Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З


бет212/212
Дата20.12.2023
өлшемі
#197951
1   ...   204   205   206   207   208   209   210   211   212
Байланысты:
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov


жөне 
-ла
аффикстерінің параллельдігі қазіргі түркі тіддері 
арасынан да байқалады: 
азербайжан-барсыла, қазақ-тарсылда (дарс-ыл-
а, тарс-ыл-да); алтай-әртте, қазақ-әрте,
т. б.
Қазіргі қазақ тілінің қүрамындағы кейбір туынды етістіктер екі 
вариантта айтылады: 
салдыра-салдырла, сыңгыра-сыңгырла,
т.б. Кейбір
311


етістіктер қүрамында 
-да
аффиксінің көнеріп ескіруі, сөйтіп өзінің 
семантикалық дербестігін жоғалтуы байқалады. 
Күшею, күжірею,
адыраю, есею
тәрізді етістіктер соны дәлелдейді. Солардың қайсысы 
да үшінші дәрежелі түбірлер 
(күш-е-й, қат-а-й, кү-жір-е-й, адыр-а-
й, ес-е-й,
салыстырыңыз: 
күшен, күжірек, адырақ).
Радлов сөздігінде 
телеуіт тілінде қолданылатын 
есе (ес-е)
етістігі берілген. Бүған 
қарағанда, қазақ тіліндегі 
есей
етістігі — екінші дәрежелі туынды. 
Бүл қүбылысты шамамен былай деп түсіндіруге болар еді: есім 
түбірлер (немесе туынды есімдер) 

арқылы етістікке айналады да, 
сол сипатта қолданылу дәуірінде басқа да сөздердің жасалуына негіз 
болады: 
күше
етістігінен күшен 
(-н
өздік етіс қосымш асы), 
күжіре
етістігінен 
күж ірек(-к
қимыл есім түлғасы), 
адыра
етістігінен 
адырақ
(-қ
қимыл есім қосьгмшасы) сөздері жасалған. 

аффиксінің мәні 
сөз қүрамында көмескіленіп, көнерген кезде сол мағынаны айқындай 
түсу үшін 

аффиксі қабаттастырылған. Солай екенін қосымша 
мынадай фактілер де дәлелдейді: 
адырай-адырақ-адыраң.
Сонымен, 

аффиксі арқылы жасалған туынды етістіктерді қысқа 
шолудан мынаны байқауға болады: 
-а(е) —
етістік жасайтын байьфғы 
түлғалардың бірі. 

жалғану ыңғайына қарай 
-ла
мен параллель 
қолданылады. Кейде мүндай параллелизм 

жөне 
-да
түлғалы 
етістіктердің бір ғана мағыналық мәнерде қолданылуынан да байқалады.
<; Бүл қүбылыс 

мен 
-ла
генезистік жағынан дербес аффикстер емес, 
бір аффикстің екі түрлі варианты деп қарауға мүмкіндік береді. .
Байырғы етістіктер қүрамынан кездесетін аффикстердің бірі 
-ы//-і.
Алайда 
-ы //-і
арқылы жасалған етістіктердің саны қазіргі қазақ тілінде 
аса көп емес, бірақ олар сөздік қордың байьфғы түріне жатады: 
бекі,
тыніиы, ренжі
(реніш есімімен), 
мүңкі
(мүңк
ескі түркі тілінде 
иіс),
т.б.
Қазіргі түркі тілдерінің фактілерін салыстырып қарағанда, 

жөне 

аффикстерінің алмасып қолданылатындығы көрінеді: қазақ 
боса,
хакас 
позы,
қазақ 
қоры,
түрікмен 
гора,
қазақ 
сүйре,
түрік 
сүрү,
қазақ 
жана
(жанас, қасына жақында), қырғыз 
жаны,
т.б. Қашқари сөздігінде 
-ы, -і
аффикстерімен (не олардың еріндік 
-а, -е
аффикстерімен немесе 
керісінше айтылу фактісі де бар. Қашқари создігінде кездесетін 

жүктеу/скачать


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   204   205   206   207   208   209   210   211   212




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет