Г. Б. Бекимова б-42. Ауыл шаруашылық ғылыми зерттеу негіздері / Пәннің оқу-әдістемелік

• 
  ауылшаруашылық мәдениеті өндеудің технологиялық картасын құрастыра алып соның негізінде дала жұмыстарын ұйымдастыру;
  
• 
  дала мәдениеті, өндіріске өткізілетін сапалардың биологиялық ерекшеліктері туралы білімін көрсету;
  
• 
  орындалған жұмысқа дағдылану және сапасын бағалау (топырақты өндеу, себу, егістікті күту, жинау және т.б. )
  
• 
  ауылшаруашылық мәдениетінің себу апробациясын өткізе алу;
  
• 
  нарық жағдайындағы шаруашылықтың болашақ дамуын бағалай алу;
  
• 
  егістік алқап есебін және тұқым өнімділігінің моделін құрастыра алу;
  
• 
  ауылшаруашылық машиналарын, селекциалық құралдарын қадағалау, ауылшаруашылық мәдениетінің тұқым, тыңайтқыштардың, пестицидтердің себу нормасын қою.
  
• 
  шаруашылықтың бизнес-жоспарын құру дағдысы болу;
  
• 
  жоғары сапалы тұқымды алу технологиясынан білімін көрсету;
  
• 
  тұқымның себу алқабының есебі және өнімділік көлемінің моделін құрастыра алу;
  
• 
  ауылшаруашылық мәдениеті тұқымдарын сақтаудың және өндеудің негізгі технологияларын қолдана алу.
  

Агрономиядағы зертеулердің әдістерін оқыту, егістік тәжірибелер сұраныстарын анықтау, тәжірибелердің құрылыстарын көрсету алынған мәліметтерді математикалық өңдеулерден өткізу. Бақылау әдістемелері, сараптауды есептеулерді анықтау.

Агрономиядағы ғылыми зерттеу негізінің теориялық негізі және алынған нәтижелердістатаистиқалқ өндеу.

1. 
   Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М., Агропромиздат, 1985.
   
2. 
   Лузько А.Т. Дисперсионный анализ в растениеводстве. Кокшетау, 2008.
   
3. 
   И.С. Сеитов. Егіс тәжірибелерін жүргізудің методикасы. Алматы: Қайнар, 1990, 216 бет.
   

1. 
   Можаев Н.И., Серикпаев Н.А. Программирование урожаев сельскохозяйственных культур. Издание второе, Астана, 2009.
   
2. 
   Каюмов М.К. Программирование урожаев сельскохозяйственных культур. М., Агропромиздат, 1989.
   

Объективтілігі (бағалау жүйесінің нақты эквиваленті). Айқындылығы (хабарландуы).

Ыңғайлылығы (әртүрлі бақылау формасын ескеру). Жоғары дифференциация (көп ұпай бағалу шкаласының көмегімен жоғары дифференциациялау). Студенттерге оқу әрекетінің әрбір түрінің бағалау ережесін және ағымдық аралық, қорытынды ұпайлардың критерийін уақытында айту (семестр басында, сабақ басында, бақылау жұмысының алдында). бағаны қою саясанты 100 ұпайлық (100 %) жүйеге негізделеді және ұпайлардың төмендегідей бөлуін қарайды.

"Өте жақсы" - 90-100% деген бағаны оқу-бағдарламалық материалдың жүйелік және терең білімін жан-жақты меңгеретін, сонымен қатар бағдарламамен ұсынылған барлық тапсырмаларды орындай білетін, негізгі және қосымша әдебиеттермен жақсы танысқан студентке қойылады.

"Жақсы" - 75-89% деген бағаны оқу-бағдарламалық материалдың жүйелік түрде білімін көрсете білген, сонымен қатар бағдарламамен ұсынылған барлық тапсырмаларды орындай білетін, негізгі әдебиеттермен жақсы танысқан студентке қойылады.

"Қанағаттанарлық" – 50-74% деген бағаны оқу-бағдарламалық материалдың негізгі білімін меңгере білген, сонымен қатар бағдарламамен ұсынылған тапсырмаларды қанағат түрде орындай білетін, негізгі әдебиеттермен танысқан студентке қойылады.

10. 
    ОҚУ ПӘНІНІҢ САЯСАТЫ ЖӘНЕ АКАДЕМИЯЛЫҚ ЭТИКА
    

• 
  Сабаққа кешікпей келу.
  
• 
  Дәрісте сөйлеспеу.
  
• 
  Сабақ кезінде ұялы телефон арқылы сөйлесуге болмайды.
  
• 
  Сабақтардан қалмау .
  
• 
  Оқыту үрдісіне белсенді қатысу.
  
• 
  СӨЖ, аралық және соңғы бақылау тақырыптары мен тапсырмаларын уақытында тапсыру. Бағаны қөтеру үшін тақырыптарды қайтадан тапсыруға рұқсат берілмейді.
  

2. төменгі сатыдағы организмдердің бір аналық клеткадағы екі ядросы қосылуынан жана ұрпақтың өсіп-жетілу құбылысы.

топтарының арамшөптерді құртатын химиялық препараттар.

ылғалдылығы мол жерлерді мекендейтін өсімдіктер, мысалы; папирус, қамыс, өлең шөптің кейбір түрлері, мәдени өсімдіктерден -күріш.

жаңбір сияқты су шашатын ауылшаруашылық дақылдарды суару тәсіл.

жаңбырлату тісілмен суару үшін пайдаланады. Көп тіректі кең алымды «Фрегат», екі консольді (ДДН-100МА), алыс шашатын (ДДН-100) және т.б суару қондығылар болады.

дәлелдеген рецептер бойынша ұсақталған жем-шөптерден жасалған дайын қоспалар.

көпжылдық шөптерді, басқа да мал азықтық дақылдарды ерте шауып алғаннан кейін, сол жерге көктемнің соңында немесе жазда егілетін дақыл.

«Тәжірибе ісінің әдістемесі» оқу пәні ауылшаруашылығы өндірісінде, өсімдік шаруашылығы саласында жоғары білікті мамандар даярлаудағы ең басты жүйе болып саналады, себебі еліміздің сауда тәуелсіздігін қамтамасыз ету, бәсекелестікке түсе алатын өнім өндіру, мал шаруашылығы және өсімдік өнімдерінің тағамдары өндірісінің үлестік салмағын ішкі нарықта жоғарылату және экспортқа шығару үшін ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудің қазіргі технологияларын жетілдіруді қажет етеді, сонымен қатар жаңа тиімді әдістерін қолдану, жоғары өнімді жаңа сорттарын шығару, оған тек тәжірибе салу және жүргізу (эксперименталды зерттеу), сонымен бірге тәжірибе кезінде зерттеліп алынған ең жақсы нұсқаларын өндірістік тәжірибеге енгізу арқылы қол жеткізуге болады.

Ауыл шаруашылығының негізгі салалары – өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы, олардың құрамына ұсақ салалы топтар кіреді: мал азығын өндіру, шалғын шаруашылығы, көкөніс шаруашылығы, тұқым шаруашылығы және т.б.

Кейінгі жылдары кеңінен қолданылып жүрген терминдердің бірі – Агроөндірістік кешен (АӨК), салалар байланысының жиынтығы деген түсінік, ауылшаруашылығы шикізатынан тамақ өнімін өндіруді және басқа заттарды қамтамасыз етуді, сонымен қатар оларды тұтынушыларға өткізуді қарастырады, олар үш сфераға бөлінген:

1) өнеркәсіп саласы, ауылшаруашылығына өндіріс құрылғыларын жеткізу (трактор және ауылшаруашылығы машиналары құрылысы, минералдық тыңайтқыштар, пестицидтер өндіру); 2) ауыл шаруашылығы, барлық меншік түрлерін қоса алғанда: ауылшаруашылығы кәсіпорындары, шаруа (фермерлік) қожалықтары, үй шаруашылығы (жекеменшік үй маңы шаруашылығы) және орман шаруашылығы; 3) ауылшаруашылығы өнімдерін тұтынушыларға дейін жеткізетін сала (дайындау, өңдеу, сақтау, тасымалдау, сату).

Өсімдік шаруашылығы және егістікте мал азығын өндіру ғылыми және оқу пәні ретінде мәдени дақылдарды зерттейді, сонымен қатар еңбек және жоғары сапалы өнімнің бір бөлігіне кететін шығынын азайту арқылы жоғары және тұрақты өнімділікті қамтамасыз ететін, егістік дақылдарды өсірудің прогрессивті әдістерін қолдану жағдайларын қарастырады.

Себебі өсімдік шаруашылығында және егістікте, мал азығын өндіруде зерттеудің негізгі объектісі – өсімдік болып саналады, сондықтан агроном маманының дақылдардың биологиясы және морфологиясы, олардың сыртқы орта факторларына талабы туралы терең білімі болуы керек, аймақтың топырақ климат жағдайын тиімді пайдалану арқылы дақылдарды өсіру технологиясын жасау және қолдану, топырақ құнарлылығын сақтау және көтеру мәселесіне көңіл бөлуі тиіс.

Егістік дақыл өсімдігі аязсыз кезеңде вегетациялық кезеңінен өтіп өнім бере алады, соның салдарынан ең басты ерекшелігі – маусымдылығы. Егістікте өсімдіктің тіршілігі жиі өзгеріп отыратын ортада өтеді, сол себептен басқа салаларға қарағанда адам өзінің саласында өндіріс жағдайының жиі өзгеріп отыратын жағдайына кезігеді.

Өсімдіктің қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өсімдіктің өсуі және дамуы үшін ең қолайлы жағдайлар жасалынады. Дақылды өсіру технологиясының барлық элементтерін сақтап қана қоймай, топырақ өңдеу, себу, күтіп-баптау және өнімді жинау жұмыстарын сапалы түрде өткізу қажет, егер де осы жұмыстардың біреуін кешіктіретін болсақ (технология элементтері) өсімдік шаруашылығы өнімінің саны мен сапасы төмендейді, жіберген қателіктер мен кемшіліктер дақылды өсіру барысында күрделі және қиын болады, ал кейбір кезде мүлдем мүмкін емес, сондықтан басқаларға қарағанда қатаң есептеулер және барлық жағдайлардың орындалуы керек, ол өсімдіктердің өнімділігіне әсер етеді.

Өсімдік шаруашылығы – ауыл шаруашылығының негізгі салаларының бірі, оның басты объектісі – табиғаттың бейорганикалық заттарынан органикалық заттар түзе алатын жасыл өсімдік болып саналады. Жасыл өсімдікті өсіре отырып, адам күн сәулесінің кинетикалық энергиясын өсімдіктің органикалық затындағы потенциалды энергиясына айналдырады, сондықтан өсімдік шаруашылығында жасыл өсімдік топырақпен бірге өндірісте негізгі құрал болып саналады.

Өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығы саласы ретінде халықты тамақпен, мал шаруашылығын – жем-шөппен, өндірістің көптеген салаларын – тамақ, жалқы азық, тігін, фармацевтикалық, парфюмерлі және т.б. шикізаттармен қамтамасыз етуге міндетті, мал шаруашылығы ірі, шырынды және концентратты азықтармен толық қамтамасыз етілуі қажет, сонымен қатар мал шаруашылығы өсімдік шаруашылығына органикалық тыңайтқыш – көң, сұйық көң береді, онсыз, әсіресе, құнарлылығы төмен топырақтарда тұрақты және жоғары өнім алу мүмкін емес.

Өсімдік шаруашылығы өндіріс саласы ретінде егістік шаруашылығы, мал азығын өндіру, шалғын шаруашылығы, жеміс-көкөніс шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, гүл шаруашылығы, орман шаруашылығын біріктіреді.

2.Аграрлық ғылымның басты бағыттары, ғылыми зерттеулердің жағдайы және дамыту болашағы. ауылшаруашылығы тәжірибесі ісінің даму тарихы

Жоғарыда келтірілген жадығаттарда ауылшаруашылығының және агроөндірістік кешеннің және саланың негізгі мақсаттары анықталды және – агрономия мен өсімдік шаруашылығы келтіріледі. Жалпы осы мақсаттарды қысқаша келесі үлгіде айтуға болады:

1. Өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісін арттыру (сәйкесінше, малдарға толыққанды азықпен қамтамасыз ету), еліміздің сауда тәуелсіздігін қамтамасыз ету, ол ет, сүт және басқада өнімдер және тамақтардың импортының төмендеуіне әкеледі.

2. Өсімдік шаруашылығы өнімін арттыру мәселесі, оның ішінде мал шаруашылығына арналған азықтар негізгі екі бағытта шешілуі мүмкін:

а) егістік алаңын көбейту және егістікке жаңа жерлерді игеру;

б) қазіргі заманғы технологияларды, жаңа машиналарды және құралдарды қолдана отырып және жоғары өнімді жаңа сорттарды және жаңа дақылдарды интродукциялау арқылы.

3. Ауылшаруашылығы саласында өндірілетін өнім бәсекелестікке түсе алатын, жоғары сапалы және өзіндік құнының төменділігімен ерекшеленуі керек, ал өзіндік құнының төмендеуі астық және мал азықтық дақылдардың жоғары өнімділігі, малдардың салмағының және сүтінің жоғарылығынан, өсімдік шаруашылығының және мал шаруашылығы салаларының еңбек өнімділігінің жоғарылығынан болады.

Егер де сүтпен еттің өзіндік құнының құрылымында 50 % мал азығының құны кіретінін ескеретін болсақ, ең арзан мал азығын өндіру не үшін қажет екені түсінікті болады. Сондықтан бәсекелестікке түсе алатын мал өнімдерін өндіруге (ет, сүт және басқалары) мал азығының өзіндік құнын төмендету арқылы қол жеткізуге болады, ал ол мүмкіндігінше жоғары өнім алғанда ғана болады.

Дақылдардың өнімділігін олардың биологиялық ерекшеліктерін және ғылыми негізделген есепке алу және әр топыраққа климат аймақтарында сыртқы орта факторларын пайдалана отырып көтеруге болады.

Сол себептен агрономия ғылымы қазіргі заманғы ғылымның жетістіктерін ескере отырып және жаңа машиналармен қондырғыларды, тыңайтқыштарды, өсімдіктердің ауырулары және зиянкестерімен күресу құралдарын ескере отырып технологияларды жетілдіретін жаңа ұсыныстар жасау, оған егістік тәжірибелердің әдістемесін қатаң түрде сақтап отырып жүргізген зерттеулердің қорытындысы арқылы жасауға болады.

Бұл жұмысты жүргізу ғылыми зерттеу және оқу институттарына, ауылшаруашылығы тәжірибе станцияларына жүктелген, олар кейінгі 50-60 жылда үлкен ғылыми зерттеулерді жүргізді, көп мөлшерде егістік дақылдардың отандық сорттарын шығарды, оның ішінде далалық аймаққа тән Солтүстік Қазақстанның ғылыми мекемелері, олардың топырақ климат аймағына байланысты ерекшелігі көп болғандықтан.

Бұрынғы Бүкілодақтық астық шаруашылығын ғылыми зерттеу институты (Шортанды ауылы) (Қазіргі А.И.Бараев атындағы астық шаруашылығын ҒЗИ) өткен жүзжылдықтың 50-80 жылдары көптеген ғалымдар ұжымымен сан жүздеген эксперименттер жүргізді, соның негізінде Солтүстік Қазақстан облыстарының өндірісіне ұсыныстар жасалынып енгізілді, олар осы аймақта бидайдың және басқада дақылдардың жалпы өнімінің артуына үлкен үлесін тигізді.

