Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| іш, іште
, бір сөздері құрамындағы і дыбысы қазақ тілінде сол сапасында қалған: іс, істе, бір түрінде дыбысталады. Қазіргі түркі тілдерінде и ~ е ~ і (ким ~ кем ~ кім) сәйкестігі қалыптасқан. Белгілі ғалым М.Томанов і дыбысының даму жолының тарихи үш жолын көрсетеді: “Іиге, ійе сөздерінің басқы буынында айтылатын і көне түркілік е - ге барып тіреледі, ал істе, іс сөздерінің құрамындағы і көне түркілік осындай дыбыстың баламасы, үшін, түйін сөздерінің екінші буынындағы і көне түркі тіліндегі ерін дауыстының көрінісі” [4, 52]. У - қысаң, тіл арты, еріндік фонема. Мәтінде و әрпімен берілген. Сөздің барлық шенінде келеді. Мысалы, уз - шеберлік, узун - ұзын, увут - ұят, уқушлуг - ұққыш, улаш- тур - жалғастыр т.б. У дыбысы туралы түркітануда әр түрлі пікірлер бар. Түркітанушы М. Томанов у=дың дифтонг деп танылуы алдынан көмескі болса да бірде ұ, бірде ү естілуінен дейді. С.Мырзабеков “зерттеушілер мен оқулықтың авторлары бұл екі әріптің (и, у) әрқайсысы екі дыбыстың ұү, ыу, іу, ый, ій қосындысы екенін біле оты- рып дауыстыға жатқызып жүр. Жатқызып қана қоймай оларды (и, у әріптерін) диф- тонг, дифтонгоид деп дәлелдеуге тырысады. Мұндай дауыстылар бар десек басқаны айтпағанда тіліміздің екі үлкен заңының түп – тамырына балта шапқан болар едік” дейді [3, 35]. Түркітануда у дыбысы бірде дауысты, бірде дауыссыз болып саналғанмен, оның даму жолына, этимологиясына көңіл бөлінбеді. Түркі тілдерінен жүйесі бөлек тілдерде таза у дауыстысы бар екені белгілі. Ал қазақ тілінде таза айтылатын у дауыстысы жоқ. Ж.Аралбаевтың анықтауынша у =дың негізгі компоненті фонетика жағдайына қарай ұ не ү , ал көмескі компоненті – сонор у (тау) - өте келте айтылады. Бұл ды- быс дауыссыздардан кейін дифтонг түрінде, дауыстылардан кейін сонор у түрінде 216 естіледі. Мысалы: сұу, бұу, тұу, рұу, нұу; қауын, жауын, бау, егеу т.б. Б.Сағындықұлы бұл айтылғандардан дауысты у=дың үш түрлі күйін (таза у , дифтонг ұу, үу , сонор у ) аңғарамыз дейді. Бұған орта ғасырларда түркі тілдерінде болған у дыбысын қоссақ ал- лофон саны төртке жетеді [5, 37]. Яғни, қазіргі тіліміздегі п (немесе б ) сонор у (w) мен орта ғасырлық у=ге ұқсас. “ ХШ ” поэмасындағы бірқатар сөздердің құрамындағы п (немесе б ) қазіргі тілімізде сонор у = ге айналған. Мысалы, қубар - құуар (қуар, ағар), қубан - құуан (қуан), аб (аңға шығу) – ау т.б. Ү - қысаң, тіл алды, еріндік фонема. Мәтінде жоғарыдағы у дыбысы тәрізді таңбаланған. Сөздің барлық позициясында қолданылады: үзмәк - үзбек, үзра - үстінде, үлүшлүг - үлесті, тегрү - дейін, бүрүнчүклүг – бүркеншекті т.б. Ескерткіш тілінде ү дыбысы екінші, үшінші буындарда жиі айтылған. Кейінгі буындарда айтылған ү қазақ тілінде әбден қысқарып делабиализацияға ұшыраған. Мысалы, өкүз, өкүнүч, күмүш, көңүлсүз, үзүл тәрізді сөздер қазақ тілінде өгіз, өкініш, күміс, көңілсіз, үзіл болып жа- зылады. Бұлардың құрамындағы ү әбден қысқарып і=ге айналған. А.М.Щербак ескі өзбек тілінде үндестіктің екі түрі болғанын көрсетеді, бірі – сөздің тұтастай алғандағы жуан-жіңішкелігі болса, екіншісі – еріндік дауыстылардың бар жоғымен байланысты деп санайды [6, 73]. Мұрағат тіліндегі дауысты дыбыстар жуан-жіңішке болып келіп буын үндестігі қатаң сақталған. Әрбір жеке сөз не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке жалғанады. Мысалы, арсық (алдан) – арсық-мақ (алданбақ), асан-лық (жеңілдік), боз-лұғ (бойлы), темүр-тег (темірдей) т.б. Ескерткіш тілінде ерін үндестігі де айқын байқалады. Түбір сөздегі ерін дауыстылары әсіресе өзінен соңғы буынға қатты әсер етеді, кейде екінші буынға да ықпалы болады, ал үшінші буынға әсері әлсіз білінеді. Мысалы, жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|