«геология» кафедрасы
жүктеу/скачать 349,02 Kb.
|
карто метод-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Тәжірибелік жҧмыс №2 Топографиялық карталар мен пландарда жер бедерін кескіндеу Жҧмыстың мақсаты
- Жҧмыстың орындалу тәртібі
- Тәжірибелік жҧмыс №3 Горизонтальдардың қасиеті және оларды нҥктелердің биіктігі арқылы жҥргізу Жҧмыстың мақсаты
- Тәжірибелік жҧмыс №4 Картадағы нҥктелердің координаталарын анықтау Жҧмыстың мақсаты
- Тәжірибелік жҧмыс №5 Теодолиттік тҥсірістің планын сызу Жҧмыстың мақсаты
| Жҧмыстыңорындалутәртібі: Студенттер масштаб түрлеріментанысып,олардажербедерініңпланынсызғандакездесетінесептердішешіп, пландағыкесіндініңұзындығыннемесе, керісіншекартадағыкесіндіөлшемінбілеотырып, оның жердегі ұзындығын табуды үйренеді.
Бақылау сҧрақтары: Масштаб деген не? Сандық масштабты қалай түсінесің? Сызықтық масштаб деген не? Көлденеңмасштабтықалайтүсінесің? Масштаб негізін және дәлдігін қалай түсінесің? Тәжірибелік жҧмыс №2 Топографиялық карталар мен пландарда жер бедерін кескіндеу Жҧмыстың мақсаты:Топографиялық карталар мен планда жер бедерін кескіндеуді, жер бедерінің пішінін айыруды және нүктелердің биіктігін анықтауды студенттерге үйрету. Теориялық бөлім: Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер және биіктіктерді жазу арқылы кескінделеді. Құрлық бетіндегі абсолют биіктіктері бірдей нүктелерді біріктіретін қисық тұйық сызықтар горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су деңгейінің төмендегенкездегікескінделетінучаскедегі жердің физикалық бетінде қалдырған ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдардың ең жақсы мысалы ретінде тұнба судың жағалық сызығын айтуға болады. Жер бедерін горизонтальдармен кескіндеген кезде олар-дың тек бүтін санмен алынған биіктіктері (метрмен керсетілгендері) ғана пландар мен карталарда көрсетіледі. Екі дәйекті горизонтальдар биіктігінің айырымы қиманын биіктігі (h), ал пландағы горизонтальдардьщ ара қашықтығы төсеу(d)депаталады. Топографиялық карталар мен пландарда жер бедері қимасының мынадай биіктіктері қабылданған (1-және 2-кестелер): 1 кесте
6
Жер бедерінің пішінін айыруды және нүктелердің биіктігін анықтауды жеңілдету үшінкартадағыәрбір төртіншінемесебесіншігоризонтальдар қалыңдатылады. Осындаймақсатпенгоризонтальдарға перпендикуляр қыскасызықшаларқойылады, оларбеткейдің төмендейтінбағытын көрсетіп, бергштрихдепаталады. Карталардагоризонтальдарқоңыртүспен көрсетіледі, олардыБалтықтеңізінің деңгейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь биіктігін көрсететінцифрлардыжазғандаолардың табаны еңкіштің темендеу жағына қарай бағытталған болуы тиіс. Жербедерініңнегізгіпішіндерімынадайболып бөлінеді: жазық, қырат (тау, тебе), қазаншұңқыр, жота, өзек жәнекезең. Таудың ең биік жері — шың, ал тау табаны — тау етегі деп аталады. Жазық жалпақ пішінді келеді. Егер жазықтың мүхит деңгейінен абсолют биіктігі м-ден аспайтын биіктікте жатса, онда оны ойпат деп атайды. Мұхит деңгейінен есептегенде 200 м-ден жоғары, бірақ 500 м-ден аспайтын биіктікте жататын жазықтарды қыраттар деп атайды. Мүхит деңгейінен 500 м-ден астам биіктікте жатқан жазықтар таулы үстірттер деп аталады. Жербетінің дөңестігікүмбезгенемесеконусқа ұқсас келетін жерлер биіктігіне карай тау немесетөбедепаталады. Таулар биіктігіне карай аласа, орташа және биік болады. Аласатаулар деп абсолют биіктігі500м-ден1000м-ге дейінгі тауларды атайды.Орташатаулардың биіктігі 1000 м-ден 2000 м-ге дейінгі ара-лықта болады. Ал биіктігі 2000 м-ден жоғары тауларды биік таулар деп атайды. Тостаған сияқты барлық жағынан тұйық ойпаңдарды қазан шүңқыр дейміз. Шұңқырдыңеңтөменгіжерінтүбі, ал жоғарғы шегін жиегі деп атайды. Өзек — жердіңсозылған ойлы жері, ол бірбағыттабіртіндеп төмендейді. Өзектіңеңаласажері, яғни екі беткейдің қиылысқан жері суағар немесе тальвег деп аталады. Өзеккекарама-қарсыбіртіндепәр бағытта созыла орналасқанжербетінің дөңеспішініжотаделінеді. Әдетте, екіөзек бірінен-біріжота ар-қылы бөлініпжатады. Тау жотасы қырқаларьшың биік белік -тері мен кейбір төбелердіңаралығындаорналасқанойпан бөлік-тердікезеңдепатайды. Олардыңедәуірбөлігі тау жоталары-ныңбір жағынан екінші жағына етуге мүмкіндік туғызады. Таудыңшыңы, қазаншүңқырдыңтүбі, өзектіңеңаласажеріжербедерініңөзінетәннүктелері, суайрықжәнесуағаржербедерініңөзінетәнсызықтарыдеп аталады. Жҧмыстың орындалу тәртібі: Карталар мен пландарда ашықкен, үйінді, бөгет, қорымдаржәне т. с. с. объектілер арнайышарттыбелгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шарттыбелгілергеқосымшаретіндекартадатебелердіңұшарбасындағы, суайрықтарыныңбұрылыстарындағы, ойпаңжерлердегіөзінетәннүктелердіңбиіктіктері жазылады. Картаны әр студент өзіншебезендіріп, түрлі – түсті карындашпен бояп, оқытушыға тапсырады. Бақылау сҧрақтары: Горизонтальдар деген не? Бергштрих терминінің мағынасы? Жер бетінің негізгі пішіндерін ата. 7
Тәжірибелік жҧмыс №3 Горизонтальдардың қасиеті және оларды нҥктелердің биіктігі арқылы жҥргізу Жҧмыстың мақсаты:жер бедерінің қимасын және нүктелердің биіктігінесәйкес горизонтальдар жүргізу. Теориялық бөлім: Жер бедерін кескіндеуде горизонтальдың мынадай қасиеттері бар: 1. Бір горизонтальдың бойында жататын барлық нүктелер жергілікті жерде бірдей биіктікте жатады. Карталар мен пландардатұйықталғангоризонтальдар не төбені, не қазаншұңқырды білдіреді; олар бергштрихтар неме се жазулар арқылы танылады. Қазаншұңқырлардакөбінетоғаннемесе көл болады. Планның немесе картаның ішіндегі, сондай-ақ онын, сыртындағы барлық горизонтальдар үздіксіз болуы тиіс. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар ешуақытта қиылыспайды. Горизонтальдардыңөзарақашықтығыеністіңқаншалықты құлама тіктігін білдіреді. Горизонтальдар арасындағы ең қысқа ара қашықтық, яғни горизонтальға перпендикуляр сызық неғұрлым тік құламаның биіктігіне сәйкес болады. Суайрықсызықтарыжәнеөзектердіңосігоризонтальдарментікбұрыш арқылы қиылысады. Топографиялықтүсірунәтижесіндепланшеттежербедерініңөзінетәннүктелерініңпландағы орны биіктіктерімен қоса алынады. Осы нүктелердің биіктігінін, негізінде жергілікті жердің жер бедері горизонтальдармен кескінделеді. Ол үшін алдымен жер бедері қимасының биіктігі тандап алынады. Содан соң интерполяциялау арқылы жеке пункттердің арасындағы нүкте-лерді табады, олардың биіктігі жер бедері қимасының биіктігіне еселі болады. Мысалы, 1—2 сызығында (1-сурет) 50, 51, 52, 53, 54 биіктіктегі горизонтальдардың жер бедері қимасының биіктігі 1 м-ге тең болған кездегі орындарын табу керек болсын. Ол үшін миллиметрлік қағаз бетіне ара қашықтығы бірдей параллель бірнеше сызықтар жүгізіледі (мысалы, 0,5 немесе 1,0 см), олар қабылданған жер бедерінің қимасына және нүктелердің биіктігіне сәйкес цифрланады. 1—2 сызығына миллиметрлік қағазды параллель тақап ұстап, 1 және 2 нүктелерін олардың биіктігіне сәйкес миллиметрлік қағазға түсіреді. Табылған нүктелерді (1' және 2') түзу сызықпен қосып, 1—2 сызығының профилін табамыз. 1'—2' сызығының (профиль) миллиметрлік қағаздың цифрланған сызықтарымен қиылысқан нүктелерін (а,b,с,d,е нүктелері) белгілейміз. Осы нүктелерді 1—2 сызығынапроекциялап, биіктіктері 50, 51, 52, 53 және 54 м-лігоризонтальдарөтетіннүктелердіңорнынтабамыз. Жҧмыстың орындалу тәртібі: Практикада интерполяциялау үшін миллиметрлік қағаздың, орнына палетканы — теңаралықпен жүргізілген параллель сызықты кальканы жиі колданады. Қальканың сызықтарын белгіленген жер бедер қимасының және пландағы нүктелердің биіктігіне сәйкес етіп цифрлайды.
8
сурет Олар горизонтальдардың орнын табатын нүктелердің арасында болуы тиіс. Палетканы интерполяция жасайтын нүктелердің үстіне қояды; бұл уақытта нүктелердің бірі биіктігіне сәйкес палеткадағы белгінің үстіне дәл түсуге тиіс. Сонансоңпалетканыанүктесіндециркульдіңашасыменқысыпbнүктесініңбиіктігіпалетканыңбиіктігіменсәйкесболғаншапалетканы осы нуктеніңтөңірегіндеайналдырады (2-сурет). 2 - сурет Мұнан кейін а—b сызығының палетканың сызығымен қиылысқан 1, 2, 3, 4, 5 нүктелерін шаншып әрбір нүктенің қасына 43, 44, 45, 46 және 47 м биіктіктерін жазады. Басқа барлық нүктелердің арасын осылайша интерполяциялайды. Содан кейін пландағы биіктіктері біркелкі нүктелерді бірқалыпты қисық сызықтармен қосып жер бедерінің горизонтальдар жүргізілген кескінін табады. Бақылау сҧрақтары: Планшет түсінігі? Палетка деген не? Бедер қимасының биіктігі деген не? Тәжірибелік жҧмыс №4 Картадағы нҥктелердің координаталарын анықтау Жҧмыстың мақсаты:Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау Теориялық бөлім: Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау, негізінде мынадай жолмен жасалады. А нүктесінің (20-сурет) ендігін (<р) табу үшін осы нүктеден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді, яғни минут рамкасының тиісті минуттық немесе он секундтық аралықтардың аттас 9 ұштары түзу сызықтармен қосылады. Осы сызықтардың ендіктерін ф1 және ф2 әріптерімен белгілейік. А нүктесінен параллель ендігі ф1-ге перпендикуляр түсіріп, оның үзындығын ∆ф градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін мына теңдіктен табамыз: (1) ∆ф шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы еркін бұрышпен ф1 және ф2 параллельдерімен С және В нүктелерінде қиылысқанша сызық жүргіземіз, мұндағы СА=а және СО=Ь болсын, 20-суреттен (2) Сонымен, ∆ф шамасынанықтауажәнеbкесінділерінжеткіліктідәлдікпенмиллиметрліксызғышарқылыөлшеугекеліпсаяды. Осыған үқсас А нүктесінің λ бойлығын анықтау үшін λ1 және λ2 меридиан кесінділерін қолдануға болады. нуктесінің (21-сурет) тікбұрышты координаталарын анықтау үшін километрлік тордың цифрларын қолдана отырьш, берілген нүкте орналасқан оңтүстік-батыс бүрыштың (х0,у0) координаталарын табады. Содан кейін С нүктесінен квадраттық қабырғаларына ССг және СС2 перпендикулярларын түсіреді де карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады: СС1=Ах және СС2=Ау. Сонда С нүктесінің тікбұрышты координаталары мынаған тең: Қарастырылып отырған мысалда: Осы С нүктесінің тікбұрышты координаталарын мынадай жолмен анықтауға болады: С нүктесі арқылы кез келген бұрышпен километрлік тордың ординаталарыменА және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. СоданкейінажәнеЬкесінділерінөлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына формула бойынша анықталады Осыған ұқсас теңдіктен С нүктесінің ординатасын анықтайды. Екі жағдайда даа және b кесінділерін көлденең масштабтың көмегіменөлшеген жөн. Жҧмыстың орындалу тәртібі: Студент берілген топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын берілгендер бойынша анықтайды, мұқият орындап оқытушыға 10
тапсырады. Бақылау сҧрақтары: Километрлік тор деген не? Топографиялық картаның анықтамасы. Ендік, бойлық, меридиандар, параллельдер дегенді қалай түсінесің? Тәжірибелік жҧмыс №5 Теодолиттік тҥсірістің планын сызу Жҧмыстың мақсаты:Теодолитгік түсірістің планын сызу. Теориялық бөлім: Теодолитгік түсірістің планын сызу қабырғалары 10 см квадраттардан тұратын координаталар торын кұрудан басталады, Сызылатын планның дәлдігі координаттық тордың дұрыс құрылуына тікелей байланысты болғандықтан, торды сызу, арнаулы аспаптар арқылы мұқият турде жүргізіледі. Планшетке көлемі 60X60 см-дейжоғары сапалы фанера немесе алюминий табағы алынып, оған сызба қағазы жапсырылады. Қоординаталар торы координатограф тың немесе Ф. В. Дробышев сызғышының көмегіменқұрылады. Координаттық торды құру үшін X және У осьтері бойынша канша квадрат қажетекендігіесептелінеді. Мәселен, 12-кестедегі өндеунэтижелерінегізінде масштабы 1:2000 план сызу керек болса, онда квадраттар кабырғасы 200 м болып келеді. Осындай квадраттан санын білу үшін 12-кестеден X пен У-тің жоғарғыжәнеең төменгімэндеріжазылыпалынады. МысалыХтах=800,0; Хтіп=554,12; Үтах=554,12: Үтіп=3346,61. Енді осы шамаларға сүйене отырып, X осі бойынша ең үлкен мәні бар 1-пункт тордың ішінде болуы үшін, тордың солтүстік жағындағы сызық координатасы 800,0, ал ең кіші мәні бар 4-пункт тор ішінде болуы үшін, тордыңоңтүстіктегі төменгісызығыныңкоординатасы 400,0 тең болуы тиіс. Осыған сайУ осінің батыс жағы 200,0, ал шығыс жағындағы сызык координатасы 600,0. Бұл сызғыш ені 50 мм, калындығы 5 м-лік жоғары сапалы жезден жасалған, біржақ жиегі мен бір шеті қиғашталған (59-сурет). Сызғышта аралары 100 мм-ден межеленген тік бұрышты оймалары бар. Оймалардың әркайсысының біржағы және қиғаш шеті радиустері 100, 200, 300, 400, 500 және 707,11 мм-дік шеңбер доғаларына сәйкес болып келген. Яғни, сызғыштың ұзындығы L=707.11 мм, ал қабырғалары 500 мм-лік квадратгың диагоналына тең. Демек, бүлсызғыш мөлшері 50x50 координаталарторын немесе тордың қабырғалары 40x30 см тік бұрышты үшбұрыштың гипотенузаларын анықтауға негізделген. Координаттық торды құру үшін план салатынқағаздың төменгіжагында параллель етіп Дробышев сызғышын қояды да, қиғаш жағымен АВ түзу сызығын жүргізеді. Содан кейін сызғыштың әрбір оймалары аркылы жақсы үшталған қарандашпен сызық-10 тең бөлшектерге бөлінеді. Сызғышты 90°-қабұрып, оймаларарқылыдоғаларжүргізіліп, б-суреттегідейсызғыштыңбіріншіоймасынбастапқынүктегекелтіріп, екінші мен соңғыдоғанықиыпөтетін Снүктесібелгіленеді. Осы әдіспенД нүктесі табылады да, С мен Д-ның араларытенкесінділерге бөлінеді. Белгіленген нүктелер қосылып координаталық тор сызылады (2, в-сурет). Мөлшері 40x30 см координаталық торды сызужолы 2-суретге көрсетілген 11
Мм,™ сызғыштың біріншіден алтыншы оймасына дейінгі қашықтығі, диагональ болып есептеледі. Координаталық тор құрылып болған соң, оларды цифрлайды және масштабқа сәйкес әр сызықтың координаталары жазылады. Теодолиттік жүріс пунктгері координаталары арқылы планға салынады. Пункттердің планға дұрыс салынғанын аныктау үшін өлшеуішциркульменкөлденең масштаб арқылы горизонталь проекциялары (d) тексеріледі. Егер қиыспаушылық 0,2 мм-ден аспаса, онда пункттердің дүрыс салынғандығы. Сонымен қатар транспортер арқылы сызықтардың дирекциондық бұрыштары 1 тексеріледі. 1-сурет. Дробышев сызғышы Теодолиттік жүрістің барлық пункттері салынып болған соң абрисқа сүйене отырып, ситуация салынады. Планға ситуация салу жоғарыда айтылғандай түсіру тәсіліне сәйкес жүргізіледі. 2-сурет. Координаталық торды құру Жҧмыстың орындалу тәртібі: Ең ақырында, жергілікті жердің контурларын салудың дұрыстығын тексергеннен кейін, план безендіріледі. Планға көлемдері мен кескіндерінсақтай отырып шартты белгілерді қарындашпен түсіреді, содан кейін қарындашпен толық безендірілген планды «Шартты белгілердің» талаптарын сақтай отырып тушьпен айналдыра жиектейді. Бақылау сҧрақтары: Координаталық торды қалай құрады? Планға ситуация түсіруді қалай түсінесің? Шартты белгілердің қандай талаптары бар? 12
МАЗМҦНЫ Тәжірибелік жұмыс №1 Масштабтар және олармен жұмыс 4
Топографиялық карталар мен пландарда жер бедерін кескіндеу 6 Тәжірибелік жұмыс №3 Горизонтальдардың қасиеті және оларды нүктелердің биіктігі арқылы жүргізу...8 Тәжірибелік жұмыс №4 Картадағы нүктелердің координаталарын анықтау 9 Тәжірибелік жұмыс №5 Теодолиттік түсірістің планын сызу 11 13
14 Пішімі 60х84 1/12 Көлемі 15 бет 1,25 шартты баспа табағы Таралымы 20 дана. Ш.Есенов атындағы КМТжИУ Редакциялық - баспа бөліміндебасылды. Ақтау қаласы, 27 ш/а. 15 жүктеу/скачать 349,02 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||