Годонимдер халық өмірінің тарихи, мəдени жəне ақпараттық коды

Байқап отырсақ, көше атауының этимологиясы туралы пікір екі түрлі.

Қалаішілік желілік объектілерді номинациялау үдерісінде атаулар негізін трансонимизацияланған онимдер, яғни меморативтер құрайды. Мəскеу қаласының түркілік меморатив-годонимдері жөнінде Э.М.Мурзаев: «Названия некоторых московских улиц берут начало от тюркских антропонимов. Среди них Черкизовские улицы и проезды, происхождение которых связывают с именем С.Черкизова, принадлежавшего татарскому царевичу Серкизу. К этой же категории относятся названия улиц: Наримановская, Мантулинская, Молдагуловой, Мансуровский пер.», — деп жазады [7; 167]. Демек, тілдік бірліктердің жиынтығы болып табылатын ономастикалық жүйе халықтың тарихымен астасып, қоғамда болып жатқан өзгеріс, реформаларға сəйкес құбылып, өзгеріп отырады жəне аталмыш процестерден ешбір тіл шет қала алмайды.

Əрине, əлемде урбанистік үдерістердің ерекше қарқынмен дамып отырғанына байланысты жекелеген мегаполистердің дүниежүзілік деңгейде белгілі болып отырғаны, олардың кейбіреуіндегі көшелердің экономика, мəдениет, өнер, сəнге ықпалы жағынан тек сол қалада ғана емес, жаһандық дəрежеде өзіндік орны бар екені қалың жұртшылыққа белгілі. Мысалы, осы орайда масс-медиа арқылы атақты көшелердің түрлі ТОП ондығы жасалып жүргенін, оған мына годонимдердің кіргенін атап өтуге болады: Ломбард көшесі (Сан-Франциско), Abbey Road (Лондон), Голливудтың Даңқ аллеясы (Лос-Анджелес), La Rambla (Барселона), Orchard Road — Бақтар жолы (Сингапур), Khao San (Бангкок), Wall Street (Нью-Йорк), Via Dolorosa (лат. Қасірет жолы, Иерусалим), The Strip (Лас- Вегас), Champs-Elyses (Париж). Бұлардан басқа Унтер ден Линден (Берлин), Оксфорд Стрит (Лондон), Бродвей (Нью-Йорк), Гранд-канал (Canal Grande) (Венеция), Злата улочка (Zlata Ulicka) (Прага), Арбат (Москва) сияқты годонимдер де көпке белгілі.

Осы қатардағы Abbey Road — өнерсүйер қауымға артоним ретінде кеңінен таныс, өйткені осы көшенің оңтүстік-шығысындағы музыкалық студияда атақты «Битлз» өз шығармаларының 90 пайызын жазған жəне олардың 1969 жылғы ең соңғы күйтабағына (пластинкасы) осы годоним атау болған. Ал қаламыздағы жоғарыда көрсетілген годонимдерде тек идеологиялық ақпарат қана бар əрі оның маңызы соншалықты жоғары, құнды емес.

Еліміздегі тарихи, əлеуметтік, саяси, идеологиялық, мəдени өзгерістерге байланысты годонимдердің ұлттық меморативтер ретінде бекітіліп, қаланың ономастикалық кеңістігіне енуі олардың тұрғындар тарапынан бірден қабылданып кетуіне себеп бола алмады. Қалалық тұрғындар, мекеме басшылары əлі де ескі стереотиптерден аса алмағандықтан, адамдар арасындағы күнделікті тұрмыстық коммуникацияда, қоғамдық коммуникация құралы — көліктерде годонимдердің бұрынғы жəне жаңа нұсқалары жарыса қолданылып жатады.

Халықты танып-білудің бірден-бір құралы — тіл жəне оның құралдары. Оларды халықтың ментальді дүниетанымының репрезентациялары деп атауға болады. Сондай тілдік құралдарға онимдер де жатады. «Тарихи-мəдени ақпарат қалыптандырылған (кодталған) жалқы есімдер мəдениетаралық коммуникацияға жиі қосылады, өйткені біртекті емес тіл мен мəдениет, көбіне қазақ жəне орыс тілдерінің мəдениеттері байланысқа түседі. Аялық білімдерге (кодтық ақпаратқа) ие емес жалқы есімдегі өзге мəдени қабылдаушы өзге ұлттық жалқы есімде қалыптандырылған, кодталған, өзіне жат мəдениеттің құндылық тəжірибесін ұғынып, меңгере алмайды, осыдан келіп «мəдени үрей» пайда болады, одан шығу қажет», — деп жазады Б.Тілеубердиев [4; 55]. Тілді танымдық құрал ретінде пайдаланушы адам көше атауларынан екі түрлі идеология, екі түрлі эпоха көріністерін қабылдап, оның танымдық процесіне бөгет жасалып, жоғарыда аталғандай, «мəдени үрей» пайда болады, яғни бұл орайда қаламыздың лингвомəдени кеңістігі стандарттау мен нормалауды қажет етеді.

Ғалым Э.М.Мурзаев өзінің «Очерки топонимики» деген еңбегінде тіл білімінің ономастика саласы кез келген халықтың дүние танымын, ойлау қасиетін қамтиды деп көрсетеді. Ол өзінің зерттеуінде былай деп ой қорытады: «В онимической лексике любого языка можно обнаружить ее древнейшую часть. Онимическая лексика относится к продуктам наиболее древнего периода. В нем отражена специфика миропонимания и образа мышления, многообразия образных представлений, чувственных впечатлений» [7; 8].

Халықтың рухани жəне идеологиялық өміріндегі өзгерістер жалқы есімдер семантикасы мен типтерінде өзіндік бейнеге ие болады. Сондықтан жоғарыда аталған құбылыстардың орын алуының заңды себептері бар деп айтуға толық негіз бар. Алайда бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы — тəуелсіз мемлекет. Сол себепті халқымыздың ономастикалық кеңістігі де сол статусқа лайық сипатқа ие болуы тиіс. Ұлттық болмыстың тілдегі көріністері болып табылатын онимдер этникалық нақтылау функциясын атқарып, ұлттық сипатқа ие таңбалық кодтар болуы керек, демек, Қарағанды годонимдері де реконструкциялауды қажет ететіні даусыз.