Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

217
Ескерткіш тіліндегі сөз басындағы 
б
 дыбысы қазақ тілінде 
м
 дыбысына ауысқан: 
бойун – мойын, бурун – мұрын, буз – мұз т. б.
В
 –ызың, ұяң, тіс пен ерін дауыссызы. Мәтінде و әрпімен берілген. Сөз басында 
қолданылуы өте сирек, көбіне сөз ортасы мен аяғында кездеседі: важіб – міндетті, 
вақыт – уақыт, гавһар – гаухар, қувар - қуар, жавлан – сандалу, сав - қарсылас, сарв 
– сымбатты, сув – су т. б. 
В
 дыбысы – көне қыпшақ тілінде кейінірек пайда болған 
(“вторичный согласный”) дыбыс.
Н.А.Баскаков 
в
 және 
б, ф, 
у дыбыстарын 
п
 дыбысының аллофондары деп қарайды: 
“В наиболее ранний период губные согласные были представлены только одной фо-
немой 
(р) с 
соответствующими аллофонами, как для анлаута, так и для ауслаута, т.е. 
имели следующий состав аллофонов: 1. [ p ( ~ b ~ f / v ~ w 
79
 ~ m)]» [8,  98].
Б.Сағындықұлы бұл тізбекті былай транцкрипциялады: п ~ б ~ ф/в ~ у ~ м. [5,37]. 
Яғни 
п 
= дан өзге дауыссыздардың басында фонологиялық қасиеттері болмағанмен, 
ғасырлар бойы даму барысында жеке-жеке фонема болып қалыптасқан. 
В
 дыбысының 
тағы бір қасиеті орта ғасырларда қыпшақтар мен оғыздарды бір – бірінен ажырататын 
фонетикалық белгі болғандығы. Қыпшақтар ау  (үй) десе, оғыздар 
ав,
 қыпшақтар 
ау
 
(аңшылық) десе, оғыздар 
ав
 дейді. 
Г
 – шұғыл, ұяң, тіл ортасы дауыссызы. Ескерткіште г, к дыбыстары     ک (к) әрпімен 
берілген. Араб – парсы кірме сөздерінің басында, түркі сөздерінің ортасында келіп, сөз 
соңында кездеспейді. Мыс., гәнги – байлық, гилә - өкпе, гунах – күнә, бегім – бектің 
әйелі, өлгү - өлу, тегүк – сияқты, тегірмән – диірмен т.б. Көне түркі тілінде сөздің 
абсолют басында
 г
 дыбысы айтылмаған. Бірақ сөз соңында жиі кездеседі: сүңүг, тег, 
т.б. Орта ғасыр ескерткіші мен қазақ тіліндегі сөздердің абсолют басындағы г сыртқы 
әсерден, басқа тілдерден кірген сөздердің ықпалымен қалыптасқан дыбыс.
Ғ
 –  ызың, ұяң, тіл арты дауыссызы. Мәтінде  غ  әрпімен таңбаланған. Көбіне сөздің 
ортасында келіп, сөз соңында өте сирек қолданылады: қарғыш - қарғыс, сығын – сыйын, 
сынағлық - сынаулы, табуғчы - қызметші, ығнағ - дос, чырағ - шырақ, савлағ - суат. 
Ғ
 - дыбысы өзге тілден енген сөздердің басында келеді: ғаддар – сенімсіз, ғарат – то-
нау, ғоз – жаңғақ т.б. “ХШ” поэмасы мен қазіргі қазақ тіліне ортақ элементтерді өзара 
салыстырғанда сөздің басқы, ортаңғы, соңғы позицияларында фонетикалық өзгерістер 
ғ
  дыбысының  басқа  дыбыстармен  алмасуының  негізінен  болғаны  байқалады.  Сөз 
ортасындағы және сөз аяғындағы
 ғ
 дыбысы қазақ тіліндегі 
у
 дыбысына сәйкес келеді: 
ағыз – ауыз, ағыр – ауыр, бағыр – бауыр, бағ - бау, ойағ - ойау т.б. Сөз ортасында 
және сөз аяғында 
ғ
 дыбысы түсіп қалып айтылады: қырағу - қырау, тарғақ - тарақ, 
буғра – бура, сарығ - сары т.б. Сөз ортасы және сөз аяғында 
ғ
 дыбысы 
қ
 дыбысына 
сәйкес келеді: тарға – тарқа, толуғ - толық, уруғ - ұрық т.б. Сонымен қатар 
қ
 дыбысы 
ғ
 дыбысына сәйкес келетін сөздер де кездеседі: ақар – ағар, ақыт – ағыт, сақақ - сағақ, 
йақа – жаға т.б. Ескерткіштегі 
ғ
 дыбысы қазақ тілінде 
й
 дыбысына да сәйкес келеді: 
андағ - андай, мұндағ - мұндай, сығ - сый т.б. Негізінен 
ғ
 дыбысы басқа тілдерден ен-
ген сөздердің құрамында қалыптасқан. Орхон–Енисей, орта ғасыр ескерткіштеріндегі 
ғ,  г 
дыбыстарына  аяқталатын  сөздер  қазіргі  қыпшақ  тілдерінде 
қ,  к
  дыбыстарына 
аяқталады: йаруғ - жарық, қорығ - қорық.
79
Еңбекте w таңбасы сонор у дауыссызының таңбасы ретінде алынған.

