тәуліктік  ыргақтылыққа

 себепші болады. Әрбір  ірі  табиғат  кешені  үшін температура  мен ылғалдылықтың, 

өсімдіктер  мен  жануарлардың  және  адамдардың  іе-әрекетінің  өзіне  тән  тәуліктік  жүйесі 

қалыптасады.  Мысалы,  күн  мен  түннің алмасуы, мұхит  суларының  толысуы  мен  қайтуы,  бриз 

желдері  бағыттарының  өзгеруі,  тау  жыныстарының  күндіз  қызып,  түнде  суынуы  тәулік  ішінде 

жүреді. 

туғызады. Ол  температура 

мен жауын-шашынның жылдық барысы- нан, кейбір ендіктерде жыл мезгілдерінің ажыратылуынан, 

өзендер-  дегі  су  режимінен,  қүстардың  жылы  жаққа  қайтуларынан,  қыста  үйқыға  кететін 

жануарлардан  және  т.б.  қүбылыстардан  айқын  көрі-  неді.  Әр  табиғат  кешенінің  өзіне  тән 

ырғақтылық  сипаты  бар.  Мың-  даған жылдар  бойы табиғатта  қалыптасқан  ырғақтылық  тіршілік 

дүниесі  үшін  қажетті  шарт  болып  табылады.  Жердің даму тарихын- да жүздеген,  мыңдаған  және 

миллиондаған жылдарды 

қамтыған 

ырғақты 

байқалған. 

Мысалы, апатты 

жер сілкінулер мен  тау түзілу  кезеңдері,  климаттың  суынуы  мен  жылынуы,  қуаңшылық,  су 

тасқындары ырғақты түрде ұзақ уақыт (11, 22-23, 80-90 жылдық және т.б.) аралығында қайта

 отырады. 

жіктелуі  жер  қыртысының 

құрылымына  жене  оларды  құрайтын  табиғат  компонеттерінің 

әртүрлілігіне  байланысты.  Географиялық  қабықтың  біртұтас  болуына  қарамастан,  оның  ірі 

бөліктеріндегі табиғат кешендері ендік бойынша өзгеріп отырады. Бұл географиялық қабықта Күн 

сәулесінің еркелкі таралуына байланысты. Әрбір материк пен мұхит аса ірі, өзіне тән қайталанбас 

табиғат  кешендерінің  жиынтығымен  ерекшеленеді.  Материктердің  экватор  маңындағы  жылу  мен 

ылғалды  көп  алатын  бөліктерінде  географиялық  қабықтағы  табиғат  процестері  анағұрлым  тез 

жүреді. Мұнда тіршілік дүниесінің түр құрамымен саны өте көп. Ал полярлық аудандарда керісінше 

табиғат процестері баяулап, тіршілік дүниесі біршама кедейленеді.  

Бір ендік аумағында да табиғат жағдайлары өзгеріске ұшырайды, ол жер бедері мен мұхиттың 

алыс-жақындығына  тәуелді  болады.  Сондықтан  географиялық  қабық  табиғатының  ішкі 

айырмашылықтарына  байланысты,  алып  жатқан  ауданы  ер  түрлі  аумақтық  табиғат  кешендеріне 

жіктеледі.  Ңұрлықтағы  табиғат  кешендері  бірнеше  табиғат  компоненттерінің  өзара  әрекеттесуі 

нәтижесінде ұзақ уақыт аралығында қалыптасады (41-суретті қараңдар). 

Табиғат  кешендеріндегі  барлық  компоненттер  географиялық  қабықтағы  тәрізді,  бір-бірімен 

өзара тығыз байланыста болғандықтан зат пен қуаттың алмасуы жүретін біртүтас жүйені қүрайды. 

Әрбір табиғат кешенінің өзіндік нақты шекарасы бар. Мысалы, орман, батпақ, көл тәрізді табиғат 

кешендерінің сыртқы көрінісі бір-бірінен айқын ажыратыладыланып отырады.  

Мұхиттық 

табиғат 

кешендері 

құрлықтағыдан 

айырмашылық жасайды.  Олар әртүрлі  еріген газ және  тұз 

қоспаларынан 

тұратын 

су 

массаларынан, 

тіршілік 

дүниесінен,  мұхит  табаны  жер  бедері  мен  түпкі 

шөгінділерден  және  т.б.  компоненттерден  тұрады. 

Дүниежүзілік  мұхит  жекелеген  мұхит  айдындары  және 

олардың  бөліктері  болып  саналатын  теңіз,  шығанақ,  бүғаз 

сияқты  табиғат  кешендеріне  жіктеледі. Сонымен қатар 

мұхитта 

тереңдікке 

қарай 

ажыратылатын 

табиғат 

кешендері де бар. 

Табиғат  кешендерінің  барлығы да әртүрлі  дәрежеде 

адамның  шаруашылық  әрекетінің  әсеріне  ұшырауда. 

Сондықтан  қазіргі  кезде  адам  әрекеті  нәтижесінде  күшті 

өзгеріске 

ұшыраған 

табиғат 

кешендерін 

жүктеу/скачать 406,23 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: