Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (лық),
ал сын есімдердің үяң вариантпен (-лыг) келетінін көрсетеді1. М үнан екі түрлі процестің ізін коруге болады: біріншіден, қатаң және үяң варианттар арасындағы грамматикалық жіктелісті, екінш іден, -лыг вариантының соңғы дыбысының редукциялануын, сөйтіп қазіргі тілдердегі -лы-ның қалыптаса бастауының алғашқы кезеңін көреміз. XIII—ХІҮ ғасырдағы “К К “-де, Алтын Орда ескерткіштерінде бүл жүрнақ зат есім жасаушы ретінде -л ы қ /-л ік түлғасы нда келеді де, ал сын есім жасаушы қызметінде -лы, -лі түлғасында жасалады: Алгыіилы огул (алғысты үл). Куйаш тірлікті келтірді. “К үн тіршілікті келтірді” (КК). Қазіргі қазақ тілінде -лық ж әне -лы аффикстерінің өзара мәндёс, кейде алмасып қолданылуы бар: -лық аффиксінің қүрамы мен генезисі жайында, негізінен екі түрлі пікір айтылып келе жатыр. Бірсыпыра зе р т т е у ш іл е р ж е к е с ө зд ің п о с т п о з и ц и я л ы қ қ о л д а н ы с ы н а н қалыптасқан деп қарайды. Н. А. Баскаков ондай соз деп лық (лық толы) сын есімін көрсетеді.2 Рамстедт -лы және -г элементтеріне ажыратады да, -лы септік жалғауы, ал -г сын есім жасайтын аффикс деп есептейді.3 В. Котвич -ль/^-тың алғашқы элементін (-л) түнғыс тіліндегі көптік қосымшасымен салыстырады.4 Бүл пікірлерді қорыта келгенде, -лық қүранды деп қарау орынды. Коне түркі тілінде бүл аффикстің -лыг, яғни, соңғы дыбысы -г болуы оның фузиялык процесс негізінде қалыптасқандығын көрсетсе керек. -лық аф ф иксі дамуының екінш і бір қы ры - шылық , -гершілік қосы м ш аларды ң қүрам ы нан көрінеді. М үнда о баста қүранды 1 Мелиоранский П. М. Араб - филолог о турецком языке. СПБ, 1900, стр. 83. 2 Рамстедт Г. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, прим. 183. 3 Рамстедт Г. Введение в алтайское языкознание. Стр. 47. 4 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 190. 206 аффикстің өзі -иіы және -герші (- гер, -ші) қосымшаларымен түтасып кеткен. Бүл - негіз (туынды түбір, туынды сөз) қүрам ы н ы ң м о р ф о л о г и я л ы қ ы ғы су п р о ц е с ін е ү ш ы р а у д ы ң н ө т и ж е с і. М орф ологиялы қ ығысу нәтиж есінде оларды ң езара жымдасуы сращение^фузия болған. -шы, -ші, -чы, -чі істің иесін, іс-әрекетті жасаушы субьектіні білдіретін сөздер жасаған: бедізчі (өрнек салушы, өрнекші, суретші), йолчы (жол бастайтын, көрсететін адам, жолшы) (Орх.-Ен.). Есім түбірлерге немесе етістіктен есімге айналған түбірлерге жалғанып, іс иесін—субьектіні, кәсіп керді білдірген. Қ азіргі қ а з а қ тіліндегі қолданысы да сондай: етікші, жумысшы, балтаіиы , т. б. Ескерткіпггер тілінде кездесетін алымчы, бірімчі, өтегчі, сыгытчы сөздері қазақ тіліндегі терімші, оқушы, жазушы (есімге айналған түбірлерге жалғанған) тәрізділерден ешбір ерекшеленбейді. -шы аффиксінің генезисі жайлы айқын пікір айтқан Рамстедт. Ол өзінің концепциясына сай бүл аффикстің арғы түбін алтай тобына жататын басқа тіддерден іздейді. Корей тіліндегі чиа (кісі, ер кісі) сөзі, Рамстедттің ойынша, осы аффикстің арғы түбі болса керек.1 Алайда Н. А. Баскаков пен А. Н. Кононов бүл аффиксті жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|