Осы институтты 1955 жылдан 1985 жылдар аралығында басқарған, мықты ғылыми-өндірістік база жасаған, ғылыми ұжым құрастырған академик А.И.Бараевтың қорытындысы бойынша, Қазақстанның далалық аймағында өндіріске ғалымдардың келесі негізгі жетістіктері енгізілді: (Бараев А.И., 2008).

1. Жаңа топырақ қорғаудың егіншілік жүйесі, ол ең жаңа қазіргі заманғы эрозияға қарсы техникаларды пайдалануға негізделген, оның негізі топырақты аудара жыртатын соқалардан бас тарту, танап бетінде аңыздар және басқада өсімдік қалдықтарын қалдыратын эрозияға қарсы техникалармен айырбастау, олар танапта қар тоқтатуды қамтамасыз етеді.

2. Қар тоқтатын құралдармен қар тоқтату, олар қыста 35-40 см болатын қар қалыңдығын қамтамасыз етеді (осы жағдайда қар еріген жағдайда топырақтың беткі қабаты 100 см дейін ылғалданады).

3. Ғылыми негізделген бес танапты және 20 % сүрі танабы бар дәнді сүрі танапты ауыспалы егістерді игеру және енгізу.

4. Осы ауыспалы егістерде ең жоғары сапалы өнімділігі бар астық дақылдардың сорттарын таңдау және себу, негізінен жергілікті селекциядан.

5. Мал шаруашылығы фермалары және кешендері маңынан ең тиімді мал азықтық ауыспалы егістерді игеру және енгізу, арпа және жүгері себу немесе топыраққа атразин немесе симазин енгізген жағдайда тек қана жүгері себу.

6. Кебір топырақтарда мал азығын өндіру үшін және жайылым ретінде пайдаланумен қатар оларды түбегейлі жақсарту.

7. Жаздық бидайларды гектарына 2,5-3,0 млн. өнгіш тұқым себу мөлшерінде оңтайлы себу мерзімін ғылыми негіздеу (15-25 мамыр), ал жемдік дақылдарды арпаны және сұлыны одан кейін ( мамыр айының соңы-маусымның басы) себу.

8. Қазақстанның карбонатты топырақтарындағы тыңайған жерлерінде астық дақылдар егістігіне 1,0-1,5 ц/га суперфосфат енгізу, олар өнімділікті 3-3,5 ц/га көтерген.

1. 
   Халық шаруашылығының басты саласы ретінде ауылшаруашылығы өндірісінің сауда тәуелсіздігін және бәсекелестікке түсе алатын өнім өндірудегі басты мақсаттары.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының агроөндірістік кешенінің негізгі мақсаттары?
   
3. 
   Ауылшаруашылығы өндірісін дамытуда кешенді ғылым ретінде агрономияның ролін негіздеу.
   
4. 
   Ауылшаруашылығының негізгі саласы, ғылыми және оқу пәні ретінде өсімдікшаруашылығы және мал азығын өндірудің маңызын негіздеу.
   
5. 
   Тәжірибе салу және бақылау жүргізу әдістемесінде және әдістемелерді жасауда агрономия зерттеулерінің, ғылымының даму тарихының маңызы қандай?
   
6. 
   Дақылдарды өсірудің жаңа технологияларын жасауда соңғы 50-60 жылда далалы Солтүстік Қазақстан ғылымының негізгі жетістіктері қандай?
   

Практикалық агрономияның негізгі мақсаттарының бірі өсімдіктің сыртқы орта факторларына (су, жылу, жарық, азық және т.б.) талабын оңтайлы қамтамасыз ету, олар әр дақылда әртүрлі және әрқырлы болады, ал оларды өсіру реттелмейтін далалық жағдайда жүргізуге тура келеді, сондықтан агрономия ғылымының мақсаты зерттелетін құбылыстың (өсімдіктің өмірі факторлары) әр түрлі жақтарын біріктіру, құбылыстың негізін ашу үшін әрекеттілікті және қарым-қатынасты зерттеу.

Агрономия ғылымы негізінде анализ (талдау) (грек тілінен. analisus – орналасуы, бөлінуі, бөлу) және синтез (грек тілінен. sintesis – қосу, құрастыру) деген түсініктер жатыр, себебі құбылыстың, фактордың, үрдістің түсінігін қалыптастыру үшін олардың жеке жақтарын ғана қарастырып қоймай сонымен қатар олардың біртектілігін ескеру керек, ол дегеніміз жеке және жеке бөліктерімен қарым-қатынасы.

Талдау жеке факторлардың (топырақ өңдеу әдісі, себу мерзімі және әдісі, себу мөлшері, тыңайтқыш және т.б.) өсімдіктер тіршілігіне және олардың өнімділігіне әсерін зерттеуге мүмкіндік береді. Өсімдіктердің тіршілігіне және өнімділігіне факторлардың жеке әсерін зерттеу, өнімділіктің жоғарлауына әсерін тигізуде өзінің тиімділігін көрсеткен факторды таңдай отырып әрі қарай синтетикалық зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Зерттеудің синтетикалық әдісі мысалы ретінде зерттеу нәтижелерін өндірістік жағдайда тексеру болып табылады.

Зерттеушіге осы және басқа сұрақтар бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізбес бұрын, осы мәселе бойынша шығарылған ғылыми мақалаларды оқу қажет, оларды тереңірек зерттеп үрдістер туралы гипотеза жасау қажет, олар белгілі бір сыртқы орта факторларының әсерінен өсімдіктерде өтеді, оларға дақылдардың өнімділігіне әсер етуін бағалау (әрі қарай өзінің тәжірибе қорытындыларымен салыстыру), осы агротехникалық шараны өндірістік жағдайда зерттеу мақсатында тәжірибенің бағдарламасын және сызбасын салу.
2 Агрономиялық тәжірибе туралы жалпы түсінік және негізгі зерттеу әдістері

Тәжірибе (эксперимент) – әсер етуді жан жақты есепке алуға жағдай туғызатын жерде құбылыстың пайда болуын, оның шығуын, себептілігін анықтау.

Агрономия тәжірибелеріндегі негізгі зерттеу объектісі – өсімдік және өсуіне, дамуына және дақылдың өнімділігіне әсер ететін факторлар. Тәжірибедегі бақылаулар – сандық және сапалық дамудың пайда болуын есепке алу, констатациялық жағдайына байланысты өсімдіктің өсуі және дамуы, оның ішінде фенологиялық бақылауды, өлшеуді, өсімдікті вегетациялық және басқа кезеңдерде өлшеуді айтуға болады.

Агрономиялық зерттеуде негізгі әдістері болып келесі негізгі тәжірибелер: вегетациялық, зертханалық, лизиметриялық, өндірістік, танаптық, сонымен қатар өмірлік тәжірибеде үлкен роль атқарады.

Академик Д.Н.Приянишниковтің (1954) айтуы бойынша «вегетациялық зерттеу әдісінің мақсатына «үрдістің негізін ашу және жеке факторлардың маңызын түсіндіру, ең бастысы өсімдіктің, топырақ және тыңайтқыштың ролін ескеру». Сонымен вегетациялық зерттеудің негізгі объектісі болып өсімдік, топырақ және тыңайтқыш болып саналады. Вегетациялық әдіс жаңа сорттарды шығаруда селекциялық жұмыстарда, биотехнологияда биологиялық үрдістерде және ауылшаруашылығы саласының әртүрлі жүйелерінде пайдалану мүмкіншілігін анықтауда, өнеркәсіп және медицина – ғылыми бағыттарында биология және техниканы біріктіру мүмкіншіліктерін зерттеуде кеңінен қолданылады.

Вегетациялық тәжірибелер ортасына байланысты үш негізгі түрге бөлінеді: сулы дақылдар – орта ретінде сулар пайдаланады, құмды-орта ретінде құмдар пайдаланады, топырақты дақылдар- орта ретінде топырақ пайдаланады.

Сулы дақылдарды пайдаланғанда тәжірибелік өсімдіктер ыдыстарда өсіріледі, оның іші суға және қажетті мөлшерде керек заттар ерітіліп толтырылады.

Құмдақ дақылдарды пайдаланған кезде, судың орнына таза кварцты құмдар алынады, олардың мөлшері 0,5-0,7 мм көп емес және органикалық қосындылардың лайынан тазартылған болады. Кептірілгенне кейін құмды 0,5 мм диаметрі бар сүзгіштен өткізеді, ал өсімдіктердің қоректенуін зерттейтін терең физиологиялық тәжірибелер үшін, топырақ қосымша тұз қышқылымен өңделеді, содан кейін қыздырылады. Құмды дақылдар сулы дақылдардан артықшылығы бар, себебі тәжірибе жүргізу жеңіл, өсімдіктің дамуы жақсы, бірақта сулы өсімдіктер құмды өсімдіктерге қарағанда өсімдіктің тамыр жүйесінің өсуі және дамуына бақылау жасауына мүмкіндік береді.

Вегетациялық тәжірибелер 3,5-5 л көлемі бар шыны немесе метал ыдыстарында жүргізіледі, олар тәжірибе өсімдіктері бекітілген тесігі бар тығындармен немесе ағаштар жабылған. Вегетациялық ыдыстар әдетте сулы дақылдарда пайдаланылады, ал кейде құмды және топырақты дақылдарға да пайдаланылады, ақырғыларына тесігі бар қақпақтардың қажеті болмайды.

Зертханалық- зерттеулер, зертханалық жағдайда жүргізіледі –зерттелетін объектіге факторлардың әсер етуін оқу үшін температура, жарық, ылғалды реттеп отыруға мүмкіндік беретін бөлмелерде, термостаттарда, бокстарда, климаттық камераларда жасалынады. Зертханалық әдіс жеке зерттеу әдісі ретінде келесі сұрақтарды шешу үшін қолданылады: физиологияда фотосинтездің физиологиялық процесін, көмірсулар ассимилияциясының, өсімдіктер тыныс алуының, судың сіңірілуін және булануын, өсімдіктердің қоректік элементтерге қажеттілігі, биохимиялық процесстерді және көптеген басқа заттардың құрамын анықтағанда-ақуыз, майлар, витаминдер, минералды заттар және т.б., селекцияда – өсімдіктердің сыртқы орта факторларына талабын зерттеу- қысқа, құрғақшылыққа, ауыруға және зиянкестерге төзімділігі, өсімдіктердің технологиялық сапасы.

Агрономия ғылымының әрбір бөлімінің өзінің зертханалық зерттеу әдісі бар, химиялық, физико-химиялық, микробиологиялық және т.б.

Зертханалық зерттеу әдістері тұқымның өсуі үшін оңтайлы жағдайларын, ол тұқымдардың өсіру жағдайына байланысты себу сапасына баға беру үшін тұқымшаруашылығында кеңінен қолданылады.

Лизиметриялық – өсімдіктің тіршілігін және топырақ процесстерінің динамикасын зерттеу үшін арнайы лизиметрлерде жүргізіледі, бұл кезде далалық жағдайда ылғалдың және қоректік заттардың қозғалысын және балансын есептеуге мүмкіндік бар.

Лизиметрлік зерттеу әдістерінде өсімдіктің өсуі және дамуы, топырақтың қасиетін анықтау арнайы лизиметрлерде жүргізіледі, ондағы топырақтар жан-жағындағы және астындағы топырақтан қоршалған. Лизиметрлердегі зерттеу қалыңдығы зерттеу мақсатына байланысты ауқымды боуы мүмкін 1-2 м,етрге дейін.

Лизиметрдің құрылысы тәжірибенің басты мақсатына байланысты және міндетті түрде топырақтан аққан суды жинау құрылғысы болуы қажет, ол ондағы заттардың қаншалықты сіңгенін анықтайды. Лизиметрлік тәжірибе әр түрлі ауылшаруашылығы дақылдарындағы су балансын оқуға, қоректік заттардың атмосфералық жауын-шашынмен және суармалы ылғалмен жылжуы, дақылдардың транспирациялық коэфициентін анқытау. Зерттеудің бұл әдістемесі егіншілікте, өсімдік шаруашылығында, мал азығын өндіруде, шалғын шаруашылығында, топырақтануда, мелиорацияда, физиологияда, агрометеорлогияда, селекцияда, агрохимияда және т.б. қолданылады.

Танаптық тәжірибе агрономия зерттеуінде негізгі болып саналады, басты мақсаты ауылшаруашылығы өндірісінің ауылшаруашылығы өндірісінің сапасын және өнімділігін арттыру бойынша қойылған талаптары негізінде жүргізіледі, әртүрлі топырақ климат аймақтарына агротехникалық шаралар және ұсыныстар жасалынады, сорттарды сынау олардың ең жақсыларын «Қазақстан Республикасында пайдалануға жіберілген, селекциялық жетістіктердің Мемлекеттік реестріне» енгізу.

Танаптық тәжірибе ғылыми зерттеудің ең басты әдісі, зерттеулердің негізінде әртүрлі топырақ климат аймақтарында егістік дақылдарды өсіру технологияларының элементі жинақталады, шаруашылыққа әрбір дақыл үшін нақты агротехникасы жасалынады.

Қай тәжірибені жүргізу үшінде экспериментті қою әдістемесін қатаң түрде сақтаған дұрыс.

Осы мәеслені дамытуда үлкен үлес қосқан ғалымдардың жазған арнайы әдебиеттерде танаптық тәжірибе туралы әртүрлі түсініктер бар. А.А.Кудрявцевтің (1959), айтуы бойынша «Танаптық тәжірибе түсінігін кеңінен қарайтын болсақ табиғи жағдайда өсімдіктер тіршілігіне әртүрлі жағдайлардың әсер етуін зерттеу».

Академик П.Н.Константиновтің айтуы бойынша (1952): «Танаптық тәжірибе-ауылшаруашылығы өнімділігінің күшін дамытуға және ауылшаруашылығы өндірісіне ғылыми көмек беруге бағытталған эксперимент, нақты табиғи және өндірістік жағдайды есепке алатын эксперимент, қарастырылатын сұрақтың тарихын және даму болашағын есепке алу».

«Ауылшаруашылығы энциклопедиясы»-да (1955 жыл, үшінші басылым) келесідей түсінік берілген: «Өндірістік жағдайға жақын егістік жерлерде дақылдарға жүргізілетін агрономиялық зерттеулер экспериментін танаптық тәжірибе дейді».

Тәжірибе ісі әдістемесінің және тәжірибе материалдарын статистикалық өңдеуінің ірі теоретигі профессор Доспехов Б.А. (1979) келесі анықтама берді: «Эксперимент, тәжірибе- зерттеуші құбылыстың пайда болуына әкеледі немесе құбылыстың пайда болу жағдайын түсіндіре алатындай әсері, ара қатынасы және құбылысы. Тәжірибе – зертетудің басты әдістемесі, ол бақылауды, корреляцияны, жағдайлардың өзгеруін және алынған мәліметтерді қатаң түрде есепке алады. Нақты ғылыми тәжірибенің басты ерекшелігі-оның іске асуы».

