Гуманитария мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы
Numeralia cardinalia et ordinalia
жүктеу/скачать 1,05 Mb.
|
2 Numeralia cardinalia et ordinalia
Есептік сан есімдерден бір (unus, una, unum), екі (duo, duae, duo), үш (tres, tria) сандары ғана тектік (род) және септік өзгерістерге ұшырайды. Төрт санынан жүз санына дейін, сонымен қатар мың саны септелмейді. Мысалы: Quattuor pueri propěrant – Төрт ер балалар келе жатыр. Libri quattuor puerōrum –Төрт ер балалардың кітаптары. Magister quattuor puěris praemium dat – Ұстаз төрт ер балаларға сыйлық тартуда. Жүздіктер (200 санынан 900 санына дейін) септеледі. Мысалы: ducenti milĭtes –екі жүз әскери адамдар; ducentae femĭnae – екі жүз әйел адамдар.
Ескеретін жағдай мужской және средний родта тұрған сандар септеудің екінші түрімен, женский родтағы сандар септеудің бірінші түрімен септеледі
Mille –мың реттік сан есімі жекеше түрде септелмейді, мысалы: Mille milĭtes video – Мың әскеи адамды көріп тұрмын. Бірақта бұл сан көпше түрде яғни milia-мыңдар септеледі.
Ceasar duo milia pedĭtum auxilio mittit – Цезарь екі мың жаяу әскерді көмекке жіберіп жатыр. Әрбір есептік ондықтың алдындағы ( 20 санынан бастап, 20 – viginti, 30 – triginta, 40 – quadraginta және т.б.) екі сандар бір – unus ( қысқартылған формасы -un) немесе екі – duo сандарын алу арқылы жасалады. Мысалы: 18 – duodeviginti, 19 – undeviginti, 28 – duodetriginta, 29 – undetriginta, 58 – duodesexaginta, 79 – undeoctoginta. Бұл ережені реттік сан есемдерді құрғанда да ескерген жөн. Ондықтар мен жүздітерді 1-ден 7-ге дейінгі бірліктермен алғанда екі түрлі жолмен құруға болады: а) бірлікті ондық немесе жүздіктен кейін қоюға болады, мысалы., viginti tres (жиырма үш); ә) бірлік бірінші аталып одан кейін et шылауын қойып сосын барып ондық немесе жүздік аталады, мысалы., tres et viginti (үш және жиырма). Реттік сан есімдер сын есімдер сияқты септеледі, –us жалғауына аяқталатын реттік сандар ІІ септеудегі мужской род сияқты, -um жалғауына аяқталатын реттік сандар ІІ септеудегі средний род сияқты, -a жалғауына аяқталатын реттік сандар І септеудегі женский род сияқты. Реттік сан есімдер күрделі де болып келеді. Ондай жағдайда қазақ және орыс тілдерінде ең соңғы сан есіміне жалғанса, латын тілінде жұрнақтар күрделі сан есімнің әрбір сан есіміне жалғанады. Рим сандарын міндетті түрде білу қажет, себебі рим сандары көне кітаптар мен құлпытастарда ғана кездеспейді, қазіргі кітаптар мен журналдарда да қолданылады. Мысалы: MDCXX (1620), MDCCCXII (1812), MCMLXXX (1980). Көптеген ғылыми баспаларда алғы сөз рим сандарымен, ал автор жазған беттерін араб сандарымен белгілейді.Сондықтан рим сандарының жазылуын есіңізде сақтаған жөн. L, C, D, M сандары грек әріптерінен жасалып отыр. 3 Adverbia numeralia – үстеулік сан есім Үстеулік сан есімдері бес санынан бастап -iēs жұрнағы арқылы жасалады. 2. Үстеулік сан есімдер неше рет? деген сұраққа жауап береді. Hunc librum ter lēgi - Мен бұл кітапты үш рет оқыдым. Латын тілінде көбейтуде де үстеулік сан есім қолданылады. Мысалы: Bis quina sunt decem – Екі жерде бес он. 1semel – бір рет 2 bis – екі рет 3 ter – үш рет 4 quarter- төрт рет 5 quinquies – бес рет 6 sexies – алты рет 7 septies – жеті рет 8 octies сегіз рет 9 novies – тоғыз рет 10 decies – он рет 11undecies – он бір рет 12duodecies – он екі рет 13 ter decies – он үш рет 14 quarter decies – он төрт рет 15 quinquies decies он бес рет 16 sexies decies – он алты рет 17 septies decies – он жеті рет 18 duodevicies – он сегіз рет 19 undevicies – он тоғыз рет 20 vicies – жиырма рет 21 semel et vicies = vicies semel – жиырма бір рет 28 duodetricies – жиырма сегіз рет 29 undetricies – жиырма тоғыз рет 30 tricies – отыз рет 40 quadragies – қырық рет 50 quinquagies – елу рет 60 sexagies – алпыс рет 70 septuagies – жетпіс рет 80 octogies – сексен рет 90 nonagies – тоқсан рет 100 centies – жүз рет 1000 milies – мың рет 2000 bis milies – екі мың рет 4 Distrĭbūtīva - топтау сан есімі Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді: Мысалы қазақ тілінде: екі-екіден, бес-бестен. Латын тілінде топтау сан есімі –n жұрнағы мен родтардың көпше түрдегі септік жалғаулары –ī, - ae, - ă арқылы жасалады. Топтау сан есімі қаншадан? нешеуден? деген сұраққа жауап береді. I және II септеудегі сын есімдер сияқты септеледі, тек қана көпше түрде қолданылады, міндетті түрде зат есіммен сәйкес келеді. Мысалы: Discipŭli ducentos libros habent – Оқушыларда екі жүз кітап бар. Discipŭli singulos, binos libros habent - Оқушылардың бір-бірден, екі-екіден кітаптары бар. 1singulī, ae, a – бір-бірден 2 bīnī, ae, a – екі-екіден 3 ternī (trīnī) – үш-үштен 4 quaternī quinquiēs – төрт-төртен 5 quīnī – бес-бестен 6 senī – алты-алтыдан 7septenī – жеті-жетіден 8 octonī – сегіз-сегізден 9 novenī – тоғыз-тоғыздан 10 denī – он-оннан 11 undenī – он бір-он бірден 12 duodenī – он екі-он екіден 13 ternī denī – он үш-он үштен 14 quaternī denī – он төрт-он төрттен 15 quīnī он бес-он бестен 16 senī denī – он алты-он алтыдан 17 septenī denī – он жеті-он жетіден 18 duodevicenī – он сегіз-он сегізден 19 undevicenī – он тоғыз-он тоғыздан 20 vicenī – жиырма-жиырмадан 21 singulī et vicenī = vicenī singulī – жиырма бір-жиырма бірден 28 duodetriceni – жиырма сегіз-жиарма сегізден 29 undetriceni – жиырма тоғыз-жиырма тоғыздан 30 triceni – отыз-отыздан 40 quadrageni – қырық-қырықтан 50 quinquageni – елу-елуден 60 sexageni – алпыс-алпыстан 70 septuageni – жетпіс-жетпістен 80 octogeni – сексен-сексеннен 90 nonageni – тоқсан-тоқсаннан 100 centeni – жүз-жүзден 200 duceni – екі жүз-екі жүзден, 300 treceni – үш жүз-үш жүзден 400 quadringeni – төрт жүз-төрт жүзден 500 quingeni – бес жүз-бес жүзден 600 sesceni – алты жүз-алты жүзден 700 septingeni – жеті жүз- жеті жүзден 800 octingeni – сегіз жүз-сегіз жүзден 900 nongeni – тоғыз жүз-тоғыз жүзден 1000 singula milia – мың-мыңнан 2000 bina mĭliă– екі мың-екі мыңнан Жаттығулар 1. Төмендегі сандарды сәйкестік дұрыс тәртібіне келтіріп көшіріңіз:
2. Төмендегі тізбектің ішінен сан есімдерді тауып, жазыңыз: duosexseptemtrestriaoctoquinděcimseděcimseptenděcimduodevigintiundevigintivigintivigintiunusduodetrigintaundetrigintaduomiliatriamiliaquinquemiliadecemmiliacentummiliatrigintaoctogintanonagintaduoděcimsexagintaseptuagintacentumtrecentiquattuorvigintiduoquinqueseptingentioctingentimille unus 3. Оқыңыз (Recĭta!): Unus rex Romam administrābat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publĭcae praeěrant. Trium celebrium poētārum Romanōrum elegias legěre possŭmus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasōnis, Quattuor sunt tempŏra anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinatiōns tibi iam notae sunt. Sex Virgĭnes Vestāles ignem in Vestae templo custodiēbant. Septem reges Romāni erant: primus Romŭlus, septĭmus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montĭbus sita erat. Mensis Octōber a numěro octo, mensis November a numěro novem appellātur. Novem Musae erant. In manu quinque, in duābus minĭbus decem digĭtos habes. 4. Төмендегі сан есімдерді сөзбен жазып, ауызша реттік сан есімге айналдырыңыз: 5; 15; 22; 29; 39; 88; 199; 207; 770; 1 955; 3 638; 5 000 5. Латын тіліне аударыңыз: Unus rex Romam administrābat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publĭcae praeěrant. Trium celebrium poētārum Romanōrum elegias legěre possŭmus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasōnis. Quattuor sunt tempŏra anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinatiōnes tibi iam notae sunt. Sex Virgĭnes Vestāles ignem in Vestae templo custodiēbant. Septem reges Romāni erant: primus Romŭlus, septĭmus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montĭbus sita erat. Mensis Octōber a numěro octo, mensis November a numěro novem appellātur. Novem Musae erant. In manu quinque, in duābus manĭbus decem digĭtos habes. Сөздік 1. rex, regis m – патша; 2. administrāre – билік жүргізу, басқару; 3. exigěre [exago] – қуу; тақтан түсіру; 4. consŭl,consulis m – 5. celeber, celebris, celebre –әйгілі, атақты; 6. elegia, ae f – элегия; 7. tempus, temporis n – уақыт, кезең; 8. tempora anni – жыл мезгілі; 9. ver, veris n – көктем; 10. aestas, aestatis f – жаз; 11. autumnus, i m – күз; 12. hiems, hiemis f – қыс; 13. declinatiō, declinatiōnis f – септеу; 14. virgo, virgĭnis f – бойжеткен қыз; 15. custodio – күзету, қорғау; 16. superbus, a, um – тәккапар; 17. mons, montis m – тау, төмпешік; 18. a, ab (abl) – -дан, -ден жалғауы аблятивті керек ететін предлог; 19. appellāre – атау, есім беру; 20. manus, manus f – қол; 21. digĭtus, i m - саусақ 5 ІV септеуге жататын зат есімдер Төртінші септеуге негізінен мужской родта nom.sing-ы –us-қа және средний родтағы nom.sing –ы –u- ға, ал gen.sing-тары олардың барлығының - us-қа аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: senātus, senātus m- сенат; exercĭtus, exercĭtus m - әскер; genu, genus n- тізе; cornu, cornus n- мүйіз
Бірінші, екінші және үшінші септеулер бойынша сын есім, сан есім, есімдіктер де септелсе, төртінші септеу бойынша тек қана зат есімдер септеледі. Төртінші септеуде ескертпе ретінде женский родтағы зат есімдер кездеседі. Мысалы: domus, us f – үй; manus, us f – қол; сонымен қатар барлық ағаш өсімдіктерінің аттары, мысалы: quercus, us f - емен domus, us f – үй зат есімі әртүрлі жолдармен септелетінін ескерген жөн, себебі септік формаларында екінші септеудің жалғаулары кездеседі
Осы сөздің келесі септік формаларына көңіл бөлген жөн: domī – үйде; domŭm – үйге; domō - үйден Жаттығулар 1. Латын тіліне аударыңыз: Specta tabŭlam! En domum Romānam vides. Specta altěram tabulam: domum Romānam Graeco exemplo aedificātam vides. In prima tabŭla ostium, vestibŭlum, atrium, tablīnum, cubicŭla sunt, in altěra etiam peristylium, Graeco modo parātum, statuis ornātum est. Post domum hortus erat, ubi pulchrae et multae plantae erant. Tullia amicae rubras et albas rosas et lilia alba dat. Etiam viŏlae pulchrae sunt. Сөздік 1. specto, are – қарау; 2. alter, altera, alterum – басқа; 3. exemlum, i – мысал, үлгі; 4. Greco exemplo – гректердің үлгісімен; 5. ostium, i – кіру; 6. vestibulum, i – кіре беріс; 7. atrium, i – атрий; 8. impluvium, i – қауыз; 9. tablinum, i – кабинет; 10. ornatus, a, um – әшекейленген; 11. post – кейін, сыртында; 12. post domum – үйдің сыртында; 13. hortus, i – бау-бақша; 14. planta, ae – өсімдік; 15. ruber, rubra, rubrum – қызыл; 16. aedificatum – салынған 2. Септеп қазақ тіліне аударыңыз: plenus gradus, is exercĭtus ingens, id gelu aspěrum, ea res publica 3. Зат есімдердің формасын анықтаңыз: aciē, spē, exercĭtū, manū, campō, popŭlō, virō, fabŭlā, patriā, vī, animālī, nomĭně, regě, sermōně, exercituum, diērum, noctium, leōnum, tauros, casus, scholas, partes, lacrĭmam, patrem, locum, vim, spem, verbis, hominĭbus, casĭbus, diēbus, oppĭda, nomĭna, maria, cornua. 4. Төмендегі сөйлемдерді өткен және келер шақта қойып, сөйлемдерді қазақшаға аударыңыз: Medĭcus dicit puěrum aegrōtum esse. Dux putābat urbem expugnātam esse. 5. Төмендегі сөйлемдерді ырықсыз етіске өзгертіп қазақшаға аударыңыз: Milĭtes montem capiunt. Graeci monumenta extruēbant. specto, 6 V септеуге жататын зат есімдер Бесінші септеуге nom.sing-ы –ēs-ке , ал gen.sing-ы - ēī- ге немесе -ěī-ге аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: speciēs, ēī f – түрі; fidēs, ěī f – үміт, ě Жоғарыда берілген мысалдардан байқауға болатыны егер nom.sing-тың (атау септіктің жекеше түрі) –ēs жалғауы дауысты әріптен кейін тұрса, gen.sing. (ілік септігіндегі жекеше түрі) формасында – ēī жалғауы ұзақтық белгісімен, ал егер nom.sing-тың (атау септіктің жекеше түрі) –ēs жалғауы дауыссыз әріптен кейін тұрса, gen.sing. (ілік септігіндегі жекеше түрі) формасында – ěī жалғауы қысқалық белгісімен қолданылады. Бесінші септеудің зат есімдері негізінен женский родқа жататын зат есімдер. Бесінші септеуге жататын res, rěi f – зат, іс және dies, diēī f - күн зат есімдерінің ғана көпше түрі бар, қалған бесінші септеуге жататын зат есімдердің көпше түрі мүлдем жоқ немесе тек қана nominativus пен accusativus pluralis-та қолданылады.
Ескерту (N.B.) res зат есімі кейбір сын есімдермен бірігіп тұрақты фразеологиялық бірліктерді құрайды; res publĭca –мемлекет; res gestae (pl) – қылық; res novae (pl) –мемлекеттік төңкеріс; res secundae (pl) – сәттілік, бақыт; res adversae (pl) –бақытсыздық; rerum scriptor - тарихшы Жаттығулар 1. Септеп қазақ тіліне аударыңыз: spes magna (spes -V септеу, magna – I септеу) - ; forma et status (forma – I септеу, status – IV септеу) 2. Төменде берілген сөздерден сөйлем құраңыз. Есіңізде болсын баяндауыш сөйлемнің соңында, бастауыш номинативте, ал толықтауыш аккузативте: 1. matrōna, puella, vocāre; 2. domĭnus, servus, malus, vituperāre; 3.amīca, tunĭca, sordĭdus, habēre; 4. exertĭus, patria, defenděre; 5. vir, matrōna, puer, puella, dies festus, celebrāre; 6. poēta, silva, ager, vicus, pulcher, narrāre. Оқыңыз (Recĭta!): Res publĭca – res popŭli est. Variae sunt formae et status rērum publicārum. Gloriam rei publĭcae exercĭtus defendit. Viri boni rem publĭcam amant, in rebus secundis et in rebus adversis rei publĭcae auxilio sunt. Cives saepe de rebus publĭcis atque de rei publĭcae commŏdispŭtant. Vir bonus nullum pericŭlum pro re publĭca, nullum incommŏdum pro patria vitat. Fidem virōrum Romanōrum poētae saepe laudabānt. Diēbus festis pupŭlus Romānus deis deabusque sacrificābat et pro re publĭca deos orābat. Сөздік 1. res publĭca – мемлекет; 2. res publĭcae – мемлекеттік істер; 3. res secundae – табыс, бақыт; 4. res adversae – бақытсыздық, қайғылы жағдай; 5. res gestae – ерліктер; 6. scriptor rerum gestarum – тарихшы; 7. viri boni ... rei publĭcae auxilio sunt – адал азаматтар мемлекетке қызмет етеді; 8. dies festus – мереке күні, мейрам 7 III септеуге жататын сын есімдер Жоғарыда айтылғандай сын есімдердің көбісі І және ІІ септеуге жатады. Қалған сын есімдер ІІІ септеулік өзгеріске ұшырайды. Nom.sing.- та ІІІ септеуге жататын сын есімдердің: 1) әрбір сын есімнің үш родтық (мужской, женский, средний) жеке формасы болады. Оны үш жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: celer(m) – жылдам (быстрый), celěris(f) – жылдам (быстрая), celěre (n) – жылдам (быстрое) 2) женский және мужской родқа бір жалғаулық форма да, средний родқа арнайы формасы болады. Оны екі жалғаулы сын есім деп атайды. Сын есімнің көбісі осы формада кездеседі, мысалы: brevis (m, f) – қысқа (короткий, короткая), breve (n) – қысқа (короткое) 3) барлық родтарға жалпы бір форма болады. Оны бір жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: felix (m, f, n) – бақытты; sapiens (m, f, n) – дана Бір жалғаулы сын есімдердің Nom.sing формасы арқылы берілген сын есімнің түбірін табуға болмайды. Сондықтан бір жалғаулы сын есімдерді зат есімдер сияқты екі формасын Nom.sing және Gen. sing формаларын есте сақтау қажет: felix, felīcis (сөздікте felix, līcis– бақытты деп белгіленген ); sapiens, sapientis( сөздікте sapiens, entis– дана деп белгіленген) Бір жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі зат есімдегідей Gen. sing формасы арқылы анықталады, мысалы: Nom.sing felix, Gen. sing felīcis, түбірі felīc – болады. Бір жалғаулы сын есімдер негізінен –ns-ке немесе –x-ке аяқталады. Екі және үш жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі женский родта тұрған формасының -is жалғауын алып тастау арқылы анықталады. ІІІ септеуге жататын сын есімдердің барлығы дауыстылар түрі (гласный тип) бойынша септеледі Үш жалғаулы сын есім ( celer, celěris, celěre – жылдам )
Екі жалғаулы сын есім (brevis, breve – қысқа )
Бір жалғаулы сын есім (felix, felīcis – бақытты)
Ескерту (N.B.) Келесі бір жалғаулы сын есімдер ІІІ cептеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) бойынша септеледі: dives, divĭtis – бай; princes, cĭpis – бірінші,негізгі; pauper, paupěris – кедей; particeps, cĭpis – қатысушы; vetus, vetěris – ескі, көне Жаттығулар Септеп қазақ тіліне аударыңыз: ŭtĭlis, e – пайдалы; făcĭlis, e – жеңіл; omnis, e – барлық, түгел; commūnis, e – ортақ; nātūrālis, e – табиғи; dulcis, e – тәтті. Оқып аударыңыз: 1. Crīmen grăve; culpa lāta; culpa lěvis. 2. Pensum făcĭle; pensum difficĭe. 3. Poena grăvis; poena lěvis. 4. Abundans cautēla non nŏcet. 5. Sunt homĭnes lăboriōsi, constantes, vigĭles et, ex diversō, pigri, lěves, somnicŭlōsi. 6. Tenui pendentia fīlo (Ovidius). 7. In tenui pecuniā vivěre. 8. Omnia praeclāra rāra (sunt) (Cicero). 9. Non omnia possŭmus omnes (Lucilius). 10. Omnia non parĭter sunt omnĭbus apta (Propertius). 11. Ars longa, vita brevis (est). 12. De candentĭbus atra facěre (Ovidius). 13. Utĭle dulci miscēre (Horatius). 14. Primus inter pares. 15. Par in parem non habet iurisdictiōnem. 16. Dolor gravis, sed brevis; dolor longus, sed lěvis. 17. Lex speciālis derŏgat generāli. 18. Fortes fortūna adiŭvat (Cicero). 19. Omnis definition in iure civīli periculōsa est (Iavolēnus). 20. Accessio cedit principāli (Dig.). 21. Nuptiae sunt coniunctio maris et femĭnae et femĭnae et consortium omnis vitae, divīni et humāni iuris communicātio (Modestinus). Сөздік 1 . lěvis, e – жеңіл; 2. lēvis, e – тегіс; 3. pensum, i n – тапсырма; (pendo, ěre - өлшеу етістігінен) 4. ăbundans, antis – қомақты, көп; 5. cautēla, ae сақтық; 6. nŏceo, ēre - зиян келтіру; 7. laboriosus, a, um - еңбекқор; 8. constans, antis - бірбеткей; 9.vĭgĭl, vĭgĭlis - сақ; 10. dīversus, a, um – басқа жаққа бет бұрыс; 11. pĭger, pigra, pigrum - жалқау; 12. lěvis, e – жеңілтек; 13. somnīcūlōsus, a, um (somnus, i m - ұйқы) ұйқысы қанбаған; 14. tēnuis, e - жұқа; 15. filum, i n - жіп; 16. pendeo, ēre –ілініп тұру; 17. pendens, entis – ілінген; 18. tenuі filo – жіңішке жіпке; 19. praeclāa, um – керемет; 20. in tenuī pěcūniā – кедейлікте; 21. ars, artis - өнер; 22. candens, entis – ақ; 23. candidus, a, um - ақ; 24. āter, ātra, ātrum қаралау; 25. dulcis, e - жағымды; 26. misceo, ēre (c dat.) – араластыру; 27. dŏlor, ōris m - қасрет; 28. longus, a, um –ұзын, ұзақ; 29. spěcialis, e –арнайы; 30. fortis, e - батыл; 31.fortuna, ae - тағдыр; 32. adiuvo, are (c acc.) – көмектесу; 33. omnis, e - әркім; 34. dēfīnītio, ōnis – анықтауыш; 35. civilis, e – азаматтық; 36. Iabolenus, i m – Яволен; 37. accessio, ōnis - қосу; 38.cedo, ere (c dat.) – соңынан еру; 39. principalis, e – негізгі; 40. nuptiae, arum - неке; 41.coniunctio, onis f - одақ; 42. mas, maris m –ер адам; 43. consortium, i - бірлік; 44. omnis vitae - өмір бойы; 45. communicatio, onis - сұқбат. 8 Сын есімнің шырайлары Заттың сыны мен сапасы үнемі бір деңгейде болмайды. Мысалы: ақ, ақшыл, ақшылтым, ақтау, өте ақ дегенде ақ түсінің әр түрлі дәрежеде қолданылып тұрғанын байқау қиын емес. Осындай заттың сынының әркелкі дәрежеде болуын шырай деп атайды. Бір түрлі түр мен түстің, сапа мен белгінің, иіс пен дәмнің әрқилы реңдерін шырай дейміз. Латын тілінде сын есімінің үш түрлі шырайы бар: жай шырай (gradus positīvus), салыстырмалы шырай (gradus comparatīvus), күшейтпелі шырай (gradus superlatīvus). Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, исін, дәмін, т.б. көрсететін белгіні жай шырай дейміз. Бұл шырай қалған шырайларды жасауға негіз болады. Мысалы: жақсы Біркелкі сынның, сапаның бір-бірінен артық не кем екенін көрсететін сын есімнің түрін салыстырмалы шырай дейміз. Мысалы: жақсырақ, жақсылау. Латын тілінде салыстырмалы шырай сын есімнің Gen. Sing формасының жалғауын (екінші септеуге жататын сын есімдердің –ī жалғауы да, үшінші септеуге жататын сын есімдердің –ĭs жалғауы) мужской және женский родта – ior, ал средний родта – iŭs жұрнақтарына өзгерту арқылы жасалады. Салыстырмалы шырайдың Nom.sing – асигматикалық (яғни s дыбысынсыз деген термин, бұл термин гректің σ – «сигма» әріпінің атауынан шыққан)
Барлық сын есімдердің салыстырмалы шырайдағы Gen.sing формасының жалғауы үш родқа бірдей. Олар – ior-is - қа аяқталады.
Заттың бастапқы жай белгісін –сапасын, көлемін, аумағын, дәмін, иісін, т.б. қасиеттерін күшейте түсетін сын есімнің түрін күшейтпелі шырай дейміз. Мысалы: жап-жақсы Латын тілінде көшейтпелі шырайының жасалу түрі бірнешеу. Көбінесе жай шырайдағы сын есімнің Gen.sing формасының жалғауының орнына - issĭm жұрнағы мен сын есімнің родтық –us, -a, -um жалғауларын жалғау арқылы жасалады. Сондықтан женский родтағы сын есімдер І септеу бойынша, ал средний мен мужской родтағы сын есімдер ІІ септеу бойынша септеледі. Жай шырайда -er, -a, -um- ға (І мен ІІ септеуге жататын сын есімдер) және -er, -is, -e -ге (ІІІ септеуге жататын сын есімдер) аяқталатын сын есімнің күшейтпелі шырайы мужской родтағы Nom.Sing. формасына -rĭm жұрнағын және –us, -a, -um жалғауларын жалғау арқылы жасалады.
ІІІ септеуге жататын Nom. sing. және Gen.sing формалары мужской және женский родтарда –ĭlis –қа аяқталатын алты сын есімнің күшейтпелі шырайы Gen.sing формаларындағы -ĭs жалғауының орнына – lĭm (sĭm-нан) жұрнағы мен – us, -a, -um жалғауларын жалғау арқылы жасалады. facĭlis (gen sing. facĭlis) жеңіл – facil-lĭm-us, a, um difficĭlis (gen sing. difficĭlis) ауыр – difficil-lĭm-us, a, um simĭlis (gen sing. simĭlis) ұқсас – simil-lĭm-us, a, um dissimĭlis (gen sing. dissimĭlis) ұқсамайтын– dissimil-lĭm-us, a, um humĭlis (gen sing. humĭlis) аласа – humil-lĭm-us, a, um gracĭlis (gen sing. gracĭlis) сымбатты – gracil-lĭm-us, a, um Бірнеше латын сын есімі өзінің шырайларын жалпы ереже бойынша емес яғни жұрнақтар арқылы емес, басқа түбірлерден жасайды. Кейде оны синтетикалық емес жол деп атайды. Ол сын есімдерді жатқа білген жөн:
9 Сын есімнің шырайларының емлесі Жай шырай формасында дауысты (e, u, i) әріптен кейін тұрған – us жалғауына аяқталатын сын есімдердің шырайлары синтетикалық жолмен емес яғни жұрнақ арқылы емес, күшейткіш үстеулерді сын есімдердің алдынан қою арқылы жасалады. Салыстырмалы шырайда magis (аса, тым) үстеуі және күшейтпелі шырайда maxĭme (ең, аса, орасан, өте) үстеуі қолданылады. Мысалы:
Салыстырмалы шырайда екі түрлі септеу қолданылады. Септеудің қолданылуы quam шылауына байланысты. Егер салыстырмалы шырай quam - қарағанда, салыстырғанда шылауы арқылы жасалса, онда атау септік (Nominatīvus) қолданылады. Мысалы: Aqua levior est, quam ferrum – Су темірге қарағанда жеңіл. Шылаусыз формада шығыс септік (a b l a t ī v u s c o m p a r a t i ō n i s) қолданылады. Мысалы: Aqua levior est ferrō– Су темірден жеңіл. Аblatīvus жиі қолданылады. Күшейтпелі шырайда ілік септігі предлогсыз қолданылады. Оны g e n e t ī v u s p a r t i t ī v u s деп атайды. Мысалы: Fortissĭmus omnium –Барлығының ішіндегі ең батылы 10 Үстеу (Adverbium) Заттың қимылы мен ісінің мезгілін, жай-күйін, мекенін және сынның белгілерін көрсетеін сөз табын үстеу деп айтады. Басқа сөз таптары сияқты, үстеудің мағанасында да, тұлғасында да, сөйлемде атқаратын қызметінде де өзіне тән ерекшеліктері бар. Үстеулер – басқа сөз таптарынан қосымшалар арқылы немесе сөздердің бірігуі арқылы, тіркесу арқылы пайда болып, жаңа бір мағанаға ие болған сөз тобы. Латын тілінде үстеу сөздер морфологиялық құрамы жағынан екі категорияға бөлінеді. Олар: негізгі үстеулер мен туынды үстеулер. Қазіргі кезде құрамындағы негіз бен қосымшалардың жігі бөлінбейтін, яғни бөлшектеуге келмейтін үстеулерді негізгі үстеулер дейміз: fere шамалы, ubi қайда, semper ұдайы. Жұрнақ, жалғау жалғану арқылы жасалған үстеулерді туынды үстеу дейміз. Сын есімнен жасалған үстеулер сын есімнің gen sing.формасындағы жалғауын жұрнаққа ауыстыру арқылы жасалады. Бірінші топтағы үстеулер I және ІІ септеуге жататын сын есімдердің gen sing.-тағы ī жалғауын ē жұрнағымен ауыстыру арқылы жасалады Кейбір ІІ септеуге жататын сын есімдерден түбірге о жұрнағын жалғау арқылы үстеу жасауға болады cit-us, a, um жылдам, cit-o жылдамдау rect-us, a, um түзу, rect-e түзурек
Екінші топғы үстеулер ІІІ септеуге жататын сын есімдердің gen sing.-тағы -ĭs жалғауын -ĭter жұрнағымен немесе –nt-дан кейін - er жұрнағымен ауыстыру арқылы жасалады.
