Гүлді өсімдіктер туралы жалпы түсінік

Гүл шаруашылығында әлемнің барлық өсімдіктері кездеседі. Олардың көбі оңтүстіктің, субтропикалық және тропикалық мемлекеттердің өкілі. Олардың отаны – Жерорта теңізінің, Қытай, Үндістан, Солтүстік Африка, Калифорния және ыстық климаттың басқа да мемлекеттері. Бұл өсімдіктер жарық және жылуға, кейде жылы ылғалды ауаға талапшыл, сондықтан біздің климат жағдайларында оларды тек культивациялық ғимараттарды пайдалана отырып қана өсіруге болады – булыжайлар, жылыжай және оранжеерялар.

Культивациялық ғимараттардың қызмет етуі: өсімдіктердің қыстап шығуы үшін, экзотикалық өсімдіктерді өсіру үшін, көшетті дайындау және ашық грунтқа отырғызу үшін.

Булыжайлар конструкциясы бойынша бірқұламалы және екіқұламалы, тереңдетілген және жер беткі болып бөлінеді. Қолдану мерзіміне қарай бужайлар ерте, орташа және кеш мерзімді болып бөлінеді. Булыжайлар жылыту тәсілі бойынша күн сәулесімен қызатын, биологиялық және техникалық болып бөлінеді. Қазақстанда қолданылатын бужайдың негізгі типі болып әйнектелген немесе пленкаланған жақтау бар және қамыс төсеніштермен жабылатын, бір құламалы тереңдетілген бужай саналады. Екіқұламалы құрастырмалы-тасымалданатын пленкалы УРП-20 бужайлары да қолданылады, оларды кез келген жылумен қыздырылатын тереңдетілген және жер беткі бужайларға орнатуға болады. Бірқұламалы тереңдетілген бужайлардың негізгі элементтері болып: мөлдір жабын (әйнек немесе пленка), ор, қорап (бекіткіш), жылытатын жабдық (биоотын немесе изоляциялық материалы бар қыздыратын жабдық) есептеледі. Булыжайлық жақтау ағаштан жасалады, оның мөлшері 160 х 106 см. Бужайдың қорабы ағаш, кірпіш немесе темірбетоннан жасалады. Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында қолданылатын ерте мерзімдегі биожылытқышы бар бужайлардағы ордың тереңдігі 70-75 см, оңтүстікте – 60-65 см, орташа мерзімдегілер – 55-60 және 50 см, кеш мерзімдегілерде – 30-40 см болады. Техникалық жылитын бужайлардың оры биологиялық жылитындарға қарағанда таяздау келеді, олардың түбі мен қабырғаларына жылу жібермейтін материалдар төселген (шлак және т.б.). Жылыту элементтері құммен жабылған, оның үстіне тамыржүйесі орналасатын 20-25 см қалыңдықта топырақ тасталады. Булыжайларды электрмен жылыту үшін ПОСХВ (810-61 типтік жоба) оқшауланған қыздыратын кабель, қыздыратын сымдары бар асфальтбетонды блоктар (810-75 типті жоба), ішінен оқшауланбаған болат сымдар өткізілген, асбестоцемент құбырлардан тұратын қыздырғыш элементтер қолданылады.

Жылыжай (орыс.теплица, ағылш.greenhouse) - жылу сүйетін жидектер мен көкөністерді, гүлдерді және басқа да өсімдіктерді жыл бойы өсіруге мүмкіндік беретін, қорғалған, жылытылатын, кендігі әр алуан құрылыс. Көшетханағақарағандақұралымы, жылытужүйесікүрделіреккеледі.

Жылыжайдатәулікбойына температура мен ылғалдылықтыңауытқуышамалыболатынбелгілібірмикроклиматсақталады. Мұндайжағдайдыжылыту мен желдетудідұрысұйымдастырғандағанажасауғаболады. Жылыжайкүнсәулесімен, биологиялық (биологиялықотынныңжылуыесебінен) жәнетехникалықжолмен (ыстық су, бу, электржәнет.б.) жылытылады. Олтабиғижолмен де (желгекнемесе фрамуга арқылы) немесеқолдан да желдетіліптұруымүмкін. Қандаймақсатқаарналғанына, пайдаланумерзіміне, жылытутүріне, қолданылғанқұрылысматериалынабайланыстыжылыжайдыңқұралымытүрлішеболуыықтимал. Жылыжайдыбіреңісті, екіеңісті, блоктыдепбөледі. Көбінесеекіеңістіжылыжайларсалынады, оныңжарықтүсетінжазықтығышығысқажәнебатысқақараптұруытиіс. Жабынретіндеәйнекнемесесинтетикалықүлдір (міндеттітүрде полиэтилен) пайдаланады. Жылыжайдақылдарынтікелейтопыраққаотырғызадынемесеүлдіріктерде (стеллаж) есіреді.
Жылыжай және оранжереялардағы мәдени өсімдіктер