Профессор Н.Г.Найдиннің (1968) айтуы бойынша тәжірибе егісітігін арнайы әдебиеттерінде ауылшаруашылығы ғылымының алдында тұрған жалпы мақсаттар немесе осы ғылымның жанындағы бөлімдердегі мақсаттар келтіріледі, алайда бұл мақсаттарды басқа әдістерді қолданбай іске асыруға болмайды, сондықтан танаптық тәжірибелердің мүмкіншілігін асыра айтуға болмайды және оны ауылшаруашылығының алдында тұрған жалпы мақсатпен араластыруға болмайды. Н.Г.Найдин келесі анықтаманы ұсынады: «Танаптық тәжірибе – ауылшаруашылығы өсімдіктеріне жағдайлардың немесе өсіру шараларының (жеке алғанда немесе қосындысы) сандық әсерін анықтау үшін арнайы жерлер бөлінген табиғи жағдайда жүргізілетін зерттеу».

Жоғарыда келтірілген анықтамаларда «танаптық тәжірибе» түсінігінде жалпыға бірдей және негізгі түсінік берілген- «танаптық тәжірибе өндіріске жақын егістік табиғи жағдайда жүргізілетін эксперименталды агрономиялық зерттеу», сондықтан анықтамалардың барлығын негізге алуға болады. Бірақ та Н.Г.Найдиннің танаптық тәжірибе анықтамасында басқа агрономиялық зерттеу әдістемелеріне қарағанда өзгешелігі бар, сондықтан әрі қарай танаптық тәжірибе әдістемесіндегі ірі маманның анықтаған анықтамалығын пайдаланамыз.

Танаптық тәжірибелерде, басқа эксперименталды зерттеулердегідей басты маңызы бақылауды дұрыс жүргізуде.

Өсімдіктердің өнімділігін арттырудың практикалық және теориялық негіздерін жасаудың ғылыми зерттеу шаралары – вегетациялық кезеңде өсімдіктердің өсуі және дамуын бақылау және эксперимент жүргізу.

Оқу құралының келесі бөлімдерінде басты көңіл танаптық тәжірибеге бөлінеді: жіктелуі, жоспарлау әдістемесі, учаскелер таңдау, тәжірибе салу, бақылау және есепке алуды жүргізу және т.б.

Өндірістік – өндірісітік жағдайда танаптық алқаптарда жүргізілетін тәжірибе. Олар келесі тәжірибелерге бөлінеді- үлгілік, салыстырмалы, тиімді шараларды есепке алу және демонстративті

Өмірлік – тәжірибе. Тәжірибенің бұл түрі практикалық алған білімнің жиынтығы, тәжірибеде сыналған, көп жылдар бойы жинақталып ұрпақтан ұрпаққа таратылып келген, шаруашылық тұрғыда баладан әкеге қалып отырған
Бақылау сұрақтары

1. Агрономиялық зерттеулердегі «анализ», «синтез» және «гипотеза» туралы түсінік.

2.Тәжірибе (эксперимент), тәжірибедегі бақылаулар түсініктеріне анықтама беру және бұл анықтамалардың мәнін ашу.

3.Агрономиялық зерттеулерде қандай негізгі әдістер қолданылады?

4.Вегетациялық тәжірибелер алдында қандай негізгі тапсырмалар қойылады және зерттеулердің негізгі обьектері? Вегетациялық тәжірибелердегі зерттеулерді өткізу әдістемесі туралы жалпы мәлімет, вегетациялық тәжірибелер түрлері.

5.Зертханалық зерттеулер алдында қандай негізгі тапсырмалар қолданылады, бұл тәжірибелерде қандай сұрақтар зерттеледі және оларды өткізу жағдайлары?

6.Лизиметриялық тәжірибе жасағанда қандай негізгі тапсырмалар қойылады, қою және өткізу әдістемесі?

7.Танаптық тәжірибе агрономиядағы зерттеулердің негізгі әдісі деп неге саналады және оның негізгі тапсырмалары?
Дәріс № 3.

Тақырыбы: «Танаптық тәжірибеге қойылатын негізгі талаптар және мақсаттары»

1.Танаптық тәжірибелердің жіктелуі

2.Танаптық тәжірибелерге қойылатын талаптар
1.Танаптық тәжірибелердің жіктелуі

Алдында анықталғандай танаптық тәжірибе негізгі әдіс болып есептеледі, оның негізгі мақсаты болып ауылшаруашылығы өндірісі және агрономиядан пайда болған келесі мақсаттарды шешу – өсіру технологиясы элементтерін оқу негізінде өнімділік деңгейін арттыру және алынған өнімнің сапасын арттыру және белгілі бір топырақ климат аймақтарына арналған агротехникалық шараларды қолдануға ұсыныс жасау, сонымен қатар өндіріске пайдалану үшін жіберілетін дақылдың сорттарын сынау.

Танаптық тәжірибе өсімдік тіршілігі факторларының өнімділікке және алынатын өнімнің сапасына сандық әсер етуі туралы толық анықтама беру қажет, оның мақсаты келесідей:

а) реттелемейтін сыртқы орта факторларының әсерін есепке алу;

б) зерттелетін агротехникалық шараның, сонымен қатар реттелетін факторлардың әсерін оқу;

в) зерттелетін фактордың әсерінен болатын өсімдіктің өсу және даму құбылысына бақылау жүргізу;

г) өнімділікті есепке алу және оның сапасына баға беру.

Т.Г.Найдин (1968) су, қоректік, температуралық режимдерді, топырақ құрылғысын, өсімдіктердің ауыруы және зиянкестерін және т.б. анықтау үшін егістікте жүргізілген тәжірибелерде егер өнімділік анцықталмаса оны танаптық тәжірибе деп айтуға болмайды деп жазған.

Сондықтан, танаптық тәжірибе мақсатына табиғи жағдайда (егістік) міндетті түрде сандық бағалау әдістемесін қолдану қажет, басқа және сол дақылдың, сорттың өнімділігіне шараның немесе шаралар қосындысының әсері.

Бағалау белгілі бір егістік көлеміне қосымша өнімнің болуымен есептеледі (салмағы немесе сапасының артуы). Агротехникалық шараның сандық бағалауын, зерттелетін агротехникалық шараның тиімділігі деп атайды, одан басқа, танаптық тәжірибелер қорытындысынан тәжірибені экономикалық тиімділігі бағалауды талап етеді.

Сонымен басқа танаптық тәжірибелер екі топқа бөлінеді: негізгі (бағдарламаланған)және барлаушы (рекогносировкалы, уақытша).

Ауыл шаруашылығы дақылдарына сорт сынау жұмыстары сорт сынау жер учаскесінде жүргізіледі, олар әр түрлі топырақ климат аймақтарында орналасады, сорт сынап сол және басқа аймаққа, ауданға стандартпен салыстырғанда келешегін анықтайды, бұл кезде зерттеулер жеке тәжірибелерде де, сонымен қатар әр түрлі агротехникалық аяларда жүргізіледі (алғы дақыл, топырақты өңдеу әдісі, тыңайтқыш және т.б.).

Минералдық тыңайтқыштармен географиялық тәжірибелер жүйесі жұмыстарын орындауға 200 аса ірі ҒЗИ қатыстырылды (салалы және аймақты институттар, облыстық тәжірибе станциялары және 50 жуық ауылшаруашылығы жоғары оқу орындары (П.Г.Найдин, 1968 ж.). Жүйенің негізгі мақсаты бірдей әдістемелік жетекшілікте танаптық тәжірибе және зертханалық зерттеулер жүргізу және бұрынғы КСРО территориясына тыңайтқыштарды орналастыруды, маңызды ауылшаруашылығы дақылдарына тыңайтқыш мөлшерін аудандастыру, олардың оңтайлы себу мөлшері және мерзімін анықтауды, сонымен қатар тыңайтқыштардың түрлерін және формаларын сынауды ғылыми негіздеу. Осы тәжірибелердің қорытындылары тыңайтқыш өндірісін орналстыруда, мемлекеттің әр түрлі топырақ климат аймақтарына тыңайтқыш қолдану тиімділігін ескере отырып өсірілетін дақылдың сортына тыңайтқыштарды жеткізуді жоспарлауда кеңінен қолданды.

Барлық дамыған мемлекеттерде көп және ұзақ жылдық танаптық тәжірибелер агрономиядағы фундаменталды мәселелерді шешуде қолданылады- егіншілік, өсімдік шаруашылығы, топырақтану, мал азығын өндіру, агрохимия және ғылымның басқада салалары. Мысал ретінде 100 жыл бұрын (1912 жылы) Петровский (қазір Темирязовский) академиясында салынған көп факторлы тәжірибе, тыңайтқыштар аясындағы толық сызба нұсқада (О, N, Р, К, NР, NК, РК, NPK, көң, көң+ NРК), ауыспалы егістің, ауысымсыз дақылдың, «мәңгі сүрі танабының», жиі әктеудің топырақ құнарлығына әсерін анықтау бойынша. Бір зерттеу зерттелетін факторлар санына, көлеміне және жүргізілетін зерттеудің тереңдігіне, агрономиялық маңызына және көрсеткіштеріне байланысты бұл зерттеу Ресейде ғана емес бүкіл әлемде теңдесі жоқ тәжірибе болып саналады.

Алыс шет елдерде жүргізіліп жатқан ұзақ мерзімді стационарлы тәжірибе ретінде Англияда Ротамстед тәжірибе станциясында тыңайтқыштарды, бидайды, арпаны ауысымсыз сепкенде және көпжылдық шөптерге енгізуді 1843 жылдан 1855 жылдары зерттегенде, Францияда (Гриньон) 1875 жылдан күздік бидай-қанттық қызылша ауыспалы егісінде тыңайтқыш қолдану, АҚШ (Иллинойский университет) 1876 жылдан жүгеріні ауысымсыз сепкенде және 2-3 танапты ауыспалы егісте өсіруде, германияда (Галь) 1878 жылдан қара бидайды ауысымсыз себу, Данияда, Германияда, Голландияда 100 жылдан аса көң және NРК тыңайтқыштарының тиімділігін зерттеу бойынша, Жапонияда 70 жылдан аса NРК, сұйық көңді және жасыл тыңайтқыштарды қолданғанда күріштің өнімділігіне әсерін зерттеу бойынша тәжірибелерді айтуға болады.

Тәжірибенің жеке дәрежесіне көп жылдық дақылдармен жүргізілетін зерттеулерді жатқызу керек, олардың өздерінің ерекшелігі бар, себебі тәжірибеде, мысалғы көп жылдық шөптермен уақытымен қайталанып 3-4 жылдан аса жүргізу қажет, соның нәтижесінде тәжірибедегі жер учаскесінің және зерттеудің көлемі 3-4 есеге артады. Көп жылдық шөптерге еркек шөп, қылтықсыз арпабас, жоңышқа, эспарцет, түйе жоңышқаны және т.б. дақылдарды жатқызады, бірінші жылы олар өсіп өнеді бірақ Солтүстік Қазақстан жағдайында өнім бермейді, олар биологиялық және өнімділігі бойынша тіршілік ұзақтығы әр түрлі, сондықтанда бірнеше жыл бойы онда өтетін үрдістерді бақылап отыру қажет (көбінесе 8-10 жыл қажет). Сонымен қатар көп жылдық астық және бұршақ тұқымдас шөптердің тіршілік ұзақтығына байланысты топыраққа қалдыратын тамырларды көлемін анықтау және олардың топырақ құнарлығын арттырудағы әсерін анықтау.

Танаптық тәжірибе басқада зерттеу әдістемесі сияқты зерттеу нәтижелерінен нақты және шын мәліметтер алуды қамтамасыз ету қажет, ол тәжірибеде салу және жүргізу әдістемесі талаптарын орындағанда, біртектілікті сақтағанда, дәлдік және бірлік айырмашылығында сақтағанда ғана іске асырылады.

Танаптық тәжірибенің дәлдігін арттыру тәжірибе жер учаскесін дұрыс таңдауға және дайындауға, мөлдектердің формасын және аумағын дұрыс таңдау, сонымен қатар тәжірибе варианттарының қайталымын, тәжірибе мөлдектерін және қайталымдарды дұрыс орналастыруға, өнімділік деңгейін анықтайтын нақты әдістемені таңдауға байланысты. Тәжірибенің дәлдігі басқа сөзбен айтқанда – алынған мәліметтердің зерттелетін нақты фактордың әрекетіне сәйкестігі.

Қателкітер қарапайым екіге бөлінеді біржақты (тұрақты) және екі жақты (кездейсоқ).

1. Өнімділік деңгейін үлгілік бау, үлгілік белгіленген аумақ, метр өлшегіш әдісімен есептеу тіклей есептеу әдісімен салыстырғанда үлкен қателіктерге алып келеді, әсіресе бұл әдістемені пайдалана алмайтын зерттеушілер жүргізссе.

2. Қондырғылардың қате жұмыс жасауы, машиналар, дұрыс орнатылмаған таразылар, себу мөлшері дұрыс қойылмаған сепкіштер және т.б., өсімдіктің өсу динамикасын, жапырақ бетінің ауданын анықтаған кезде объектіні субъективті түрде таңдау.

3. Біржақты қателіктерге дұрыс қарамау «қателігін»-де жатқызуға болады, ол зерттеушіде алдын ала жоспарланған оң және теріс мәлімтетерді алуға үміттенгенде (ол әсіресе жас зерттеушілерде кездеседі) бөледі. Ондай қателіктер алынған мәліметтердің орнынан жалған мәліметтер беруге алып келеді, оның өзін қылмыс деп санауға болады. Ондай зерттеушілерде арылуға және ғылыми жұмыстармен араласуға жібермеуге тура келеді.

Екіжақты (кездейсоқ) ол барлық зерттеулерде болады, әсіресе егістік тәжірибелерде, құнарлығы бойынша жер учаскесінің әртүрлілігі, ылғалдылығы, адам организмінің жетімсіздігі (түске реакциясы), аппаратураның жеткіліксіз деңгейдегі сезімталдығы және тағы басқалары. Екі жақты қателіктерді белгілі бір дәрежеде азайтуға болады, вариациялық статистика әдісін қолдану арқылы. Кездесетін барлық қателіктердің ішінде жер учаскесінің топырақ құнарлығының әр түрлі болуы, сондықтан бұл қателікке аса зор мән аудару керек, тәжірибенің жер учаскесін таңдаған және дайындаған кезде.

Тәжірибенің дәлдігіне әсер ететін басқа факторларды келесі дәрістерде қарастырамыз, ал қазір тәжірибенің бір тектігі және бір айырмашылық үрдісі деген түсініктерді қарастырамыз, ол зерттеудің сапасына әсер етеді.

Тәжірибенің типтілігі деп аймақтың, ауданның, аумақтың топырақ климат және өндірістік-агротехникалық жағдайында жүргізіледі, зерттелетін агротехникалық шаралар және сорттар сол аймақта қолданады. Климаттық, метеорологиялық жағдайлар Республиканың әр аймағында әр түрлі болады, сондықтан осы көрсеткіштер бойынша бір текті болады, егер зерттеу аймаққа тән жағдайда және аймаққа тән топырақ жағдайында жүргізілсе. Тәжірибеде типтік агротехника қолданылуы қажет, ол сол аймақтың ғылыми зерттеу мекемелерімен ұсынылған, осы топырақ климат жағдайына сай, өсіру технологиясы – алғы, прогрессивті болуы қажет.

Республиканың аймақтарында өздерінің жұмыс мезгілдерін өтеп біткен және моральды ескірген машиналар және қондырғылар қолдануда, сонымен қатар жаңадан әкелінген импортты машиналар және кешендерде қолданылады, сондықтанда дақылдарды өсірген кездеде қарапайым технологиядан бастап заманауи технологияларға дейін қолданылады, сондықтан тәжірибедегі технология типтік болады, егер агротехника ауылшаруашылығы өндірісінің алдыңғы қатарын ескере отырып ауылшаруашылығы ғылымымен ұсынылса.

Танаптық тәжірибелерді жүргізу кезінде топырақ өңдеу, алғы дақыл, себуге жіберілген сорттар, себу мерзімі себу мөлшері, тыңайтқыш қолдану, егістікті күтіп баптау және басқада технология элементтерінің агротехникасы аймаққа тән болуы тиіс, ол соңынан тәжірибенің өндірістік –шаруашылық типтілігіне әкеледі.

Тәжірибенің типтілігін қолданылатын топырақ өңдейтін, себетін, күтіп баптайтын, жинайтын машиналар және құралдар анықтайтынында естен шығармау керек. Себебі өндірістік жағдайда мөлдектердің аумағы 100-200 м² артық болуы керек, ал аумағы оданда төмен тәжірибелерде себу, күтіп-баптау, жинау жұмыстарын қолымен «кіші механизацияны» ( кетпен, күрек т.б.) пайдалана отырып жүргізуге тура келеді, сондықтан бұл тәжірибелердің типтілігіне күмән келтіруге болады. Тәжірибенің типтілігін кейбір ұйымдастыру және техникалық жағдайларды, еңбек шығыны және тәжірибеде зерттелетін шараның экономикалық тиімділігін ескеруде сақтау мүмкін болмайды.

Алайда зерттелмейтін факторларды барлық варианттарда деңгейлестіру әр кезде дәлелденбейді, сол себептен зерттелетін және зерттелмейтін жағдайлармен, шараларды дұрыс бөлу қажет. Мысалға, себу мерзімін зерттеген кезде қатар аралықтарын қолымен өңдеген кезде алынған мәліметтер қате болады, қатар аралықтарындағы арамшөптер себілген дақылдың себу мерзімімен бірге зерттелетін факторға кіру қажет, алайда зерттеуші танапты арамшөптерден таза ұстау үшін қолымен қатар аралықтарын өңдеуге кіріседі, ол «тәжірибенің тазалығын» бұзады.

Басқа сөзбен айтқанда тәжірибені салғанда және жүргізгенде типтілік және дәлділік, қолдануға ұсынылған шаралар қаншалықты өндірісте қолдануға болатынына байланысты, әсіресе танаптарды қолымен өңдеу немесе әртүрлі мерзімде пісетін сортарды бір мезгілде жинау және т.б., жалғыз айырмашылық қағидасын ұстана отырып оларды сандыраққа дейін апаруға болмайды, қате алынған мәліметтерді өндіріске ұсыну арқылы

Сорттарды сынау кезіндегі жинау жұмыстары зерттелетін кешенге кіреді, ол қосымша зерттеуге кірмейді, себебі жинау мерзімі әрбір сорттың вегетациялық кезеңіне байланысты.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Танаптық тәжірибелерді жүргізгенде қандай негізгі сұрақтар шешімін табуы тиіс?
   
2. 
   Танаптық тәжірибелердің қандай түрлері бар және олардың сипаттамасы ?
   
3. 
   Сорт сынау бойынша және агротехникалық тәжірибелерді салғанда қандай негізгі мәселелер шешілуге тиіс?
   
4. 
   Географиялық, бір факторлы және көп факторлы тәжірибелердің алдына қандай негізгі мәселелер қойылады?
   
5. 
   Жүргізу ұзақтығына қарай танаптық тәжірибелердің қандай түрлері бар?
   
6. 
   Көпжылдық және ұзақ мерзімде жүргізілетін танаптық тәжірибелердің мәні неде? Әлемдік ауыл шаруашылық ғылымында аталған тәжірибелер бойынша қандай негізгі мәселелер зерттелетініне мысал келтіру?
   
7. 
   Көпжылдық шөптер үшін арнайы мәселелерді шешуге байланысты салынатын және жүргізілетін тәжірибелердің ерекшеліктері қандай?
   
8. 
   Өндірістік тәжірибелердің рөлі, бұл тәжірибелерді салу және жүргізу әдістемесі қандай?
   
9. 
   Танаптық тәжірибенің алдына қойылатын негізгі талаптар қандай?
   
10. 
    Тәжірибенің «нақтылығы» және «қателігі» түсініктеріне негіздеме беру.
    
11. 
    Танаптық тәжірибелерде қателіктердің жіберілуінің, тәжірибенің нақтылығының төмендеуінің және дұрыс нәтижелерге қол жеткізудің негізгі себептері қандай?
    
12. 
    Танаптық тәжірибе жүргізу кезінде жіберілетін негізгі қателіктердің түрлері және тәжірибенің нақтылық дәрежесін көтеруге мүмкіндік беретін қандай шаралар бар?
    
13. 
    «Типтілік» түсінігіне негіздеме беру және бұл көрсеткіштің тәжірибеде дұрыс нәтижелер алуға беретін мүмкіндігі?
    
14. 
    «Жеке айырмашылық ұстанымы» түсінігі және танаптық тәжірибе салу кезінде бұл ұстанымды ұстанудың мәні неде?
    

Ауылшаруашылық танаптық тәжірибелер қоршаған ортаның әртекті және бақыланбайтын факторларының әсері бар жағдайларда жүргізіледі, олар өсімдіктің өсуіне және дамуына әсер етеді, жыл бойы және жылдар ішінде метеорологиялық жағдайдың жиі өзгеруі, тәжірибе жүргізілетін учаскенің топырақ құнарлығының әртектілігі, ол нақты және жақсы нәтижелер алуға өзінің кедергісін тигізеді. Танаптық тәжірибелер жылдың жылы кезеңінде ғана жүргізіледі (4-5 ай ішінде), осы маусымдықтың негізінде ақпаратты танаптық тәжірибе әдістемесімен тездету мүмкін емес, зертханалық, инженерлік, химико-технологиялық, вегетациялық және басақада зерттеу типтерінен айырмашылығы осында. Жоғарыда айтылғандардың бәрі танаптық тәжірибенің барлық этаптарында талаптарды қатаң сақтау қажет, сақтамаған кезде тәжірибе есептен шығарылуы тиіс, ол дегеніміз бір жылдың зерттеуші үшін жоғалғаны.

Тәжірибелік жұмысты жүргізгенде негізгі этаптарды бөліп алған дұрыс:

1. 
   Тәжірибені жоспарлау;
   
2. 
   Тәжірибенің сызба нұсқасын, бақылау және есепке алуды жасау;
   
3. 
   Танаптық тәжірибе салу әдістемесін жасау;
   
4. 
   Танаптық тәжірибені жүргізу;
   
5. 
   Алынған мәліметтерді өңдеу және талдау;
   

Тәжірибені жоспарлау міндетті дұрыс қоюдан басталуы қажет, онда алдына қойылған мақсаттар шешілуі тиіс, себебі көп қателіктер және нәтижеге жетпеу тәжірибені салу және жүргізу әдістемесінен ауытқудан болады, сонымен қатар тәжірибенің мақсатын дұрыс қоя білмеуден де болады, сол себептен тәжірибе сызба нұсқасын және қосымша бақылауды дұрыс негіздей білу қажет. Көптеген мысалдар көрсеткендей зерттеушіге бұл жіберген қателіктер тек қана 3-4 жыл өткеннен кейін ғана біліне бастайды, бұл кезде қателікті дұрыстау мүмкін болмайды.

Көп жағдайда зерттеуші тәжірибе мақсатын жалпы және түсініксіз жазады, ол бір тәжірибе көлемінде орындалуы да мүмкін емес болатын жағдайлар болады. Мысалға «Жоғары өнім алу технологияларын жасау» немесе «Ауыспалы егісте жаздық бидайға тыңайтқыш енгізу жүйесі» және т.б., ол тәжірибенің мақсаты емес, ол ғылыми жұмыстың бір жеке үлкен бөлімі, ол үшін жеке көптеген танаптық зерттеулер жүргізілу қажет.

Осындай мәтіндегі жалпы мақсаты және міндеті ҒЗИ, университеттердің, бөлімдердің, зертханалардың, ауылшаруашылық, агрономиялық бағыттағы кафедралардың жұмыс бағдарламаларында болуы мүмкін, ал нақты мақсаты және міндетін жеке зерттеушілер құрастыруы мүмкін.

Тәжірибенің мақсаты және міндеті бір жеке тәжірибеде шеше алатын мүмкіндік болатындай жасалуы қажет. Дақылды өсіру технологиясының әр қайсысысында кемінде 12-15 элементтен тұрады (сорт, алғы дақыл, топырақты негізгі өңдеу әдісі, себу жадығаттарын дайындау, себу мерзімі, себу мөлшері, себу әдісі, тыңайтқыш енгізу мөлшері, мерзімі әдісі, егістікті күтіп баптау, егістікті ауырулардан және зиянкестерден қорғау, егінді жинау әдісі және мерзімі және тағыда басқа сұрақтар), сондықтан бір танаптық тәжірибеге технологияның бір немесе екі-үш элементтерін енгізу қажет. Мысалға, «Еркекшөп пішені өнімділігіне және өсіп дамуына себу мерзімінің әсері», «Еркекшөп тұқымы өнімділігіне себу мөлшері және әдісінің әсері», «Асбұршақ сорттарына өнімділігі бойынша салыстырмалы баға беру» және т.б. жоғарыда айтылған технология элементтері.

Танаптық тәжірибенің маңыздылығы және нәтижелілігі дақылды және сортты дұрыс таңдауға байланысты, олар келешегі бар және жоғары өнімді болуы керек және олардың аймақтық жағдайда практикалық мәні болу керек. Тәжірибе өсімдігін зерттеу объектісін дұрыс таңдаудан көп жағдайда тәжірибе қорытындысына әсерін тигізеді, себебі әрбір дақылдың зерттеу шарасына әр деңгейде әсер етеді – біреуі жоғары біреуі төмен болады, сол себепті, бір дақылдан алынған қорытындылары, заңдылығын екінші дақылға ауыстыруға болмайды, әсіресе өсімдіктің жылуға талабы әр түрлі болған жағдайда (суыққа төзімділігі және жылу сүйгіштігі, сондықтан себу мерзімі әртүрлі, ылғалға талабыда әртүрлі, қоректік заттарға талабыда басқа және т.б.). Сол себепті, зерттеу объектісін таңдаған кезде (зерттеу өсімдігі) келесі қағидаларды ұстану қажет: дақылдың шаруашылық маңызы және болашағы, зерттелетін шараны, зерттеу объектісі егістігінде кеңінен қолдану мүмкіншілігі, сонымен қатар өсімдіктің тәжірибедегі агртехникалық шараларға сезімталдығы.

Осы сұрақтардың барлығы әдебиет көздерінен терең оқылып зерттелуі тиіс: монография, ғылыми-өндірістік журналдарда басылған мақалалар, статистикалық жадығаттар және т.б. Тәжірибенің нақты мақсаты анықталғаннан кейін, дақыл, сорт таңдалғаннан соң, қандай варианттар зерттелетіні және олардың тәжірибеде қанша болу қажеттігі анықталады.

Тәжірибе варианты – өсімдікті өсіру шараларының белгілі бір жиынтығы (технология элементі, сорт), бір тәжірибе мөлдегінде немесе тәжірибенің бірнеше қайталым мөлдектерінде жүргізіледі. Тәжірибе мөлдегі- тәжірибенің қарапайым бөлігі, тәжірибе вариантына сәйкес өсімдіктерді өсіру шараларын оқу жүргізіледі .Тәжірибеде зерттелетін агротехникалық шараның тиімділігін немесе сортты бағалау алдында қолданып жүрген басқа шарамен немесе сортпен салыстырылады, олар бақылау немесе стандарт болып табылады.

Бағдарламаны және тәжірибе сызбасын дайындамас бұрын зерттелетін мәселе туралы бұрын зерттелген жұмыстар туралы жазылған әдебиет көздерін оқу қажет. Алайда сол немесе басқа зерттеуді жүргізу кезінде жаңа шараларды қолданып оны тереңдететін болса онда ол ғылым мен практикаға зор үлесін тигізеді.

Тәжірибе сызбасы – ол тәжірибеге кіретін және бір-бірімен салыстыруға болатын барлық варианттар жиынтығы, бұл дегеніміз бір шаралар зерттелу үшін, ал енді бір шаралар олармен салыстыру үшін- бақылау немесе стандарт варианты.

Алдынғы дәрістерде тәжірибенің біртектілігіне көңіл аударылған болатын, алайда алынған ұсыныстардың бірнеше жыл қолданылатынын ескере отырып, сол тәжірибе салынған жылғы біртектілікті ғана емес, сонымен қатар жақын жылдары болатын жағдайлардыда ескеру қажет, болашаққа жұмыс жасау қажет (а.ш.техникалары, тыңайтқыш, агротехникалық ая). Қысқа мерзімді тәжірибелерде өндірістің күнделікті мәселелері шешіледі, ол жағдайда қазіргі заманғы өндіріске сай келетін агротехникалық аялар және т.б сұрақтарға бағдар жасауға болады.

Тәжірибе бағдарламасын жасаудағы жоғарыда айтылған жадығаттарды келесі сызба түрінде көрсетуге болады:

1. 
   Зерттеу мәселесі.
   
2. 
   Тақырыбы.
   
3. 
   Зерттелетін сұрақтың өзектілігі.
   
4. 
   Зерттеудің мақсаты және міндеті.
   
5. 
   Зерттелетін варианттардың ғылыми жаңалығы және практикалық бағалылығы.
   
6. 
   Тәжірибе сызбасы (варианттың мазмұны және тізімі).
   
7. 
   Топырақ климат жағдайының жалпы сипаттамасы және тәжірибе жүргізетін жер туралы мағлұмат.
   
8. 
   Зерттелетін объектінің жалпы сипаттамасы (дақыл, сорт, шаруашылық маңызы (өсіру мақсаты), морфологиялық және биологиялық ерекшелігі. Өсіру технологиясы).
   

1. 
   Танаптық тәжірибе жүргізілетін негізгі жағдайлардың ерекшеліктеріне сипаттама беру (ауа–райы жағдайы, топырақ-климат жағдайлары, қоршаған орта факторларының реттелмейтіндігі және т.б.).
   
2. 
   Танаптық тәжірибені жүргізудің негізгі кезеңдері қандай?
   
3. 
   Танаптық тәжірибені жасаудағы мәселелердің (тапсырмалар) жағдайы және әдістемесі.
   
4. 
   Тәжірибенің мақсаты мен тапсырмасын анықтау әдістемесі қандай?
   
5. 
   Тәжірибенің өзектілігі және жаңалығы түсініктерінің астарында не тұр?
   
6. 
   Тәжірибе өсімдігін таңдау кезінде қандай негізгі жағдайларға сүйенген жөн (тәжірибе объектісі)?
   

Эксперименталды агрономиядағы көпжылдық тәжірибе бұл жұмыстардың барлық сатыларда, бір және негізгі міндетте, танаптық тәжірибе салынатын жер учаскесін таңдаудан дақылдардың өнімін есептеуге дейін, тәуелділігінің қажеттілігін дәлелдейді – қажетті типтіліктің сақталуы үшін орындалып отырған барлық жұмыстардың жоғарғы дәлдігін қамтамасыз ету.

