§ 13.11 Тісті дөңгелектер туралы жалпы түсінік

225
а) Қозғалыс бөлшектердің бір-бірімен тістесуі арқылы беріледі;
б) Шынжырлы беріліс. 
Тісті берілістер қазіргі машиналар мен техникаларда көптеп кездеседі 
(254-сурет).
Айналмалы қозғалысты жетекші біліктен параллель орналасқан жетектегі 
білікке беру үшін цилиндрлік тісті берілістер қолданылады (255-сурет).
Жетекші жəне жетектегі біліктердің осьтері қиылысатын болса, айналмалы 
қозғалысты олардың біріншісінен жеткізу үшін конустық тісті берілістер 
қолданылады (256-сурет).
Біліктердің осьтері параллель болмауы жəне қиылыспауы мүмкін. Бұлай 
орналасқан біліктерді айқасқан біліктер деп атайды. Айналмалы қозғалысты 
жетекші біліктен онымен айқасқан жетектегі білікке беру үшін тоғынды 
берілістер қолданылады (257-сурет).
255-
сурет
256-
сурет

226
Айналмалы қозғалысты түзу сызықты қозғалысқа түрлендіру үшін аранды 
беріліс қолданылады (258-сурет). Шынжырлы беріліс (259-сурет).
Тісті дөңгелектің жұмыс сызбасын орындау. Тісті берілістердің атауларын, 
анықтамаларын жəне элементтерін белгілеу МЕСТ 16530-70, МЕСТ 16531-70 
бойынша, сызбада оларды шартты белгілеу МЕСТ 2.402-68 (СТ СЭВ 286-76) 
бойынша, ал тісті дөңгелектің жұмыстық сызбасын орындау МЕСТ 2.403-
75, МЕСТ 2.404-75 бойынша тағайындалған. Тісті дөңгелектердің негізгі 
жұмыстық элементі тістері болып табылады (260-сурет).
Тісті беріліс жетекші жəне жетектегі біліктерге қондырылған екі 
дөңгелектен тұрады. Диаметрі шағын, тістер саны аз дөңгелекті тегершік деп 
атайды. 
Тістер цилиндрлік дөңгелек осіне параллель немесе белгілі бір бұрыш 
жасай орналасуы мүмкін. Осыған орай цилиндрлік дөңгелектер түзу тісті, 
қиғаш тісті жəне шевронды болып бөлінеді.
Ал, конустық дөңгелектер түзу тісті, танганциалды, дөңгелек жəне қиғаш 
тісті болып келеді. 
й
і
257-
сурет
258-
сурет
259-
сурет

227
Білік
цапфасы
Тістің
басы
Тіс
Тістің
түбі
Тəж
сақинасы
Күпшек
Кілтектік
қобы
Делегей
260-
сурет
Тісті дөңгелекті сызбада кескіндеудің көптеген ерекшеліктері бар. 
Оның тістері əр түрлі қисықтармен (эвольвента, циклонда т.б.) шектеледі. 
Сондықтан тістерді пішіндерін сақтай отырып кескіндеу оңайға соқпайды. 
Тісті дөңгелектерді сызбада оңай салу үшін МЕСТ 2.402-68 бойынша шартты 
кескіндерді қолданады. 
Түзу тісті цилиндрлік дөңгелектің негізгі элементтері мен параметрлері 
4-кестеде көрсетілген.
4-кесте
№
Параметрлері
Белгіленуі
Есептеу 
формуласы
1
Модуль m
m=Р
t 
/π
2
Тістердің шеңберлік диаметрі
z
3
Бөлгіш шеңбердің диаметрі
d
d=m
z
4
Тістердің төбелері арқылы өтетін шеңбердің 
диаметрі
d
a
d
a
=m(z+2)

228
5
Тістердің ойықтары арқылы өтетін 
шеңбердің диаметрі
d
f
d
f
=m(z-2,5)
6
Тістің биіктігі
h
h =2,25m
7
Тіс басының биіктігі
h
a
h
a
=m
8
Тіс түбінің биіктігі
h
f
h
f
=1,25m
9
Тістердің бөлгіш қадамы
Р
t
Р
t
=π m
10
Тістің ені 
в
в=(6-8)m
11
Бөлгіш шеңберден алынған тістің 
қалыңдығы
S
t
S
t
=0,5 P
t
=0,5π m
12
Тісті дөңгелек тəжі сақинасының 
қалыңдығы
G
G=(2,5-3)m
13
Тəж сақинасының ішкі диаметрі
D
k
D
k
=d
f 
– 2G
14
Делегейдің қалыңдығы
К
К=3m
15
Делегейдегі тесіктердің центрлік шеңбері
D
1
D
1
=0,5(D
k
+D
CT
) 
16
Делегейдегі тесіктердің диаметрі
D
o
D
o
=0,25(D
k
-D
CT
)
17
Білік цапфасының диаметрі
d
в
18
Күпшектің диаметрі
D
СТ
D
СТ 
≈1,8 d
в
19
Күпшектің ұзындығы
L
СТ
L
СТ
≈1,5 d
в
20
Кілтектік қобының ені
B
m
МЕСТ бойынша;
21
Кілтектік қобының тереңдігі
t
МЕСТ бойынша;
Түзу тісті цилиндрлік дөңгелектің сызбасын орындау. Тісті дөңгелектің 
негізгі параметрін модуль деп атайды. Модульді m əрпімен белгілейді. Модуль 
деп тіс қадамының π санына қатынасын айтады, m=P
t 
/π; 
Модульдің мəндері мемлекеттік стандарт бойынша тағайындалған 
(5-кесте).
5-кесте
Қатар
Модульдің мм-мен есептелген мəндері
І
1
1,25
1,5
2
2,5
3
4
5
6
8
10
12
16
20
ІІ
1,125
1,375
1,75
2,25
2,75
3,5
4,5
5,5
7
9
11
14
18
22
 
Тісті дөңгелектің сызбасын екі түрлі жолмен орындауға болады:
Бірінші - цилиндрлік тісті дөңгелектің m, z жəне d
В
мəндері бойынша.
Екінші - цилиндрлік тісті дөңгелектің нақ өзіне қарап орындайды.
Цилиндрлік тісті дөңгелектің сызбасын берілген m, z жəне d
В
мəндері 
бойынша орындаудың реті:
1. m жəне z мəндері бойынша бөлгіш шеңбер мен тістердің төбелері 
арқылы өтетін шеңбердің жəне тістердің ойықтары арқылы өтетін 
шеңбердің диаметрлерін анықтайды.

229
2. Тісті дөңгелектің сол жақ көрінісінде бір центрлі осы үш шеңберді 
жүргізеді. Тістердің төбелері арқылы өтетін шеңбер негізгі тұтас жуан 
сызықпен, бөлгіш шеңбер үзілме нүктелі жіңішке сызықпен, ал тістердің 
ойықтары арқылы өтетін шеңбер тұтас жіңішке сызықпен жүргізіледі.
3. Тісті дөңгелектің қалған параметрлері тістің енін, тəж сақинасы мен 
делегейдің қалыңдығын, делегейдегі тесіктердің центрлік шеңберінің 
диаметрін жəне күпшектің өлшемдерін анықтайды. Сол жақ көріністі 
сызуды аяқтайды.
4. Сол жақ көрініс бойынша байланыс сызығының көмегімен тісті 
дөңгелектің басты көрінісін сызады. Басты көрініске фронталь тілігін 
орындайды.
5. Артық көмекші жəне байланыс сызықтарын өшіреді, өлшемдерін 
қояды жəне алынған кескіндерді бастыра жүргізеді. Түзу тісті цилиндрлік 
дөңгелектің жұмыстық сызбасының орындалуы 261-суретте көрсетілген.
D
d
D
D
d
d
K
L
D
D
+
 
t
b
a
f
k
1
cm
B
ш
D
0
B
261
-
сурет

230
1. Пішімді қағаздың оң жақ жоғарғы бұрышына тісті дөңгелек 
параметрлерінің кестесі сызылады. Оқу сызбасындағы кестеде модуль (m)
мен тістер саны (z) ғана көрсетіледі. 
Ескерту: Жұмыстық сызбада тісті дөңгелектің сол жақ көрінісін ықшамдап, 
шартты түрде тек қана білік цапфасы мен кілтектік қобыны ғана көрсетеді. 

жүктеу/скачать 5,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: