Графика. Орфография. Орфоэпия
жүктеу/скачать 2,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.-Уәлиев-МОНОГРАФИЯ
|
ІІІ ТАРАУ ЖАҢА ӘЛІПБИ. ЖАҢА ЕМЛЕ 3.1 Жаңа латыннегізді әліпби бойынша қазақ орфографиясын оңтайландыру жолдары Латын әліпбиіне көшу ана тіліміздің болашағын ойлап, қолданыс аясының одан әрі кеңейе түсуіне мүмкіндік жасап, тіліміздің ішкі табиғатына әліпбиіміз арқылы жазудың айтуға жасап келе жатқан қиянатын болдырмай, қазақы айтылым (орфоэпия) мен жазылым (орфография) талаптарын жүйеге түсіру деп түсіну керек. Жаңа латыннегізді әліпби қабылданды, демек жаңа емле ережелері қажет. Неге біз ережемізді қайта жасауымыз керек? Себебі, ол әліпби түзілгеннен кейін ол ережелер әліпбиге сәйкес болуы керек. Әуелі әліпби. Бізде ұлттық-дыбыстық қордағы дыбыстық бірліктеріміздің саны қанша? Оны Ахмет Байтұрсынұлы дұрыстап тұрып айтып кеткен болатын. Ол - 9 дауысты. Кезінде оны Байтұрсынұлы белгіледі. Одан кейін 19 дауыссыз. Бұл - біздің ұлттық дыбыстық қорымыздың негізі. Осыған қарап отырсақ, жазба тілдің ықпалымен «х», «в» сияқты әріптер енді. Бұрынғы жазуда (кириллицада) да болған. Қазіргі әліпбиде де ескеріліп отыр. Бізге 42 әріптің қажеті қанша? Оның өзі орфографияны қиындатқан, ұлттық бейнесінен ажыратқан түйіні күрделі мәселе. Сондықтан, осыдан арылуымыз керек. Өздеріңіз қарасаңыздар, біздің кирилл әліпбиінің үштен бірі ұлттық дыбыстық қорымызға сәйкес келмейді. Оның себебі - идеологиялық қысымнан, саяси әрекеттің әсерінен, 42 әріп болу керек деген сынның салдарынан болды. Әліпбиі солай болғасын, ереже де солай болуы керек. Ереженің жартысына жуығы бөтен тілдегі сөздерді таңбалаудың ережесіне айналып кетті. Орфографиямызды қарасақ, ол қос тілді орфография болып шықты. Ережеміздің тең жартысы да сол күйде болды. Біздің ережеміз, жазуымыз ұлттық жазуымыз өзінің ұлттық сипатынан айырылды Қазіргі таңда латын әліпбиіне көшу қарсаңында өте жауапты кезеңде отырмыз. Өткен кездегі, тәжірибедегі кейбір кемшіліктерімізді қайталамауымыз керек. Яғни, болашақ жазуымыз, ережелеріміздің ұлттық сипаты болуға тиіс. Міне, тұжырым осыны негізге алып отыр. Ұлттық сипатты қалай береміз деген сұраққа - жаңа айтқанда Ахмет Байтұрсынұлы айқындап берген 9 дауысты, 19 дауыссыз және мәдени қарым-қатынастың негізінде пайда болған 4 дыбысты білдіретін әріптер. Міне, осының ара жігін ашып, көрсету - біздің тұжырымдаманың негізгі мәселені айналып отыр. Әліпби түзу аса жауапты бастапқы кезең болса, ендігі кезекте негізгі орфографиялық ереже түзу осы кезеңнің қисынды жалғасы болып табылатыны белгілі. Бұл кезең әртүрлі ортологиялық құралдары (емле ережелерінің анықтағыштары, ономастикалық атаулардың анықтағыштары, т.б.) және ортологиялық лексикография түзудің (орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер құрастырудың) бастамасы болып саналады. жүктеу/скачать 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|