Танаптық тәжірибенің дәлдігін арттыратын шараларға келесілер жатады: тәжірибе салуға жер учаскесін дұрыс таңдау және дайындау, тәжірибе мөлдектерінің, қайталымдарының, нұсқаларының көлемін және пішінін анықтау, тәжірибе қайталымдарын және мөлдектерін орналастыру әдісі, сонымен қатар өнімді есептеу әдістері.

Танаптық тәжірибеге таңдалатын жер телімі топырағының құнарлылығы жекелеген аудандардың, облыстарды, аймақтардың топырақ құнарлылығымен және жер бедерімен типтес болғаны дұрыс, мұның өзі сол жерде жүргізілген тәжірибе нәтижелерін тек тәжірибе жүргізілген жердің топырақ құнарлылығымен ұқсас топырақты жерлерге ғана ұсынып қоймай, сонымен қатар басқа да аудандар үшін, яғни топырақ-климат жағдайлары бойынша сәйкес келетін аудандар үшін де ұсынуға мүмкіндік береді.

Жер учаскесінің типтілігін бағалау тек табиғи жағдайлармен шектеліп қана қоймауы қажет (жергілікті жер бедері, топырақ-климат жағдайлары және т.б.), сонымен қатар бұған дейін адам қызметінің әсерінен пайда болған, топырақтың мәденилену дәрежесі де есепке алынғаны дұрыс, яғни топырақтың жыртылу қабатының тереңдігі, топырақтың орта реакциясы, топырақ құрамындағы қоректік заттардың мөлшері. Егер де тәжірибе алдын-ала зерттелмеген, топырақтың мәденилену жағдайы есепке алынбаған жерде салынатын болса, онда зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің сапасы төмендейді, себебі тәжірибе нәтижелерінен алынған мәліметтерді қай жерде және қалай қолдануын белгілеуге болмайды. Осыған байланысты тәжірибе салмас бұрын, тәжірибе салуға таңдалған жердің топырағының сипаттамасын және сол жердің кем дегенде соңғы үш жылдағы шаруашылықтық тарихын нақты білу қажет.

Тәжірибе салуға жер учаскесін таңдаған кезде тәжірибелік жер учаскесінің бір түрлілігінің немесе ала-құлалылығының негізгі факторы ретінде жер бедерінің атқаратын рөлі ерекше, оның беті тегіс және аздап көлбеу беткейлі болуы шарт. Баурайлы жер учаскесінің әр түрлі бөліктерінде орналасқан мөлдектер ылғалмен, жарықпен, минералды қоректік заттармен біркелкі қамтамасыз етілмейді, себебі бұндай жер учаскесінде топырақ және оған енгізілген минералды қоректік элементтер сумен топырақтың беткі қабатынан төменгі қабатына шайылып кетеді.

Дегенмен, тәжірибе салуға қатаң түрде горизонтальды беткі қабаты тегіс жер бедерін далалы аймақ жағдайында да таңдап алу қиын, сондықтан тәжірибе салуға шамалы баурайлы жерлер, яғни еңкістігін 100 м ұзына бойына 2,5 метр болатын жерлер рұқсат етіледі, сонымен қатар бұл жерлер бір жақты және біркелкі облуы керек, құлама тік жерлер шұғыл өзгермеуі және тұйық төмен түсетін жерлер болмауы шарт. Баурайлы жер учаскесіндегі мөлдектер баурайдың бойымен орналасуы керек, мұның өзі әр бір мөлдектердегі өсімдіктердің өсіп-дамуына біркелкі жағдай туғызады. Дегенмен, зерттеу объектісі – жер бедері болып табылса, онда жер бедерін таңдау кезіндегі қарастырылатын жағдайлардың (баурайлы жерлер) қатысы болмайды.

Топырақ құнарлылығының біркелкілігі тәжірибе салардың алдында топырақты зерттеу және құнарлылығы бойынша өзгергіштік шамасын белгілеу, яғни топырақ құнарлылығын суретке түсіру жұмыстарын жүргізу жолымен анықталады. Егер, тәжірибе салуға таңдалып алынған жер учаскесінің әр түрлі топырағының басым түрін анықтау міндеті алға қойылса, онда топырақты суретке түсіру жұмыстары 1:10000 масштаб көлеміндегі жерге жүргізіледі, ал жоғары талап қойылған кезде, барлық жер телімі аумағында топырақтың әр түрлілігінің шекарасын белгілеу қажеттілігі туындаса, яғни әр түрлі топырақ жамылғысының әр біреуіне жеке-жеке тәжірибе салу үшін топырақты суретке түсіру жұмыстары 1:5000 және тіпті 1:1000 масштаб көлемінде жүргізіледі. Топырақтың толық сипаттамасын беру үшін топырақ тілімдерін жасайды, оның сипаттамасын береді және нәтижесінде жалпыға бірдей жіктеу әдісімен топырақтың типін анықтайды.

Осы күнгі әдістемелерге сәйкес, топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық және физико-химиялық құрамын анықтау үшін талдау жұмыстары жүргізіледі, яғни топырақтың механикалық және агрегаттық құрамын, суға төзімді агрегат үлесін, гигроскопиялылығын, шекті ылғал сиымдылығын, топырақтың көлемдік салмағын, тығыздығы мен түйіршіктілігін, топырақтың жыртылатын және жыртылатын қабаттың астыңғы бөлігіндегі қарашіріндінің пайыздық мөлшерін, қарашірінді қабатының тереңдігін, карбонаттардың орналасу тереңдігін, топырақтың орта реакциясын, жалпы азот, фосфор және калий мөлшерін, 100 г топырақтағы жылжымалы фосфор мен ауыспалы калийдің мөлшерін, мг.

Тәжірибе салуға таңдалып алынған жер учаскесінің арамшөптермен күшті және біркелкі емес дәрежеде ластанса, әсіресе баурайлы – қалуен, бидайық, жусандар және .т.б ластанған жерлер танаптық тәжірибе нәтижелеріне айтарлықтай кері әсер етуі мүмкін, сондықтан жер учаскесін зерттеген кезде, сол жердің арамшөптермен ластану ерекшеліктерін және дәрежесін, арамшөптердің ботаникалық құрамын, топырақтың жыртылатын қабатындағы арамшөптердің тұқымдарының және вегетациялық мүшелерінің потенциалдық мүмкіндігін белгілеу қажет. Жер учаскесінің арамшөптермен ластану дәрежесі көзбен бағалау арқылы немесе жоспарға тік жерлердегі арамшөптердің таралуын енгізе отырып, сонымен қатар бір өлшем жердегі арамшөптердің массасын анықтау жолымен сандық есепке алу арқылы анықталады.

Жер учаскесіне су бассейндерінің, ағаш отырғызылымдарының, құрылыс орындарының, жыралардың, жолдардың және т.б. жақын орналасуы топырақ және ауа құрғақшылығына, сол жердің жарықпен қамтамасыз етілуіне, желге, қар жамылғысының жиналуына және т.б. әсер етеді, сондықтан танаптық тәжірибе салуға жер учаскесін таңдаған кезде, сол жер учаскесінің нысандардан келесідей қашықтықта орналасқаны дұрыс, м:

Орман – 40-50

Жекелеген ағаштар -25-30

Су бассейіні, жыралар, батпақты жерлер – 100-200

Құрылыс орындары – 40-50

Жолдар – 5-10

Қоршаулар – 10

Жер учаскесінің топырағына толық зерттеу жұмыстарын жүргізудің өзі топырақ құнарлылығының әр түрлілігі туралы нақты мәліметтер бере алмайды және аталған көрсеткішке өсімдіктердің әсерін көрсете алмайды, соныдықтан топырақ құнарлылығының ала-құлалығының ең жақсы индикаторы өсімдіктің өзі болуы мүмкін. Әр түрлі дақылдардың топырақ құнарлылығы деңгейіне біркелкі әсер етпеуіне қарамастан (жоғары талап қояды – топырақ құнарлылығына талабы шамалы), өсімдіктерді индикатор ретінде пайдалана отырып, топырақты құанрлылығы бойынша біркелкі болуын қамтамасыз ету әзірге қиын, сондықтан барлаушы және теңестіргіш (уровнительные) егістер кеңінен қолданылады.

Теңестіруші егістер агротехникалық тәжірибелерде қолданылады, сонымен қатар сортсынау тәжірибелерінде де кеңінен қолданылады: сорт сынау жер учаскесінде, сорт сынаумен және бұл жерде алдыңғы жылы себілген әр түрлі дақыл түрлерімен және олардың сорттарымен байланысты топырақтың құнарлылығы бойынша әр түрлілігін анықтау үшін және келесі сорт сынау жұмыстарына теңестіруші егістерді жүргізу қажеттілігі туындайды. Теңестіруші және сорт сынау егістерінің ауысым технологиясы келесідей, яғни ауыспалы егістің әр бір танабының жартысына ғана тәжірибе салынады, ал қалған бөлігіне сорт сынау ауыспалы егісіне енгізілген және ауыспалы егістегі дақылдардың кезектесіп келу тәртібіне сәйкес дақылды себеді, яғни танаптың бұл бөлігін тәртіп бойынша тапшы (дефицит) сорттарды көбейту үшін қолданады. Келесі жылы ауыспалы егіс танабының өткен жылы теңестіруші егістер себілген бір жартысына сорт сынау бойынша тәжірибелер салады, ал екінші жартысына теңестіруші егістерді жүргізеді, яғни теңестіруші егістер және тәжірибелер ауыспалы егістің жекелеген танаптарында бір жылдан кейін кезектескен тәртіппен ауысады.

1. 
   Тәжірибе салуға жер учаскесін таңдау және дайындау кезінде қандай іс-шаралар жасалуы тиіс және олардың негізгі міндеттері қандай?
   
2. 
   Тәжірибені орналастыру үшін жер телімі қандай негізгі талаптарға сай болуы тиіс және тәжірибеге жер учаскесін таңдаған кезде қандай жағдайлар сақталуы тиіс?
   
3. 
   Танаптық тәжірибе үшін жер учаскесінің типтілігі түсінігі?
   
4. 
   Жер учаскесінің жер бедеріне қандай талаптар қойылады және не үшін?
   
5. 
   Жер учаскесінің топырағына құнарлылығы бойынша қандай талаптар қойылады және бұл көрсеткіштерді анықтау үшін қандай жұмыстар жүргізілуі тиіс?
   
6. 
   Тәжірибелік жер учаскесінің тарихын зерттеудің мәні неде және қандай негізгі сұрақтар есепке алынуы тиіс?
   
7. 
   Барлаушы егістердің, бөлшектік есептеу жұмысының және бұл жұмыстарды жүргізу әдістемесінің мәні неде?
   
8. 
   Агротехникалық және сорт сынау тәжірибелеріндегі теңестіруші егістердің мәні неде және оларды жүргізу әдістемесі қандай?
   
9. 
   Қандай жағдайларда барлаушы егістерде бөлшектік есептеу жұмыстарын жүргізудің қажеттілігі болмайды?
   

Әдіс және әдістеме – көпжоспарлы түсінік, ал терминдер грек тілінен алынған, яғни оларды кеңінен алып қарастырғанда төмендегідей мағыналарды береді:

Қазіргі кезде танаптық тәжірибе әдістемесі түсінігінің астарында келесідей элелменттердің жиынтығы түсіндіріледі: нұсқалар саны, мөлдектердің ауданы, оның пішіні және бағыты, қайталымдар, қайталанулар және оларды тәжірибелік жер учаскесіне орналастыру, зерттеу объектісі ретінде өсімдіктің өсіп-даму кезеңдеріне барлық тіршілік кезеңінде тиісті бақылаулар жүргізу, өнімді есептеу әдісі, тәжірибені уақытқа сай ұйымдастыру, сонымен қатар зерттеу жұмысын жүргізген кезде аталған элелменттерді қатаң түрде сақтау.

Тәжірибенің жер телімі топырағының құнарлылығының ала-құлалылығының әсерінен туындайтын қателіктерді азайту және тәжірибенің дәлдігін арттыру сияқты негізгі міндеттерді, зерттеу жұмыстарының әдісі мен әдістемесін (мөлдектердің негізгі көрсеткіштері, яғни мөлшері (ауданы), пішіні, бағыты және орналасуы, қайталымдардың саны, сонымен қатар т.б. сұрақтар) қатаң түрде сақтау арқылы шешуге болады.

Тәжірибелік мөлдек – белгілі бір пішіні мен мөлшері бар, тәжірибелік жер телімі ауданының бір бөлшегі, ол өзіне тәжірибе нұсқасын, яғни зерттеліп отырған факторды (агротехникалық шара, сорт және т.б.) орналастыруға арналған. Мөлдекте келесідей аудандарды ажыратады: жалпы (егістік), есептеу алаңы, яғни бұдан өнім есептеледі және есептеу жүргізілмейтін алаң, яғни бұған басқа да (бөтен) факторлардың әсерінен қорғайтын (жанындағы мөлдектердің өсімдіктерінен, жолдардар және т.б.), қорғаныс алаңдары жатады, ал тәжірибенің дәлдігін анықтағанда есептеу алаңдарының мәліметтеріне сүйенеді.

Тәжірибенің қайталымы – тәжірибелік аймақтағы (территория) әр бір тәжірибе нұсқаларының бір текті мөлдектер саны. Аймақтық (территориальная) қайталым жер учаскесінің топырақ құнарлылығы бойынша ала-құлалылығын тәжірибенің әр бір нұсқаларымен толық қамтуға және нәтижесінде барлық тәжірибе бойынша анағұрлым сенімді, орташа нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Тәжірибенің қайталануы – тәжірибенің белгілі бір сызбанұсқа және уақытқа сай әдістеме бойынша қайталануы, ол қандай да бір агротехникалық шаралардың және сорттың зерттелген жылдарының санын көрсетеді, мұның өзі әр жылда қалыптасатын метеорологиялық жағдайларға байланысты, тәжірибеде зерттеліп отырған факторлардың әсерін, өзара әсерін және соңғы әсерін белгілеуге мүмкіндік береді. Анағұрлым сенімді нәтижелерге қол жеткізу үшін тәжірибе кем дегенде 3 жыл қайталануы тиіс деп есептеледі.
2 Тәжірибеге мөлдектер аудандарының, пішіндерінің, бағыттарының және қайталымдардың әсері

Тәжірибенің дәлдігін қайталымдардың санын және мөлдектердің ауданын ұлғайту арқылы арттыруға болады.

1 суретте көрсетілген динамика – қайталымсыз мөлдектердің ауданын 25 м²-ден 250 м²-ге дейін ұлғайтқанда (10 есе) тәжірибенің қателігі 10 %-дан 5,6 %-ға дейін төмендейтінін, сонымен қатар 100-121 м²-ге дейін ұлғайтқанда тәжірибенің қателігі 3,3%-дан 2,9 %-ға төмендейтінін, ал 225-250 м²-де 4,3-4,4 %-ға дейін төмендейтінін көрсетті.