Өсімдіктерді орналастыру. Өсімдіктің жылуға, жарық және ылғалға қоятын талабына қарай оларды жылуға жақын немесе алыс, жарыққа жақын немесее көлеңкелі жерге, су қорына жақын жерге, таза ауаны қажет етуіне қарай – желдеткіш құрылғыларға жақын немесе алыс орналастырады.

Жылыжайдың ішінде өсімдіктерді сөреге, бүйір және аспалы сөрелерге, еденге орналастырады.

Сөрелерге максималды түрде жарықтандыруды қажет ететін өсімдіктер орналастырылады;

Қатты жарықтандырылуды қажет ететін өсімдіктерді терезенің бүйір сөрелеріне, керісінше, әлсіз жарықтандырылуды қажет ететін – артқы жаққа орналастырады.

Сөрелердің астына қыстап шығуға арналған, қазылған түйнектер және баданаларды сақтайды.

Тәртіп және тазалық – жылыжай және оранжереялардағы негізгі жұмыс тәртібі.

Ауасын желдетіп отыру таза ауаның жаңа қорын алуға және онда қажетті температураны және ылғалды сақтап тұру үшін қажет.

Оранжерелар және жылыжайлар қыстың өзінде де желдетуді қажет етеді. Бірақ желдету кезінде ауаның қатты толқынынан қашу керек.

Культивациялық ғимараттарда бүрку аса маңызды болып келеді. Бұл суаруды алмастыру емес, оның қосымша қоры болып саналады.

Бүрку ауаның ылғалдылығын жоғарылатады, судың жапырақтар арқылы булануын қысқартады.

Көп жағдайда бүрку мынадай жағдайларда қолданылады:

1) ылғалды ауаны қажет ететін тропикалық өсімдіктерге;

2) өсімдікті қайта отырғызған соң;

3) қалемшелер арқылы өсіргенде;

4) қысқы уақытта гүлдейтін бұталарды бөліп алу кезінде.
Гүлді өсімдіктерді бөлiпалу

Өсiмдiктердiң түстерiнiң (қыстыгүнi, ерте көктемде) алуын өнер, кезеңде, мерзiм нақтылы, алдын ала болжалды жазғы ұсталған (мұз баданалар) түстерi сонымен бiрге ал орнатыла деп атал «бөлiп алумен» табиғи жағдайда боламын. Мысалы, меруертгүлдер, мамыргүл, қысы-жазысының ағымына түс ие болу мүмкiн лалагүлдiң кейбiр түстерi. Меруертгүлдер немесе лалагүлдердiң бөлiп алуы мұндай ағымына мүмкiндiгi гүлдеп болатын өсiмдiктерiн жыл бойы алмастыруға ие болады және түстiң үздiксiздiгiмен қорыта келгенде қамтамасыз етуге қайта гүлдеу үшiн есептеумен өндiредi.

1. Гүлді өсімдіктердің зиянкестері

2. Гүлді өсімдіктердің аурулары

3. Гүлді өсімдіктердің зиянкестері және ауруларымен күресу заттары және тәсілдері

Гүлді өсімдіктер үшін өрмекшелі кене, биттер, нематодалар, құрттар аса қауіпті. Сүтқоректі жануарлардың ішінен өсімдіктерге тышқан, егеуқұйрық, қоян және т.б.зиян келтіреді.

Өсімдіктің зақымдануы бүкіл жаз бойы жүреді.

Өсімдік ауруларының қоздырғыштары саңырауқұлақ және бактерия сияқты паразиттер болып табылады. Аурулармен күрес өсімдіктерді фунгицидтермен бүрку және тозаңдандыру, тұқымды себу алдында дәрілеу, топырақты термиялық және хмииялық дезинфекция арқылы жүргізіледі.