Үшінші топғы үстеулерге a c c u s a t i v u s s i n g u l a r i s немесе a b l a t i v u s s i n g u l a r i s формаларында тұрған средний родтағы зат есімдер мен сын есімдер жатады: multum көптеу, primum біріншіден, facĭle жеңілдеу, casu төтенше, multo тым Сын есімнен жасалған үстеулердің салыстырмалы шырайы ретінде a c c u s a t i v u s s i n g u l a r i s формасында тұрған средний родтағы сын есімдер қолданылады (–iŭs жалғауына аяқталады). Мысалы: altus биіктеу, latius кеңдеу, celeries тездеу, felicius бақыттылау Үстеудің күшейтпелі шырайы сын есімнің күшейтпелі шырайына -ē жұрнағын жалғау арқылы жасалады: fortissĭmē (fortissĭmus-тан), celerrĭme, minĭme Ерекше жалпы ережеге бағынбай жасалатын үстеулер де кездеседі: bonus жақсы(сын есім), bene жақсы (үстеу), alius басқа (сын есім), alĭter басқа (үстеу). Осы топта жиі кездесетін үстеулер: bene - жақсы male - жаман multum – көптеу optĭme – тым жақсы pessĭme - тым жаман minĭme – тіпті аз plus – көбірек minus - аздап plurĭmum – ең көп parum-аздап Жаттығулар Төмендегі сын есімдерден үстеулерді құрыңыз: Gravis, honestus, simplex, celer, pulcher, facĭlis, prudens 2. Келесі сөз тіркестерін қазақшаға аударыңыз: iter longius, opus facillimum, mons altissĭpugna acerrĭma, equus celerior 3. Сын есімдердің күшейтпелі және салыстырмалы шырайларын жазыңыз: bonus parvus celěber difficĭlis novus mobĭlis 4. Сөйлемдерді латын тіліне аударыңыз: 1. Ата-анаға (dat.) баладан қымбат ештеңе жоқ 2. Бұл жол ең қысқа жол 3. Ақымақ дос жаудан да қатерлі 4. Ит қасқырға қатты ұқсайды 5. Жазда қысқа қарағанда күні ұзақ, түні қысқа екені белгілі 6. Эдип ең қиын жұмбақты шешкен дейді 7. Күміс алтыннан арзан, алтын күмістен қымбат 8. Отан өмірденнен де қымбат 9. Цицерон рим шешендерінің ең әйгілісі. 10.Барлық галдықтардан ең батыл болғаны бельгилықтар 5. Оқыңыз (Recĭta!): De Solō et Croeso Solo, ille sapens, qui leges utilissĭmas Atheniensĭscripsit, terras aliēnas libenter visitābat. Aliquando Croesus, Lydiae rex, Solōnem invitāvit, nam divitias suas viro sapienti ostenděre desiderāvit. Croesus Solōne divitior, sed Solo Croeso sapientior erat. Croesus, qui se ipsum fellicissĭmum putābat (nam divitissĭmus erat), Solōnem interrogāvit: “Quem tu, vir sapiens, omnium homĭnum felicissĭmum putas?» Solo respondit: «Tellum Atheniensem felicissĭmum puto, nam filios bonos honestosque educāvit et ipse pro patria pugnans morte honestissĭmāvitam finīvit». Alios quoque viros, qui mortem honestam habuěrant, nomināvit; tum rex irātus: «Nonne me felicissĭmu omnium homĭnum putas? Quis enim pulchriōres vestes, splendidiōres gemmas, aedificia ampliōra habet?» «O rex, — inquit Solo,—nunc te divĭtem et regem video, sed felīcem non prius te nominābo, quam vitam bonā et honestā morte finivěris». Hoc responsum minĭme regi placuit, et Solo regnum eius relīquit. Сөздік 1. Solo, Solōnis — ІІІ септеу, Солон (б.з.д 640 – 560 жылдары өмір сүрген) – жеті грек даналарының бірі, саясаткер, ақын. Б.з.д 594 жылы Афинада елеулі қоғамдық-саяси реформалар өткізген; 2. se ipsum fellicissĭmum putābat - өзін ең бақытты адам деп есептеген; 3. сын есім dives, divĭtis – бай, дәулетті – келесі шырайлары бар: dives, divitior, divitius; divitissĭmus немесе қысқартылған түрі – dives; ditior, ditius; ditissĭmus; 4. te divĭtem et regem video – мен сені бай және патша ретінде көріп тұрмын; 5. minĭme ... placuit – ұнамады, мүлдем ұнамады; 6. carus, a, um - қымбат ; 7. vilis, vilis, vile - арзан; 8. aurum, i - алтын ; 9. argentum, i - күміс; 10. pretiōsus, a, um – қымбат (бағасы жағынан), жоғары бағалы; 11. fortis, fortis, forte – мықты, күшті; 12. Galli, Gallōrum - галдықтар; 13. Belgae, Belgārum - бельгилықтар 11 Перфект жүйесі Перфект жүйесіне жататын шақтар: perfectum, plusquamperfectum, futurum II (secundum). Инфект жүйесіндегі шақтардың инфект және перфект формаларының айырмашылығы жалғауында болса, ал перфект жүйесінің актив және пассив формалары толық құрлымын өзгерту арқылы жасалады. Перфект шақтарының өздік етісі перфект түбірінен синтетикалық жолмен жасалады. Перфект шақтарының ырықсыз етісі перфект түбірінен аналитикалық жолмен жіктелетін етістіктің жүктеу/скачать 1,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||