Әдістемелік зерттеулер мәліметтерінің негізінде келесідей қортынды жасауға болады, яғни тәжірибенің анағұрлым жоғары дәлдігіне танаптық тәжірибедегі мөлдектердің есептеу алаңының ауданын 100-150 м² қылғанда ғана қол жеткізуге болады, сонымен қатар мөлдектердің ауданын ұлғайту, тіпті одан да көп қателіктерге әкеліп соғуы мүмкін, себебі ол тәжірибе салынатын жер учаскесінің ауданын ұлғайтуға әкеледі, сонымен қатар тәжірибенің жүргізілуіне жұмсалатын шығындардың көлемін және жасалатын жұмыс көлемін арттырады.

Мөлдектердің ауданы тәжірибеде зерттеліп отырған дақылмен, оны себу тәсілімен, бір шаршы метр жерге келетін өсімдіктердің санымен тығыз байланысты, мәселен, қатардағы тәсілмен себілетін дақылдардың, астық тұқымдас дақылдардың, мал азықтық дақылдардың 1 м² жерге келетін өсімдіктерінің саны орта есеппен 200-250 өсімдік болуы керек, ал отамалы дақылдардың – жүгері, тамыржемістердің саны небары 8-12 өсімдік, яғни мөлдектердің ауданы кішірек болғанда, әр бір мөлдекке келетін өсімдіктердің саны да шектеулі болады, себебі жекелеген өсімдіктердің өзіндік қасиеттеріне сай өзгергіштігі жеткілікті дәрежеде тегістелмейді (біркелкі болмайды), яғни мөлдектердің есептеу алаңдарының ауданында 40-60 өсімдік болғанның өзінде.

Сурет 1 – Мөлдектердің ауданы өзгермеген кездегі (25 м²) қайталымдар санының жоғарылауының және тәжірибенің бірлігіне қайталымсыз мөлдектер ауданының жоғарылауының әсері.

Селекциялық жұмыста, бірінші кезеңде селекционерде жаңадан шығарылған сорттың тұқымдық материалы шектеулі ғана болатын болса, онда мөлдектердің ауданы 0,5 м²-ден 2 м² арасында ауытқуы мүмкін, кішігірім сорт сынауларда – 5-10 м², ал конкурстық сорт сынаулар 50-100 м²-лік, кейде 200 м²-лік мөлдектерде жүргізіледі.

Тәжірибелік іс-жүргізу тәжірибесі көрсеткендей, яғни мөлдектердің ең жақсы пішіні ұзарған (созылған) пішін болып табылады, себебі бұндай мөлдектер, танап топырағының құнарлылығы бойынша ала-құлалылығын толықтай қамтуына байланысты, тәжірибенің қателігін азайтуға мүмкіндік береді, яғни мөлдек ұзын болған сайын бұл міндет (тәжірибе қателігін азайту) жақсы орындалады. Сонымен қатар, мөлдектер топырақ құрамы өзегертін бағытқа қарай ұзарған (созылған) болуы тиіс, мысалы, тәжірибені баурайлы жер учаскесіне салған кезде, мөлдектер баурайдың барлық бөліктерін қамти отырып, оның бойымен ұзартыла (созылған) салынуы керек. Мөлдектердің ұзарған (созылған) пішіні механизацияланған егістерде және тәжірибедегі өсімдіктерді күтіп-баптаған кезде қажет, сонымен қатар мөлдектердің ені сепкіштердің, агрегаттардың (құралдардың) алым енімен анықталады, мысалы, астықты қатардағы әдіспен себетін және астықты-шөпті сепкіштердің (СЗП-3,6, СЗТ-3,6 және т.б.) алым ені 3,6 м, аңыздық сепкіштердің алым ені 2,1 м, көкеністік сепкіштер СО-4,2 – 4,2 м, жүгері сепкіші СУПН-8 – 5,6 м және т.б., сепкіштердің бұндай алым ендерін негізге ала отырып мөлдектердің ені және жоспарланған ауданнан келіп ұзындығы анықталады. Барлық жағдайларда мөлдектердің пішіні тік бұрышты болуы тиіс. Ұзарған (созылған) пішіндер көлемі бойынша ірі (50 м² кем емес) мөлдектерде ғана пайдаланылады, себебі мөлдектердің ауданы кішігірім болса, онда ұзарған (созылған) пішінді мөлдектер өте тар болады, мұның өзі техниканы қолдануға, қорғаныс алаңдарын бөлуге қиындық туғызады.

1. 
   Тәжірибенің дәлдігін арттыратын қандай негізгі әдістер бар?
   
2. 
   Алынған мәліметтердің дұрыстығына әсер ететін, танаптық тәжірибені жоспарлау және жүргізу кезеңдерінің элементтері қандай?
   
3. 
   Танаптық тәжірибеге тән «әдіс» және «әдістеме» түсініктерінің анықтамасын беріңіз.
   
4. 
   Танаптық тәжірибедегі тәжірибелік мөлдек деген не?
   
5. 
   Танаптық тәжірибедегі қайталым және қайталану деген не?
   
6. 
   Мөлдектердің ауданы деген не және оның тәжірибенің дәлдігіне әсері қандай?
   
7. 
   Зерттеліп отырған шараларға байланысты мөлдектердің орташа мөлшерінің мәні қандай?
   
8. 
   Қорғаныс жолақтарын – бүйірлік, соңғы (аяқтық) және бұрылыс жолақтарын бөлудің мәні неде және олардың зерттеліп отырған шараларға байланысты ұсынылған ені?
   

Танаптық тәжірибені салу және жүргізу әдістемесін қатаң сақтау – тәжірибе қателігін азайту, тәжірибенің дәлдігін арттыру және сенімді нәтижелер алу қажеттілігінен туындайды. Дәл осыған бұдан бұрын, яғни жоғарыдағы бөлімде қарастырылған әдістемелік сұрақтар негізделген (нұсқалардың, қайталымдардың саны, мөлдектердің көлемі (ауданы), пішіні және бағыты, қорғаныс алаңдары және т.б.).

Тәжірибенің дәлдігін арттыруға бағытталған келесі кезектегі әдістемелік шаралар – тәжірибелік мөлдектерді нұсқалар және қайталымдар бойынша орналастыру әдісі болып табылады, оның өзі дұрыс нәтижелер алуда үлкен маңызға ие.

Танаптық тәжірибелерде мөлдектерді бір немесе бірнеше қабат (ярус) әдісімен орналастыруға болады, мұның өзі тәжірибедегі нұсқалар мен қайталымдарға, мөлдектердің көлеміне (ауданына), топырақтың құнарлылығына, тәжірибені салуда және жүргізуде қолданылатын техникалар мен құралдарға және көптеген басқа да факторларға тікелей байланысты. Мөлдектерді орналастырғанда келесідей жағдайларды (талаптарды) сақтаған дұрыс:

1. Әр түрлі топырақ құнарлылығын біртекті нұсқалармен мүмкіндігінше көп дәрежеде қамту, ал зерттеліп отырған шараның әр қайталымның мөлдектері топырақтың біркелкі құнарлылығы, ылғалмен қамтамасыз етілуі, жер бедері, аграрлық аясы және т.б. жағдайларында орналасуы тиіс.

2. Мөлдектерді көп қабатты әдіспен орналастырғанда, әр бір қабатта бір немесе бірнеше, бүтіндей бір қайталымды, қандай да бір қайталымның әр түрлі қатарлар бойынша ажырауына (үзілуіне) жол бермей орналастыруға болады.

3. Бір нұсқаның мөлдектері, тәжірибені көп қабатты әдіспен орналастырғанда горизонтальды бағыт сияқты, вертикальды бағытпен де жақын болмауы керек, ал көрші мөлдектер өздерінің ұзын жағымен жанасуы (жалғасуы) тиіс.
2 Мөлдектерді стандартты және жүйелі әдістермен орналастыру

Молостованың А.С. (1966) жіктеуі және қайталымдар бойынша мөлдектерді нұсқаларды орналастыру сызбанұсқасына сәйкес жүйелі түрде орналастыруға болады және мөлдектерді жүйелі түрде орналастыру тәртібін әр бір қайталымда сақтау қажет. Мөлдектерді қарама-қарсы да орналастыруға болады, бұндай жағдайда нұсқаларды орналастыру тәртібі керсінше бағытта өзгереді. Мөлдектерді көп қабатты әдіспен орналастырғанда және қайталымдарда мөлдектердің орналасуы тобымен ауысқанда мөлдектер сатылы тәртіппен орналасады, ал жүйелі орналасу ұстанымы сақталады. Әдістемелік істің тәжірибесінде мөлдектерді орналастырудың жүйелік және сатылы әдістері қолданылады.

Доспехов Б.А. тәжірибелік жер телімі мөлдектері бойынша үш негізгі тобын ажыратты: стандартты, жүйелі және рендомизациялық, Молостова А.С. жіктеуінен топтардың атауы және рендомизациялық әдіспен орналастыру әдісінің қосылуымен ерекшеленеді.

Стандартты әдіс – әр бір қайталымда бірнеше бақылау нұсқаларының (стандарт) орналасуын қарастырады, яғни тәжірибенің әр бір 1-2 нұсқасынан кейін (сурет 2).

Тәжірибе қайталымдары
I						II						III						IV
1 St	2	3	1 St	4	5	1 St	2	3	1 St	4	5	1 St	2	3	1 St	4	5	1 St	2	3	1 St	4	5	1 St

Сурет 2 – Төрт қайталымда бес нұсқаны мөлдектер бойынша орналастырудың стандартты әдісі

Стандартты әдісте әр бір зерттеліп отырған нұсқа өзінің бақылау (стандарт) нұсқасымен салыстырылады, мұның өзі топырақтың құнарлылығы бойынша ала-құлалылығының теріс әсерін жоюға, эксперименттің қателігін минимум дәрежеге дейін төмендетуге және тәжірибеде зерттеліп отырған сорттың немесе агротехникалық шараның тиімділігіне анағұрлым дәл баға беруге мүмкіндік береді, себебі көршілес орналасқан мөлдектегі бақылау нұсқасымен (стандартпен) салыстыруға, сонымен қатар сорттың ерекшелігін (айрықша белгілерін) тіпті көзбен шолу арқылы бағалауға мүмкіншілік бар. Дегенмен, мұл әдістің бірқатар кемшіліктері де жоқ емес, яғни мөлдектердің саны, бақылау нұсқасын екі нұсқадан кейін орналастырғанда 40%-ға, бір нұсқадан кейін орналастырғанда 50 %-ға көбейеді, нәтижесінде тәжірибе үлкейеді, жер аумағы тиімсіз пайдаланылады, еңбек шығыны артады, әсіресе, зерттеліп отырған нұсқалардың саны көбейгенде. Бұл әдіс көбінесе сорт сынауда кеңінен қолданылады, сонымен қатар селекционерлермен таңдаудың бірінші кезеңінде: тұқымдық материалдың жетіспеуіне байланысты қажетті көлемдегі мөлдектер мен қайталымдардың саны болмайды, сондықтан зерттеліп отырған мөлдектерді бақылау нұсқасымен қатар орналастырып, олардың қайсысының болашағы зор екенін анықтауға болады.

Жүйелік – бұл әдіс тәжірибе нұсқаларын әр бір қайталымда, бір немесе шахматтық тәртіппен екі және одан да көп қабаттарда жүйелі тәртіппен орналастыру (сурет 3).

Тәжірибе қайталымы
I					II					III					IV
1 Бақылау	2	3	4	5	1 Бақылау	2	3	4	5	1 Бақылау	2	3	4	5	1 Бақылау	2	3	4	5

Сурет 3 – Төрт қайталымда бес нұсқаны мөлдектер бойынша жүйелі әдіспен орналастыру

Шахмат тәртібі әр түрлі қабаттардың қайталымдарында нұсқалардың араласып орналасуын қарастырады. Келесі қабаттарда нұсқаларды орналастыру жұмысын әрі қарай жылжытуға қажетті, мөлдектердің санын анықтау үшін нұсқалардың санын тәжірибелердің санына бөледі: нұсқалардың саны сегіз болғанда және қайталымдар екі қабатта орналасқанда 4 нөмірге (8:2=4), үш қабатты орналасқанда – 3 нөмірге жылжыту қажет. Бұл әдістің ең басты артықшылығы – танаптық тәжірибе салуды (себу), бақылаулар және өнімді есептеу жұмыстарын жүргізуді жеңілдетеді, сонымен қатар қайталымдар мен әр түрлі нұсқалардың мөлдектерінде қате жібермеуге мүмкіндік береді.

Доспехов Б.А. (1985) пікірі бойынша жүйелі әдістің бірқатар кемшіліктері бар, нақты айтқанда «тәжірибе нұсқалары бойынша болуы мүмкін және көбіне болатын ойда жоқ бұрмаланушылықтар, сонымен қатар тәжірибенің қателігін статистикалық бағалаудың сенімсіздігі», яғни осыған байланысты автор тәжірибе нұсқаларын орналастырудың анағұрлым тиімді әдісі – рендомизация деп көрсеткен.

Танаптық тәжірибелерде нұсқаларды рендомизация әдісімен орналастыруды қолдану, әлі күнге дейін көптеген таластар туғызуда, яғни кездейсоқ таңдаудың және нұсқалардың рендомизациясының талаптары ғылыми дәлелденбеген деп есептеледі, экспериментте кездейсоқтық орынсыз және зиянды, ал рендомизацияны мүлде ұсынуға болмайды, себебі «мөлдектерді рендомизация әдісімен орналастырған кезде біз саналы түрде өзімізге және өзіміздің тәжірибе нәтижелерін жеребеге, кездейсоқ ойынына бағындырамыз».

Танаптық тәжірибенің (және т.б. бірқатар тәжірибелердің) нәтижелеріне дисперсиялық талдау жасау әдістерімен айналысып жүрген бірқатар математиктер (Фишер Р.А., 1958, Перегудов В.Н., 1961, Доспехов Б.А., 1979 және т.б.), рендомизация тәжірибені бағалауда орнынан алу қаупіне біраз кедергі (жояды) болады және экспериментаторға тәжірибелік жұмыстардың сапасын дұрыс сипаттауды көрсетеді. Доспехова Б.А. (1979) пікірінше, «Нақты салыстыруларды және статистикалық бағалауды талап ететін танаптық тәжірибелерді жоспарлау үшін нұсқаларды орналастырудың қазіргі заманғы әдістерін пайдаланған дұрыс, оның негізі – рендомизация болып табылады». Бұл көзқарасты ескермеуге болмайды, ең құрғанда рендомизацияның жалпы негізін білу қажет.

Сурет 4 – Төрт қайталымда бес нұсқаны рендомизация әдісімен мөлдектерде орналасу

Тиісті әдістемені пайдалана отырып (кесте 1, қосымша), қандай нұсқалар тәжірибенің әр бір қайталымының әр бір мөлдегінде орналасу керек екенін көрсететін сандарды есептеп шығарудың алғашқы пунктін ғылыми белгілеуге және алуға болады.

Доспехов Б.А. пікірінше, тәжірибелік мөлдектерді латын квадраты және тік бұрышы әдісімен оранластыру, жер телімі топырағының құнарлылығының жүйелі түрде өзгеруінің, тәжірибе нәтижелеріне екі өзара перпендикулярлы бағыт бойынша әсер етуін жоюға мүмкіндік береді.

I

Тәжірибені салу техникасы: тік төрт бұрышты немесе тік бұрышты пішіндегі жер телімі тәжірибедегі нұсқалар санына сәйкес келетін, қатарлар мен бағаналар санына көлденең (горизонтальді) және тік (вертикальді) бағыттарда қағылады, сонымен қатар әр бір қатар немесе бағана тәжірибеде зерттеліп отырған барлық нұсқаларды қосады. Мөлдектердің пішіні ұзарған (созылған) болса, онда латын квадратының рендомизацияланған қайталымдардың алдында артықшылығы болмайды. Тәжірибені латын квадраты әдісімен салу бірқатар жағдайларды (тәртіпті) сақтауды талап етеді – тәжірибелік нұсқалардың саны қайталымдардың санына тең болуы тиіс, осыған орай мөлдектердің саны тәжірибенің нұсқаларының екі еселенген санына тең болады, мысалы, тәжірибеде бес нұсқа болған жағдайда мөлдектердің саны 5х5=25 тең, алты нұсқа болғанда 6х6=36 және т.б. Алты нұсқалы танаптық тәжірибенің латын квадраты әдісімен орналасу сызбанұсқасының бір нұсқасы 6-суретте келтірілген.

Бірінші (негізгі мөлдектер) және екінші (субмөлдектер) кезектегі мөлдектер бойынша тәжірибелерді рендомизация әдісімен орналастырады, сонымен қатар негізгі мөлдектердің нұсқалары әр бір қайталым бойынша өздігінен рендомизацияланады, екінші немесе кейінгі кезектердегі мөлдектердің нұсқалары әр уақытта қайтадан немесе әр бір негізгі мөлдектер және олардың топтары үшін, мысалы, бүтіндей қайталым үшін рендомизацияланады.

Сурет 8 - Екі факторлы (1-2 нұсқалар) және үш факторлы (3-4 нұсқалар) тәжірибелер салғанда мөлдектердің ыдырату сызбанұсқасы

Жер учаскесінде тәжірибе нұсқаларын орналастыру әдістерін – стандартты, жүйелі немесе рендомизациялық, қарастыруды қортындылай келе келесідей мәселеге баса назар аударған жөн: егер зерттеліп отырған факторлардың әсері (ықпалы) географиялық бейнелегенде қисық сызық пішінді болса, яғни қисық сызық фактор шамасының өсуіне байланысты жоғарылайды, немесе, мысалы, жылу режимі төмендегенде қисық сызық максимум дәрежеге жетеді, кейін төмендейді немесе теңеседі (тегістеледі), яғни фактордың – тыңайтқыш мөлшерінің жоғарылауы және т.б. өнімнің жоғарылауына әсер етпейді, сондықтан тәжірибе нұсқалары мөлдектер бойынша қандай әдіспен орналасса да, эксперименттің нәтижелерін аяқталған деп есептеу қажет. Мысал ретінде (сурет 9) судан шөбінің (жылу сүйгіш дақыл) өнім қалыптастыруына себу мерзімдерінің әсерін зерттеу нәтижелерінің мәліметтері келтірілген.

Сурет 9 – Себу мерзімдеріне байланысты судан шөбінің қалыптастырған көк балауса өнімінің динамикасы, ц/га.

1. 
   Тәжірибе мөлдектері бойынша нұсқаларды орналастырудың қандай әдістері бар және олардың жалпы сипаттамасы ?
   
2. 
   Тәжірибе нұсқаларын стандарт әдісімен орналастырудың ерекшелігі қандай және бұл әдістің оң және теріс жақтарын сипаттаңыз?
   
3. 
   Тәжірибе нұсқаларын жүйелік әдіспен орналастырудың ерекшелігі қандай бұл әдіс бойынша тәжірибе нұсқаларын орналастырудың негізгі әдістері? Бұл әдістің оң және теріс жақтары қандай?
   
4. 
   Тәжірибе қайталымдары мен нұсқаларын бір, екі және одан да көп қабаттарда орналастырудың маңызы неде?
   
5. 
   Танаптық тәжірибе нұсқалары мен қайталымдарын рендомизация әдісімен орналастырудың мәні неде және бұл әдістің стандарт және жүйелі әдістермен салыстырмалы бағасы?
   
6. 
   Тәжірибе нұсқаларын рендомизация әдісімен орналастырудың қандай әдістері бар және рендомизациялау техникасы қандай?
   
7. 
   Ұйымдастырылмаған (толық рендомизация) қайталымдардың мәні неде және олар қалай орналасады?
   
8. 
   Рендомизацияланған қайталымдардың мәні неде және қайталымдар мен нұсқаларды орналастыру сызбанұсқасы қалай құылады?
   
9. 
   Латын квадраты және тік бұрышы әдістерінің мәні неде, оларды қолдану жағдайы қандай және тәжірибеде бұл әдістермен қайталымдарды мен нұсқаларды орналастыру сызбанұсқасы қалай құрылады?
   
10. 
    Шашыраған мөлдектер әдісінің мәні неде, бұл әдіс қандай жағдайларда қолданылады және шашыратып орналастыру сызбанұсқасы қалай құрылады?
    
11. 
    Мөлдектерді араластырып орналастыру әдісі қандай жағдайларда қолданылады және оның негізгі міндеті?
    
12. 
    Белгілі бір факторды зерттеген кезде қандай көрсеткіштер тәжірибенің аяқталғанын көрсетеді?
    

Танаптық тәжірибеден тәжірибе салу әдістемесінің барлық негізгі талаптарын – мөлдектерді орналастырғанға дейінгі жасалатын жұмыстардан бастап, яғни жалпы аяны (фон) дайындау: алғы дақыл және дақылдың ауыспалы егістегі орны, топырақ өңдеу, тыңайтқыш енгізу және т.б. жұмыстар, белгілі бір аймаққа ұсынылған агротехника деңгейіне сәйкес келуі тиіс, сонымен қатар дақылдар және олардың сорттары егістікке енгізілген болуы керек, себілетін тұқымдық материалдар жоғары деңгейдегі себу сапасына ие болуы қажет, себу және жинау техникалары қазіргі заман талаптарына сай болуы керек, себу мерзімдері мен себу тәсілдері, тұқымның себу мөлшері қатаң сақталуы тиіс және т.б. талаптарды қатаң түрде сақтай отырып толық құнды нәтижелер алуға болады.

Тәжірибе жүргізудің кез-келген кезеңдерінде жіберілген, техникалық сипаттағы қателіктер жалғыз (бір, дара) өзгешелік қағидасын бұзады, эксперимент нәтижелерін бұрмалайды, ал тәжірибе салу және жүргізу үрдісінде жіберілген қателіктерді ешқандай математикалық өңдеулермен дұрыстауға болмайды, яғни жұмыстың нәтижелілігі және алынған мәліметтердің бағалылығы төмендейді (мәліметтер құнсызданады). Осыған байланысты танаптық тәжірибені жүргізудің барлық техникалық талаптарын қатаң түрде сақтау – сенімді нәтижелерге қол жеткізудің маңызды бір шарты болып табылады, яғни ол зерттеліп отырған агротехникалық шараларға немесе белгілі бір дақылдың жаңа сұрыптарына дұрыс (әділ) баға беруге және оларды өндірістік жағдайда кең ауқымда сынап көру және іс-тәжірибеге енгізуге ұсыныс жасауды негіздеуге мүмкіндік береді.

	В А	1 қайталым							2 қайталым							3 қайталым							4 қайталым							С Д
		1	2	3	4	5	6	7	1	2	3	4	5	6	7	1	2	3	4	5	6	7	1	2	3	4	5	6	7
		Мөлдектердің нөмірі
		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28
144

Сурет 10 – Тәжірибе мөлдектерін бір қабатқа орналастырудың сызбанұсқалық жоспары

Танапта тәжірибе салу жұмыстарына кіріспес бұрын, тәжірибе мөлдектерін, нұсқаларын және қайталымдарын орналастыруды жер учаскесінің сызба нұсқалық жоспарына келтіру қажет, сонымен қатар барлық тәжірибенің, ондағы мөлдектер мен қайталымдардың енін, ұзындығын және жалпы жер көлемін анықтау керек.

Танаптық тәжірибені танаптағы жер учаскесіне салу (қағу) үшін келесідей құрал-жабдықтар және аспаптар қажет:

а) тік бұрыштарын шығару үшін теодолит немесе экер;

б) ұзындығы 20 м кем емес өлшегіш лента немесе рулетка;

в) ұзын, мықты жіп;

г) тәжірибе шекарасын белгілеуге қажетті, тәжірибенің төр бұрышына қағылатын 4 бұрыштық діңгек (репер);

д) ұзындығы 1,5-2 м 5-10 ағаштар;

е) мөлдектердің шекарасын белгілеу үшін қолданылатын, ені 3-4 см, ұзындығы 25-30 см жұмыс қазықтары, олардың саны мөлдектердің санынан екі есе көп болуы қажет, сонымен қатар 10-15 дана қосымша (запас) қазықтар болуы тиіс.

Жұмысты тәжірибенің ұзын жағынан сызық салудан бастаған жөн, мысалы АД (сурет 10).

Бұл сызықты өлшегеннен кейін А және Д нүктелерін экер бойынша қалпына келтіреді, немесе басқаша әдіспен, яғни өлшегіш лентамен АВ және ДС жақтары өлшенетін, оларға перпендикулярлы әдіспен, ал В және С нүктелеріне қазықтар қағып олардың бір-бірінен ара қашықтығын өлшейді, сонымен қатар ВС жағы АД жағына тең болуы керек. Егер ауытқулар байқалатын болса, онда тәжірибе салудағы қателікті тауып, оған түзетулер жасау қажет. Тәжірибенің жалпы контурын (пішінін) асқан дәлділікпен жүргізу қажет, себебі белгіленген А,В,С,Д нүктелері кейінгі тәжірибелерді мөлдектерге орналастырғанда (салғанда) алғашқы нұсқа болып табылады.

Жер учаскесінің бір бағытында АС=4 м кесіндісін белгілеп, А нүктесінен, ұзындығы 3 м болатын, циркуль ретінде жіпті пайдалана отырып, шамаланған В нүктесіне кертілген таңба (засечка) салу қажет, ал кейін С нүктесінен, ұзындығы 5 м болатын жіпті пайдалана отырып, В нүктесіне кертілген таңба салынады, олардың қиылысқан жері В бұрышын береді, ал ВАС бұрышы 90⁰ (тік) болады.

В

3 м

А 4 м С

Сонымен қатар, тәжірибені айналдыра ені 2 м қорғаныс жолағын және мөлдектердің шетіне, ені 15 м дейін бұрылыс жолақтарын қарастыру қажет.

В

1,0

А

5

Е

Мөлдектерді екі қабат әдісімен орналастырғанда, екі қабаттың арасынан,топырақты өңдегенде, себу жұмыстарында, өсімдіктерді күтіп-баптағанда және өнімді жинағанда ауыл шаруашылық техникаларының еркін бұрылуына мүмкіндік беретін, ені 15 м-ден кем емес бұрылыс жолақтары қарастырылады және оның көлемі мөлдектердің жалпы ауданына қосылады (сурет 12).

Сурет 12 – Тәжірибені екі қабатқа орналастырғанда мөлдектер мен қайталымдардың орналасуының сызбанұсқалық жоспары

Тәжірибенің ауданын есептеген соң, мөлдектерді бір қабатқа орналастырғанда мөлдектердің, қорғаныс және бұрылыс жолақтарының жалпы ауданы - 8208 м², ал екі қабатқа орналастырғанда - 7930 м² деп белгілеуге болады.

Жер учаскесінің шекаралары қағылған соң, оны мөлдектерге бөледі, яғни ұзын жақтары бойынша АД және ВС (сурет 10), өлшегіш лента және рулетканың көмегімен, танаптық мөлдектердің ені өлшенеді және оның шекарасына қазық қағылады, ол қазықта қайталымдардың және мөлдектердің нөмірі жазылады: алымында – мөлдектердің нөмірі, ал бөлімінде – қайталымдардың нөмірі жазылады, мысалы, 1,2,8 … 8, 9, 10 және т.б.

1 1 1 2 2 2

Егер мөлдектерді қағу жұмыстары дұрыс орындалса, онда олар жер учаскесінің шекарасында орналасулары тиіс, мөлдектерді көп қабаттарда орналастырғанда, мөлдектерді қағу жұмыстарын әр бір қабатта жеке-жеке жүргізу қажет, бірақ әр бір қабаттың шекарасы бір сызық бойында болуы қажет.

Мөлдектерді қағып болған соң, жер учаскесінің шекарасын бекіту қажет, жалғастырылатын сызықтың ұзын жағында, қорғаныс жолақтарының шекарасында әрдайым реперлер (ағаш, металл қазықтар) қойылады, ал реперлерден шеткі мөлдектердің бұрышындағы нүктелерге дейінгі қашықтық дәл өлшенуі тиіс және жоспарға енгізілуі керек, яғни бұл мөлдектер бойынша уақытша қойылған, жұлынып қалған немес орнынан қозғалтылған қазықтарды қалпына келтіру үшін қажет.
2 Танаптық жұмыстарды жүргізу әдістемесі

Танаптық жұмыстарды жүргізген кезде келесідей негізгі ережелерді сақтау қажет:

1. Тәжірибенің барлық нұсқаларында барлық жұмыстарды бір мезгілде жүргізу қажет, сонымен қатар ауылшаруашылығы жұмыстарының барлық түрлерін, әр бір жекелеген тәжірибелерде бір күнде жүргізілуі тиіс, ол мүмкін болмаса жұмысты бір қайталыммен аяқтау қажет. Барлық жұмыстар тәжірибенің барлық мөлдектерінде біркелкі жүргізілуі керек, яғни жалғыз өзгешелік қағидасын (барлық жұмыстардың бір уақыттылығы, біркелкі сапалылығы және қысқа мерзімділігі) сақтау қажет.

2. Орындалатын барлық жұмыстардың жоғары сапалылығы. Тәжірибелік жер учаскесіндегі агротехникалық ая (фон) оңтайлы болуы қажет, сонымен қатар зерттеліп отырған белгілі бір фактордың әсеріне (ықпалына) кедергі келтірмейтін, жаңа, қарқынды технологиялар мен іс-шаралар пайдаланылатын, белгілі бір аймаққа ұсынылған технологияның талаптарына сай болуы қажет.

3. Тәжірибені және өсімдіктерді күтіп-баптау жұмыстары зерттеліп отырған дақылдың танаптық жағдайдағы күтіп-баптау жұмыстарындағы іс-шараларымен сәйкес болуы тиіс, ал барлық жұмыстар өз уақытында, біркелкі және тыңғылықты жүргізілуі тиіс (химиялық және қолмен өңдеу, қатараралық өңдеу, үстеп қоректендіру және т.б.). Тәжірибенің өзгешелігі есепке алынуы тиіс (мысалы, тәжірибе міндеттерімен қаншалықты сәйкестігіне байланысты себу мерзімдері және өңдеу жұмыстары).

4. Топырақты өңдеу техникасы – тәжірибеде топырақты өңдеу техникасы барлық нұсқалар үшін бірдей ме, жоқ әлде зерттелетін фактор ретінде ме, соған байланысты жүзеге асырылады.

Дақылдарды себу кезінде және сол сияқты топырақты өңдеу кезінде екі жағдай болуы мүмкін, біріншісі, тәжірибенің барлық нұсқаларында дақылдарды бір мезгілде және бір тәсілмен сепкен кезде (мысалы, тұқымның себу мөлшерін, тыңайтқыштардың мөлшерін және т.б. зерттеген кезде) және екіншісі, дақылдарды әр түрлі себу мерзімдерінде және әр түрлі себу тәсілдерін қолданғанда, мысалы, дақылдардың себу мерзімдерін және себу тәсілдерін (қатардағы себу тәсілі, кеңқатарлы себу тәсілі және т.б.) зерттеген кезде.

Дақылдарды себу мөлдектердің бағытымен, ал танапты негізгі өңдеу көлденең жүргізілуі керек. Тәжірибені жоспарлағанда, мөлдектердің енін сепкіштер сиятындай етіп жоспарлау қажет, яғни мөлдектердің ауданы сепкіштердің немесе басқа да тіркемелердің (агрегат) енімен сәйкес болғаны дұрыс.

Белгілі бір дақыл тұқымының себу мөлшерін зерттегенде, сепкіштердің себу мөлшерін қайта-қайта ауыстыры жүрмес үшін, ең бірінші барлық мөлдектерді (бірнеше қайталымдағы біртекті мөлдектерді) бір себу мөлшерімен сеуіп шығады, кейін екінші, одан кейін үшінші және т.б.

Жоғарыда аталған тәжірибелерден басқа тәжірибелерде, тәжірибенің жағдайын жақсарту мақсатында бірқатар арнайы жұмыстар жүргізіледі: жолақтарды тазарту (мәселен, арамшөптерден), «таза» қазықтарды қағу, этикеткалар қою және т.б., сонымен қатар мөлдектердің қорғаныс жолақтарының ені қойылатын негізгі талаптарға сай болуы тиіс.

Танаптық тәжірибеде өсімдіктерді күтіп-баптау жұмыстарының, өндірістік жағдайда өсімдіктерді күтіп-баптау жұмыстарынан ешқандай айырмашылықтары болмауы тиіс, сонымен қатар барлық жұмыстар тәжірибенің барлық мөлдектерінде біркелкі және бір уақытта жасалуы тиіс. Жер учаскесінің арамшөптермен ластануының біркелкі болмауы зерттеліп отырған факторға әсер етуі мүмкін, сондықтан тәжірибелік барлық мөлдектерді арамшөптерден таза күйінде ұстау қажет.

Дегенмен, белгілі бір шараларды зерттеудің бірқатар тәжірибелерінде, мысалы, себу мерзімдерін және т.б., арамшөптерді есепке алу үшін сол қалпында қалдыру қажет. Нәтижелерін өндіріске ұсыныс ретінде ұсынуға болатын тәжірибелерде арамшөптерді қолмен жою жұмыстарын жүргізудің қажеттілігі жоқ, мысалы, көпжылдық шөптерді қолданатын және олардың бүркемелі және бүркемесіз себу әдістерін зерттеу тәжірибелерінде көпжылдық шөптерді салыстырмалы бағалағанда, олардың себілген (көпжылдық шөптердің бірінші тіршілік жылында) жылы арамшөптерге қатынасы бойынша бәсекеге түсу қабілеттілігін бағалағанда және т.б. тәжірибелерде арамшөптерді жоймай, сол қалпында сақтау қажет. Тәжірибелерде өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы, тәжірибеде зерттеліп отырған технология элементтерінің нәтижелеріне немесе сорттарды салыстырмалы зерттеу нәтижелеріне кері әсер ете алатын, ең жақсы күресу шараларын қолдану қажет.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Толыққұнды танаптық тәжірибе жүргізудің негізгі жағдайлары қандай?
   
2. 
   Тәжірибелік жер учаскесін мөлдектерге бөлгенде қандай құралдар пайдаланылады?
   
3. 
   Танаптық тәжірибені салғанда, тік бұрыштарды белгілеудің қандай әдістері бар?
   
4. 
   Тәжірибені бір қабатты және көп қабатты әдістермен орналастырғанда, жер учаскесін қайталымдар мен мөлдектерге бөлудің әдістемесі қандай?
   
5. 
   Мөлдектердің жалпы және есеп жүргізу ауданынан, қорғаныс және бұрылыс жолақтарын бөлудің әдістемесі қандай?
   
6. 
   Танаптық тәжірибеде тәжірибенің шекараларын бекітудің, қазықтармен және этикеткалармен безендірудің қандай әдістері бар?
   
7. 
   Тәжірибелерде қандай негізгі танаптық жұмыстар жүргізіледі және оларға қойылатын негізгі талаптар қандай?
   
8. 
   Тәжірибелерде дақылдарды себу және басқа да жұмыстарды орындау технологиясы қандай?
   
9. 
   Танаптық тәжірибелерде қандай есептеу және бақылау жұмыстары жүргізіледі және олардың жалпы жіктелуі (классификациясы)?
   

Тәжірибе мөлдектеріне өнімді жинау мен есептеу мерзімі келгенге дейін бірқатар дайындық жұмыстарын жүргізу қажет: қай мөлдектерде бракқа шығару, қай мөлдектерді шығарып тастау керектігін алдын-ала бағалап, қорғаныстардан, бракққа шығаруға, алып тастауға арналған мөлдектерден өсімдіктерді алып тастау.

Мөлдектерді толық бракқа шығару мен алып тастау алдыңғы бақылаулар мен жазулар негізінде жасайды, мөлдектердің мынандай зақымданулары бар болса (өсімдіктердің түсіп қалуы, залалдау, аурулар мен зиянкестер), жұмыстағы қателіктер, себу жамылғысының біркелкі еместігі, яғни зерттелетін тәсілге тәуелсіз өнім өзгергенде, сондықтан бракқа шығару мен алып тастауды жасау керектігі туады.

Бірақ сабақ бітіктігінің (шөпотының) қайталымдардағы немесе мөлдектердің кейбір бөліктеріндегі әртүрлі жағдайына байланысты, субьективті түрде мөлдектерді толық бракқа мен алып тастауға мүлдем болмайды. Егер бұл жұмысты міндетті түрде атқару керек болса, онда мөлдекті белгілі-бір бөлігін алып тастау керек (жартысын, үштен бір бөлігін, төрттен бір бөлігін және т.б.), міндетті түрде тікбұрышты болу керек, өйткені мөлдектің барлық ауданына қайта жасалатын есептеулерді жеңілдетеді.

Мөлдектің жартысынан көп бөлігі зақымданған жағдайда, ол толық бракқа шығарылады, және ауданы аз мөлдектері (20-25 м²) бар тәжірибелерде 4-6 және одан да көп қайталымдарда мөлдекті толық бракқа шығару қажет. Белгіленген алып тасталатын мөлдектер аудандарын өлшеп, таяқшалармен белгілеп және оларды жинай бастайды.

Тәжірибе мөлдектерінде жинау мерзімін, тәсілін таңдау және өнімді есепке алу зерттелетін факторлар кешенінің өте маңызды бөлігі болып саналады, зерттелетін факторлар агротехникалық тәсілдерінің немесе сорттар қасиеттерінің өнімділікке және алынған өнімнің сапасына әсері.

Жинау мерзімін анықтау кезінде, тәжірибе алдында қойылған мақсаттарға сүйену керек. Мысалы, сорттарды зерттегенде мөлдектерді жинауды олардың пісуіне қарай, барлық мөлдектерде піскенше өткізу керек, өйткені қойылған мақсаттар орындалмай қалуы мүмкін.

Өсімдіктердің біркелкі пісуі жағдайында немесе мал азықтық дақылдарда шабылмалы пісу кезеңінде, өнімді бір мерзімде барлық мөлдектерде бір күн ішінде, болмаса әр қайталым мөлдектерін бір күнде жинаған дұрыс. Өнімді жинау мен есепке алуда әдістеменің барлық талаптарын орындау керек, өйткені әдістемеден ауытқу, ұқыпсыздық тәжірибенің құнсыздануына әкеледі.

Қатарлап (жаппай) себілетін дақылдармен жасалатын тәжірибелерде қорғаныстарды тартылған жіп немесе сым бойымен шауып алады, отамалы дақылдармен (кең қатарлап себу тәсілі) жасалған тәжірибелерде қорғаныс алаңдарына жататын қатарлар саны саналады, бракқа шығарылатын және алып тасталынатын мөлдектерден, қорғаныс алаңдарынан өнімді жинау жүргізіледі және тәжірибеден алыс жерге апарылады. Отамалы дақылдармен жасалған тәжірибелерде әрбір есеп мөлдегінде нақты өсімдіктер, түптер немесе тамырлар саны есептеледі.
2 Өнімді жинау және есептеу әдістемесі

Өнімді жинау мен есептеудің екі негізгі әдісі бар – тікелей және жанама, тәжірибе мөлдектеріндегі өнімді есептегенде екі әдісте қолданыла алады.

Дәнді дақылдарды жинауды арнайы немесе кәдімгі комбайнмен жинау керек, бұл ұзартылған пішінді және 100 м² кем емес ауданды мөлдектерде ғана мүмкін. Қазіргі кезде ҒЗИ одан аз ауданды есеп мөлдектерінде мүмкіндік беретін, алым ені аз машиналарды қолдана бастады. Комбайнмен жинауды қолдану мөлдектерді алдын–ала дайындаусыз – қорғаныстарды шабу, шабулар жүргізу және т.б. жасамай, жұмысты жүргізуге мүмкіндік береді. Әрбір мөлдекті жинар алдында және біткен соң дәндер електерден өтуі мен толық бастырылуы үшін комбайнды 1-2 минутқа тоқтату керек, әрбір мөлдек дәндерін қаптарға жинайды, өлшеп, этикетка тағылады.. Сонымен бірге әрбір мөлдектен дәндер ылғалдылығына және арамшөптермен ластануына үлгілер алу керек.

Х – келтірілген өнім, кг;

А – алынып тасталған мөлдектен алынған нақты өнім

а – қалыпты мөлдек ауданы (м²);

в – шеттету ауданы (м²).

Дәнді және дәнді-бұршақ дақылдардың алынған бункерлік өнімі 14% ылғалдылыққа және 100% тазалыққа қайта саналу керек, бұл үшін әрбір мөлдектен 1 кг орташа үлгі алынып, талдау жасалады.

Х – 14% ылғалдылықтағы және 100% тазалықтағы өнімділік;

У – бункерлік өнімділік;

В – дәннің нақты ылғалдылығы, %;

С – дәннің нақты арамшөптермен ластануы, %.

В₁ – стандартты ылғалдылық.

Массаның ылғалдылығын анықтау келесі әдіспен өткізілуі мүмкін: өлшеу кезінде өнімнен үлгілер алынады, олар қайшымен мүмкіндігінше ұсақталады да тығыз тығындары бар банкаларға салынады, ылғалдылық кейін кептіргіш шкафта 65⁰ температурада 3-4 сағат ішінде анықталады.

Х – 16% ылғалдылықтағы пішен өнімділігі, ц/га;

У – жоғары ылғалды көк балауса немесе пішен өнімі, ц/га;

В – жинау кезіндегі, есептеуде, өлшегенде көк балауса немесе пішеннің ылғалдылығы, %;

84 - 16% ылғалдылыққа қайта есептеу коэффициенті.

Пішен сапасының маңызды көрсеткіші болып оның ботаникалық құрамы саналады, әдетте оны анықтағанда өсімдіктердің барлық түр құрамы емес, тек маңызды топтары ғана есептеледі. Себілген шөптерде (эспарцет, жоңышқа, түйежоңышқа, еркекшөп, қылтықсыз арпабас және т.б.) негізіг компонент саны (масса) және барлық қоспалар (әртүрлі шөптер, арамшөптер) есептеледі. Шөптер үлгілерін талдауды ылғалды түрінде өткізген жөн, бұл мақсатқа пішеннің шығуы анықталатын үлгібау қолданылады.

Аталғандардан басқа тәжірибенің мақсаттарына қарай тағы бірқатар көрсеткіштерді анықтау керек болады: дәндерде – ақуыздың, крахмалдың және нәруыздың құрамын, мал азықтық дақылдарда – ақуыздың, протеиннің, майлардың, клетчатка, азықтық өлшемнің және т.б.

- агротехникалық тәжірибелерде жинау мерзімдері бір мерзімде болу керек, яғни бір күнде және бір тәсілмен, сортсынау тәжірибелерінде дақылдар, сорттардың пісуіне қарай;

- зерттеу жұмысында өнімді жинау мен есепке алудың негізгі әдісі деп жаппай жинау мен әр мөлдектен таразымен өлшеуді санау керек;

- бірқатар «зерттеушілер» қолданатын үлгі аулалармен, баулармен өнімді есептеу әдісі өте сенімсіз, субъективизммен шектеседі, сондықтан нәтижелерге күмандануға болады;

- кейінгі талдау үшін үлгілерді алу жалпы ұсынылған әдістемелік нұсқаулармен сәйкес өткізілуі керек;

Келесі кезең өнімді есепке алу – алынған мәліметтерді біріншілік өңдеу және оларды сандық өңдеу, оның ішіне: алынған мәліметтерді агрономиялық талдау; мәліметтерді біріншілік сандық өңдеу; мәліметтерді статистикалық сандық өңдеу кіреді.

Агрономиялық талдау тәжірибені қою мен өткізудің әдістемесін нақты ұстануды, критикалық талдауды және ағымды бақылауларды өніммен салыстыруды қарастырады, сонымен бірге жазулардың дұрыстығын тексеріп, қателерді алып тастайды.

Танаптық тәжірибені біріншілік сандық өңдеу мыналарды қарастырады:

- өнімділікті мөлдек ауданынан 1 га өнімге қайта есептеу;

- өнімділікті стандартты ылғалдылыққа келтіру;

- өнімділіктің кестесін құру – варианттар, қайталымдар бойынша өнімдер жиынтығын анықтау, өнімдердің жалпы жиынтығын және тәжірибе мен варианттар бойынша орташа өнімділікті анықтау.

Бақылау сұрақтары

1. 
   Тәжірибелерді өнімді есепке алуға дайындау кезінде қандай жұмыстар жүргізіледі?
   
2. 
   Мөлдектерді бракқа шығару мен алып тастау және жинау әдістемесі қандай?
   
3. 
   Танаптық тәжірибелерде жинау мерзімдерін анықтау, өнімділікті есептеудің негізгі әдістері қандай, жұмыстарды жүргізу әдістемесі және оларды бағалау?
   
4. 
   Алып тастауды ескерумен бірге мөлдектен өнімділікті есептеу әдістемесі қандай? Стандартты ылғалдылық және өнім тазалығы деген не және оларды анықтау әдістемесі қандай?
   
5. 
   Дәнді және дәндібұршақ дақылдарының өнімін жинау, есепке алудың әдістері мен тәсілдері қандай?
   
6. 
   Мал азықтық шөптердің өнімін жинау мен есепке алудың ерекшеліктері қандай?
   
7. 
   Дәнді және мал азықтық дақылдарда талдауға үлгілер алу әдістемесі қандай?
   
8. 
   Шөптер өнімін стандартты ылғалдылық пен тазалыққа қайта есептеу әдістемесі қандай?
   
9. 
   Мал азықтық шөптердің көк балаусасы мен пішенінің ботаникалық құрамын талдауды өткізу әдістемесі қандай?
   
10. 
    Астық пен мал азығының сапасын бағалау үшін қандай талдаулар өткізу керек?
    
11. 
    Тәжірибе нәтижелерін біріншілік өңдеу деп нені айтамыз және біріншілік пен сандық өңдеуде, агрономиялық талдауда қандай жұмыстар жасалады?