Basіdіomycetes класының Puccіnіa туысына жататын саңырауқұлақтар тарататын аса зиянды және кең таралған кесел – өсімдіктердің тат аурулары. Тат өсімдіктіңжербетіндегібөлімдеріне, оныңішіндегүліне, жемісінетүседі. Ауру белгілеріжапырақ пен сабақтажәнемасақтыңқауыздарындаақшылсарғыш (сары тат), қоңырқай (жапырақнемесеқоңыр тат), қызғылт-қоңырқай (сабақ таты) түсті, көлеміәртүрлікүлдіреуіктертүріндебайқалады. Олар, әсіресеастықдақылдарындакөпкездеседі. Сары тат көбінесеоңтүстік пен оңтүстік-шығысаймақтардакүздікбидайегісіндекеңтаралған. Қоңыр тат солтүстік, шығысжәнебатысаймақтардажаздықбидайегістерінжиішарпып, өнімгеайтарлықтайзиянкелтіреді. Тат ауруынажүгері, күнбағыс, қарақат, таңқурай, алмұрт, алма, т.б. шалдығады.

Фузариоз — Fusarіum туысына жататын саңырауқұлақтар тудыратын өсімдік ауруы. Бұл ауруға мәдени және жабайы өсімдіктер мен дақылдардың әр түрлі мүшелері шалдығады. Фузариоз қоздырғышы топырақта, өсімдік қалдықтарында тіршілік етеді. Ол өсімдік тамырында саңырауқұлақ жіпшелері, хламидоспорасы түрінде сақталып, жапырақ пен сабаққа су және қоректік заттар тасымалданатын өткізгіш түтікшелерді бітейді, сол себепті өсімдік солып, қурап қалады. Фузариозды солуға мақтаның жіңішке талшықты сорттары, орамжапырақ, картоп, дәнді бұршақ және асқабақ, т.б. шалдығады. Фузариоз шірімесі дәнді астық дақылдарын, қауын, қарбыз, қияр, қызанақты зақымдайды. Фузариоз топырағы тығыз, ылғалы мол егістіктерде көп кездеседі. Өсімдіктің тамыры мен тамырсабағын шірітеді. Фузариозға шалдыққан өсімдіктің масағы солып, тамыры шіриді, дәні босап, егістік көктемей қалады. Күрес шаралары: ауыспалы егіс жүйесін дұрыс пайдалану, тұқымды гранозан немесе меркуранмен, фунгицидпен дәрілеу, егістікті өсімдік қалдықтарынан мұқият тазарту, тазарған және залалсызданған тұқым себу, фосфор-калий тыңайтқыштарын шашу керек.

Ақ шірік — күнбағыс, соя, үрме бұршақ, зығыр және тағы басқа өсімдіктерде, сонымен қатар қоймадағы көкөністерде саңырауқұлақ салдарынан болатын өте хауіпті ауру. Ақ шірік өсімдікті істен шығарады. Күресу жолы: ақ шірік жұққан тұтас өсімдікті немесе оның бөлімін отап құрту, тұқымын тазалау, екінші дақыл егу, овощтар сақталатын қойманың температурасын 1—3 градуста ұстау және оны желдетіп тұру.

Гүлді өсімдіктердің зиянкестері және ауруларымен күресу заттары және тәсілдері

Зиянкестер және ауру қоздырғыштарын жою улары түрлі тәсілдермен жүргізіледі.

• 
  Жанасу инсектицидтері – жәндіктердің сыртқы тері қабаттарымен жанасуы арқылы енеді; олар шанышқылы – сорғыш ауыз органдары бар жәндіктерді (биттер, қандалалар) жоюға арналған.
  
• 
  Ішек инсектицидтері – инсектицидтерімен өңделген өсімдіктерді немесе уландырылған жемдерді жеуі арқылы жәндіктердің асқазан-ішек жолына енеді; олар кеміретін жәндіктерді (шегірткелер, қоңыздардың дернәсілдері мен ересектері, көбелектердің жұлдызқұрттары) жоюға арналған.
  
• 
  Жүйелі инсектицидтер – өсімдікке топырақтың тамыры арқылы немесе беткі жағынан өсімдіктің сөлі мен ұлпалары арқылы еніп, жүйке-талшық жүйесі бойына тарайды.
  
• 
  Фумигантнемесе тыныс инсектицидтері – жәндіктердің организміне бу, газкүйінде деп алу органдары арқылы енеді.
  

Темекі түтініне қылқан жапырақтылар, гелиотропер, басқа да жас нәзік жапырақтары бар өсімдіктер сезімтал болып келеді. Екінші қайтара аз мөлшерде түтіндету жақсы нәтиже береді.

1. 
   Біржылдықтар
   
2. 
   Екіжылдықтар
   
3. 
   Көпжылдықтар
   

Қырмызыгүл – қашқаргүлдер тұқымдасына жатады. Тұқымдасында 30-ға жуық түрі Жерорта теңізінің жағалауында таралған. Көбінесе ол біржылдық өсімдік. Қырмызыгүлдің өзіне тән жұпар иісінен алыстан тануға болады. Көгалдандырудан гөрі емдік мақсатта өте ерте заманнан қолданылып келеді. Біржылдық гүлдердің ішінде жер талғамай тұқымы шашылып өздігімен де шыға беретін гүлдің бірі. Биіктігі сұрпына қарай 15-75 см аралығында болады. Сабақтары қырлы, жабысқақ түкті болып келеді. Гүлдері сабағына тығыз орналасады. Жай күлтелі және гүлпарлы болып екіге бөлінеді. Диаметрі 4-10 см аралығында. Түсі солғын сарыдан, қызғылт сары түске дейін болып келеді.

Көгалдандыруда гүлінің ашық бояуы, ұзақ әрі мол гүлдеуімен, күтімді аса қажет етпейтіндігімен бағалы. Оны гүлзарларда, жол жиектеріне, ыдыстарға отырғызып қала көгалдандыруында да, жеке бақшаларда да көп қолданады. Биік түрлерін тек көгалдандыруда ғана емес, кесіп гүлшоқтарын жасауға да пайдаланады. Кесілген қырмызыгүлдер 10 шақты күнге дейін әдемілігін жоғалтпайды. Көшеттерін еккенде, арақашықтығы 20-30 см болуы керек.

Қырмызыгүл – күтімі оңай өсімдік. Ашық күн түсетін жерде жақсы өседі. Суыққа шыдамды. Топырағы жеңіл, орташа құнарлы, ылғалды болғанын қалайды. Өсімдікке көңді гүл түйін салғанға дейін қосу қажет, ал одан әрі қарай өте көп қолдануға болмайды, себебі көңде азот көп болғандықтан жапырақтары мол болып өсуіне пайдалы, ал біз жапырағы емес, гүлі үшін өсіретіндіктен, гүлдейтін гүлдерге арналған тыңайтқыштармен қоректендіріп тұрған абзал. Ұзақ әрі мол гүлдеуі үшін, гүлшоғыры тұқымданып кетпей тұрып, гүл күлтелері қоңырқай тарта бастағанда, жұлып тұрған дұрыс. Тұқымын қыркүйек айынан бастап жинауға болады.

Біржылдық гүлдерді жыл сайын тұқымнан көбейтіп өсіріп отырады. Мамыр айында гүлдету үшін, ақпан айының соңы, наурыз айының басында жылыжайда немесе үйде 20-22ºС жылылықта тұқым арқылы көбейтеді. Тұқым 5-7 күнде өніп, өскін шығарады. Өскінде бір-екі жапырақ шыққанда, көшеттеп, әрқайсысын жеке отырғызады. Сәуірдің соңында немесе мамыр айының басында, көктемнің ызғарлы суығы өткеннен кейін, көшеттерді далаға егеді. Өскін өніп шыққан уақытынан бастап, 50-60 күннен кейін гүлдей бастайды. Бақшаға сәуірдің аяғы, мамырдың басында тұқымынан егетін болсаңыз, жаздың ортасында гүлдейді.

Барқытгүл – қашқаргүлдер тұқымдасына жатады. Отаны – Орталық Америка. Табиғатта оның 30-ға жуық біржылдық түрлері бар. Американың тропикалық аймақтарында көп таралған. Гүлінің әдемілігі мен хош иісі үшін голландық гүл жинақтаушылар аз уақыт ішінде барқытгүлінің 100 сұрыпын өсіріп шығарды. Олардың ішінде гүлі аппақ «Ванилла» гүлін ерекше атап айтуға болады. Барқытгүлдің көп сұрпы тік және жайыла өсетін түрлерінен таралған. Қазақстанда екі түрі де қолданыста. Биіктігі сұрпына қарай 15-см ден 90 см-ге дейін жетеді. Барқытгүл жай күлтелі және гүлпарлы болып екіге бөлінеді. Гүлінің пішіні шар тәріздес, диаметрі 5-12 см аралығында болады. Барқытгүлдің сары, қызғылт сары, лимон түстес сары, ақ және қызыл-қоңыр аралас түстері бар. Сабағының биіктігі 10 см-ге жеткен сәттен бастап гүл түйін салады. Гүлдеген сәті тіпті керемет. Оның гүлпарлы түрі бір түптен 100 гүлге дейін шығарса, жәй күлтелі түрлері бір түптен 200-ге дейін гүл жарады.

Настурция – капуциналар тұқымдасына жатады. Отаны – Колумбия. Таралған аймақтары Оңтүстік және Орталық Америка. Отанында біржылдық, көпжылдық және жартылай бұталы өсімдік. Қазақстанда біржылдық бойы аласа және шырмалып өсетін түрлері қолданылады. Биіктігі 30-50 см-лік және қысқа 15 см-ліктері бар. Шырмалып өсетіндері 3 м-ге дейін барады. Гүлі жай күлтелі, жартылай гүлпарлы және гүлпарлы болып келеді. Диаметрі 7см. Гүлдерінің хош иісі араларды ғана емес, жеміс-жидектерді тозаңдандыратын басқа да пайдалы жәндіктерді өзіне тартады. Түсі сары, қызғылт сары, ашық қызыл, күлгін және барқытқа ұқсас түрлері бар.

Гомфрена – амаранттар тұқымдасына жатады. 90-ға жуық біржылдық және көпжылдық түрі Америка, Австралия және Африка аймақтарында таралған. Қазақстанда біржылдық түрлері өсіріледі. Биіктігі түріне қарай 15-45 см аралығында болады. Гүлі жоңышқаға ұқсас келеді. Пішіні шар тәрізді, домалақ, диаметрі 3-4 см. Түріне қарай түсі ақ, сары, күлгін, қызғылт, қызылкүрең болып келеді. Ою-өрнек, кескіндер, гүлмен көмкерілген сөздер жазуға, гүлзардың жиектеріне, гүлді кілем жасауға көп қолданылады. Көшеттерді еккенде арақашықтығы 20-25 см болуы керек. Маусым айынан бірінші суыққа дейін гүлдеп тұрады, бірақ біздің климаттық жағдайымызға байланысты тұқым бермейді.

Шегіргүл тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер, кейде шала бұталар. Жер шарында негізінен қоңыржай аймақтарда кездесетін 500-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанның барлық аймақтарындағы шалғынды жерлерде, тауаралық шалғынды алқаптарда, өзен жағаларында, орман арасында, жыраларда өсетін 31 түрі бар. Жиі кездесетіні — үш түсті шегіргүл (Viola tricolor). Оның биіктігі 10 — 15(25) см. Сабағы тік, аласа.

Жапырақтарының пішіні әр түрлі: төм. жапырақтары жалпақ, жұмыртқа пішінді, ал жоғарғылары — жіңішке, қандауыр тәрізді, шеті иректеліп келеді. Гүлдері ірі, қос жынысты, ұзын гүлсағағында (ұзындығы 3 — 12 см) орналасады. Аналық мойны шар тәрізді. Жоғары күлтесіқанықкөк, қошқыл, екі жағындағылары — ашық көк, төменгілері — сары түсті болады. Сәуір айында гүлдеп, шілде — тамызда жеміс салады. Жемісі — үшұялы қауашық, піскен кезде өздігінен жарылып кетеді.

Үшгүлді шегіргүл — дәрілік өсімдік, оның құрамында глюкозидтер, сапониндер, қышқылдар, флаволоидтар, алкалоидтар, каротин және витаминдер (С, Е, Р) бар. Халық медицинасында Шегіргүлдің қайнатпасы мен тұнбасын ішіп немесе теріге жағып, сары ауруды, ұшықты, қышыма қотырды, т.б. тері ауруларын емдеуге, сондай-ақ несеп жүргізіп, тер шығаруға, қан тазартуға кеңінен қолданады. Шегіргүлден алынған препараттар бронх бездерінің қызметін күшейтеді. “Тривиолин” препараты жөтелге ем. Шегіргүлді ежелден әсемдік, сондай-ақ эфир майын алу үшін өсіреді.