамасыз етеді, негiзгi жоспарланған нәтижелердiң табысқа жету жолындағы оқушының өрлеуiн барлауға мүмкiндiк бередi.
  
• 
  Оқушылардың оқу процесіндегі әр түрлі жұмыстарын, әр түрлі өткерген іс-әрекеттерін кеңейтілген тұрғыда көрсетедi.
  
• 
  Бірлескен рефлексияны ескереді, оқушылардың ойлау процесі мен өзін-өзі талдауын, өзінің қабылдауы мен түсінуін қадағалайды; мәселені шешу жолын ой өзегінен өткізіп, шешімді қабылдау мен өзінің өсуін бақылайды, пәннің мазмұны мен дағдыларын жетілдіреді .
  

• 
  Куррикулума қойған бiлiм беретiн мақсаттарды ашық қамтып көрсетедi.
  
• 
  Жеке - бағдарланған оқытуға, негізгі білімге, біліктіліктер мен ұстанымдарына зейінін жинақтау.
  
• 
  Бағалау мерзiміндегі жиналған жұмыстардың үлгiлерi болады.
  
• 
  Бағалаудың әр түрлi техникаларының қолдануымен бағаланған оқушылардың жұмысы болады.
  
• 
  Өздерiнiң оқушылары, басқа оқушылар, мұғалiмдермен және ата-аналармен бағаланған жұмыстың үлгiлерiнiң жиыны болады.
  

Дәстүрлі әдістерге қарағанда портфолио оқушыларды оқытудағы бағалаудың мүмкіндігін, өте жақсы әдісін қолдануды ұсынады. Портфолионың көмегімен жетістікті бағалауға көп мүмкіндік туады, оқу процесін мұғалімдер мен оқушылар өте кең көлемде бақылауға, жорамалдауға, тәуекел етуге, шығармашылық ойлауды дамыту мен оқытуды, өзінің жетістіктерін бағалауды үйретеді. Бағалау әділетті болу үшін, мұғалiмдерге оқушының дамуын бағалаудың түрлi стратегияларын қолдану керек. Портфолионы бағалау белгiлерiне келесi пункттерді енгізу қажет:

• 
  Саналылық (рефлексияның және шығармашылық ойлаудың бар болуы);
  
• 
  оқу жоспарының негізгі мақсаттарымен және индикаторларымен сәйкес өсуі және дамуы;
  
• 
  негiзгi процесстердi түсiнуі және қолдануы;
  
• 
  аталып өткен талаптарға портфолиодағы көрсетiлген жұмыстардың сәйкестiгi;
  
• 
  түрлі жазулар (мысалы, түрлi формаларды қолдану, жоспарланған стандарттарды оқушылардың жетістіктерімен көрсету).
  

Мұғалiм және оқушы келесi сұрақтарға жауап беруi керек:

• 
  Осы пән бойынша оқылатын сұрақтарды бейнелеу үшін мен материалдарды қанша және қалай іріктеуді жоспарлаймын?
  
• 
  Мен жинағандарымды қалай ұйымдастыруды және нәрселерді, материалдарды көрсетуді қалай жоспарлаймын?
  
• 
  Портфолионың толтырылуы, мазмұны және сақталуы қалай жоспарланады?
  

Ірiктеп алынған жұмыстар және материалдардың әр түрлi факторларға негiзделуi керек. Оларға жататындары:

• 
  нақты тақырыптың мазмұны;
  
• 
  оқыту процесі;
  
• 
  арнайы жобалар, тақырыптар немесе бөлiмдер.
  

Оқушылардың портфолиосында көрсетiлгендей мұғалiмнiң рефлексиясымен ата-аналардың түпкi мақсатты процесі біріктірілуі тиiстi.

Көрсетiлген тiзiм межелік бағалау емес. Қазіргі уақытта мұғалімдер қандай да бір қалыптасқан бағалау жүйесін қолданып жүр. Мұғалім қалыптасқан бағалау жүйесін пайдаланғанда ең үлкен әсер (эффект) беру үшін мақсаттылық пен жүйелiлікті қолдану керек.

Оқытудың және бағалаудың әр түрлi жүйесін қолдану кез келген сыныптағы таныстыру әдiстерінің көпшiлiгiн жетiлдiруде мұғалiмге үлкен мүмкiндiк береді. Әр түрлі бағалау жүйесін қолдану - бағытталған әр түрлі оқыту стильдеріне және оқушылардың қажеттіліктерін өтеуге, олардың даралығын есепке алуға мүмкіндік береді.

Портфолионың әр түрі бар, олардың әрқайсысы оқытуда және бағалауда бағдарламаның бiр бөлiгi сияқты нақтылы мақсаттарға қызмет көрсете алады. Портфолио түрлерiнің төменде келтiрiлген тiзiмi ғылыми әдебиетте жиi берiледi:

• 
  Құжатты немесе «жұмысты» портфолио: Ол нақтылы мерзiм iшiндегі iрiктеп алынған жұмыстарды жинақтайды және жоспарланған нәтижелеріне қарап оқушының табыстарының өзгерiсiн көрсетедi. Құжатты портфолио барлық мидағы жазылған идеялардан, жобалардан және оқушының толық бiтiрiлген жұмыстарын қамтиды (презентация, шығарма, эссе тағы сол сияқтылар). Портфолио материалдары нақты бір бiлiм беретiн мақсаттарға бағытталғанда ғана мағыналы болып қалыптасады. Портфолиоға күштi және әлсiз жұмыстар да кiре алады.
  
• 
  Портфолио процесі: Мұндай портфолио барлық тұрғыларды немесе оқытудағы процесстiң фазасын құжаттайды. Бұл портфолио түрі барлық оқу процесін құжаттауға келгенде өте пайдалы. Ол оқушының бойына сiңiрген нақтылы бiлiмін немесе дағдыларын және негiзгi деңгейден жоғары деңгейге алға басуын көрсете алады. «Портфолио процесі» оқушының рефлексиясын оқу туралы процеске күшейтедi. Мұндай портфолио ойлау күнделiктерiнің, жазылған идеялардың және тағы басқа оқушы рефлексиясының қолданылуын ескередi.
  
• 
  Демонстрациялық (көрсетпелі) портфолио. Бұл портфолио түрі суммативті бағалауда өте көп қолданылады. Ол мұғалім мен оқушылардың таңдап алған жақсы жұмыстарынан тұрады. Тек қана толық аяқталған жұмыстар осы портфолио түріне кiредi. Бұл портфолио түрін көбінесе көрнекiлiк құралдарымен толықтырады: фотосурет, бейнежазбалармен, компьютер арқылы есептелген нәтижелермен. Демонстрациялық портфолио оқушының қандай жұмыстарды осы портфолио түріне еңгізетіні туралы шешім қабылдауда жазған ойларынан тұрады.
  

Талдау – бұл танысудың логикалық қабылдануы, заттың санамен жіктелуін (құбылыстың, процесстің) бөліктерге, элементтерге немесе қасиеттерге, яғни олардың қажетті және нақтылы сапалары мен қасиеттерін салыстыру және біртіндеп зерттеу арқылы маңызын анықтау мақсатында жасалады.

Оқушылардың жұмыстарының нәтижесін талдай отырып, мұғалім оқушылардың қандай мәселелерге тоқтағаны туралы мәлімет алады және қандай қадамдарға әрекет ету керек екенін болжап, қорытындылап, мәселелердің шешу жолын қарастырады. Демек, мұғалiм алған мәлiметтерді

а) оқушыны жеке деңгейде,

б) сынып деңгейінде

талдауға икемi болуы керек:
Тексеру жұмысын қалай талдайды?

Формативті бағалау әдісін қолдану - тақырыпты оқыту кезінде (сабақта немесе сабақтар топтамасында) тексеру жұмыстарын өткізуді ұйғарады. Тексеру жұмыстары қойылған мақсаттар мен міндеттерге байланысты оқушылардың жетістіктерінің деңгейлерiн көрсетедi және оған сәйкес мәселелердің бар екенін көрсетедi.

Оқу тақырыбы 5 сабаққа есептелетіні ұйғарылады. Осыған сүйене отырып, мұғалiм 3-4 аралық тексеру жұмыстарын өткізуді жоспарлауы керек. Әрбiр тексеру жұмысына сабақтың бес минуттай уақытын ала алады.

Тексеру тапсырмасы:

Жазбаша тексеру жұмысы (тест) бiрдей күрделiлiктегі 5 сұрақтан тұрады.

Сiз сабақта бiрдей күрделiлiктегі 5 сұрақтан тұратын аралық тексеру жұмысын өткiздiңiз. Жұмысты бағалау критерилері тексеру жұмысын өткiзуге дейiн оқушыларға көрсетілді. Әрбiр дұрыс жауап оқушыға 1 баллды әкеледi.

Сіз жұмыстарды тексердіңіз және алған нәтижелерді ұсынылған кестелерге енгізген соң, оқушылардың жұмыстарының нәтижесін көрнекті көрсететіндей етіп, мәселелерді айқындап, ары қарай шешу жолдарын анықтайсыз.

Нәтижелер кестесі

№ 7-шi кесте

Сынып_______________Күні_____________Тақырыбы____________

1	2	3
	Болмады	Асанов
	Жұмысты тапсырмады	Усенов
Баға	Баға нормасы (мұғалiм оқушыларымен бiрге құраған немесе мұғалiм құрап, оқушылармен талқыланған)	Оқушылардың саны
«1»	дұрыс жауаптар – 0-1	1
«2»	дұрыс жауаптар –2	4
«3»	дұрыс жауаптар –3	7
«4»	дұрыс жауаптар –4	10
«5»	дұрыс жауаптар –5	6
Оқушылар саны		30

3-ші бағанның мазмұны оқушылардың сапалық табыстарының сандық сипаттамасын мұғалiмге ұсынады.

Бұдан әрi мұғалiм дұрыс емес жауаптардың сұрақтарға байланысын көрсететін форманы толтырады.

№ 8-шi кесте

	1 сұрақ	2 сұрақ	3 сұрақ	4 сұрақ	5 сұрақ
Тапсырманы орындай алмаған оқушылар саны	2	6	0	11	16

Алынған мәліметтер негізінде мұғалiм келесi қадамдарды жасауы тиіс:

1. Сабақта болмаған оқушылармен жұмыс (егер осындайлар болса).

Сабақты босатқан оқушыларға тақырыпты меңгеруiнiң сапасын тексеру үшін осы тапсырманы келесi сабақтың жоспарына енгiзу.

2. Мұғалiмге жұмысты тексеруге бермеген оқушылармен жұмыс (егер осындайлар болса).

Себебiн біліп және оқушыға ағымдағы келесi сабақта жұмысты тапсыруына мүмкіндік беру.

3. Ең үлкен қиыншылықтар келтірген сұрақтармен жұмыс.

8 - ші кестеде толтырылған мәлiмет оқушыларға 4, 5 сұрақтар қиыншылық тудырғанын көрсетедi. Мұғалiм оқушыларға мәселелер тудырған сұрақтардың талдауын жасау керек.

№ 9-шы кесте

• 
  осы оқушы үшiн бұл бағалау қаншалықты тиімді;
  
• 
  осы тақырыпты оқуға оқушының қатынасын өзгерту мүмкіндігі (оқушының ынтасын жоғарылату);
  
• 
  қандай тапсырмалар (жаттығулар) оқушының өзіне биiк нәтижелерге қол жеткiзуге көмектеседi;
  
• 
  Оқушының парасатының жеке түрiне сәйкес қорытынды тапсырмаларды жоспарлап дайындау. Тексеру жұмысында берілген – тесттер, портфолио, зерттеу тапсырмаларынан гөрі оқушы басқа түрдегі тапсырманы сапалырақ орындауы мүмкін.
  

Бұдан әрi оқушының жауабы көрсетілген:

• 
  Мысал:
  
• 
  Шешудiң алгоритмі:
  

2) бүтiн санды алымына көбейту:

3) алған әрекеттің нәтижесiн жазып алу: .

4) алынған бөлшекті қысқарту: . Бұрыс бөлшек шыққан жағдайда аралас санға айналдыру немесе тиiмдi формада жазып алу керек: .

Мұғалiм тексеруді жүргізу үшiн келесi белгiлердi анықтайды:

1. 
   бүтін санның жәй бөлшекке көбейту алгоритмін құрастыруының дұрыстығын (оқушы бұл жағдайда үш немесе бес қадамнан тұратын тiзбектi пайдалана алады);
   
2. 
   мысалдың құрастырылуы және оның дұрыс шешiмi.
   

Сынып____________Күні___________Тақырыбы_________________

№ 11-шi кесте

1. Сабақта болмаған оқушылармен жұмыс (егер осындайлар болса).

Сабақты, босатқан оқушыларға осы тапсырманы өткiзудi келесi сабақтың жоспарына енгiзу.

2. Мұғалiмге жұмысты тексеруге бермеген оқушылармен жұмыс (егер осындайлар болса).

Себебiн біліп және оқушыға келесi сабақта жұмысты тапсыруына мүмкіндік беру.

3. Ең үлкен қиыншылықтар келтірген сұрақтармен жұмыс

№ 11-шi кестедегі мәлiмет оқушылардың негiзгi мәселелерiн көрсетедi.