218
Көптеген  зерттеушілердің  пікірінше,  түркі  тілдері  дамуының  ежелгі  кезеңінде 
сөздің басы да, аяғы да бірыңғай қатаң дыбыстардан тұрған. Осы теорияның негізінде 
орхон – енисей, орта ғасыр ескерткіштеріндегі ғ мен г-ге аяқталған сөздерді кейінгі 
құбылыс деп тануымыз керек [5, 41].
،  (айн)  көмейден  шығатын  араб  тілінің  дыбысы.  Мәтінде  ع  әрпімен  берілген. 
Негізінен араб тілінен енген сөздердің басында келеді. Сөз ортасы мен соңында өте 
сирек ұшырасады: ‘аврат - әйел, ‘адл - әділдік, ‘ажаб - ғажайып,   за‘іор – зағип, нашар, 
ду‘а – дұға т.б. 
Д
 – шұғыл, ұяң, тіс дауыссызы. Мәтінде د   әрпімен берілген. Сөздің басы мен ортасын-
да қолданылады: давлатлығ - байлық, дағла – жағу, дәлүлүк – ессіздік, дәрмандә - әлсіз, 
дилдар - ғашық т.б. Ескерткіш тіліндегі сөз басындағы д  дыбысының қатаңданғаны 
байқалады: давыс – тауыс, дорт – төрт т.б. Д  дыбысы о баста дз африкатының негізінде 
қалыптасқан.  М.Қашқари  “Диуанында”  дз  дыбысын  чығыл  тайпасының  ерекшелігі 
ретінде көрсетеді. Дз африкаты орта ғасырларда өз ішінде дербес екі дыбысқа ажырап 
д
 және 
з
 болып қалыптасқан. Бір тілдер кейін 
д
 дыбысын алып адақ деп кетсе (ойрат, 
қырғыз, қазақ) енді біреулер з дыбысын алып азақ (ұйғыр) деп кеткен. 
,
З
 – тіс арасынан шығатын шуыл дыбыс. Мәтінде ذ   әрпімен таңбаланған. Бұл ды-
быс басқы бітеу буынның соңында және сөз басында да кездеседі: ,завқ - рахат, ,зат 
– болмыс, табиғат, гүнбә, з – күмбез, қа, зғу - қайғы, ди, зар – шырай, уми, з - үміт т.б.
Ж
 – ызың, ұяң, тіл алды дауыссызы. Мәтінде ج  әрпімен белгіленген. Көбіне сөздің 
басында ұшырасады. Сөз ортасы мен аяғында өте сирек келеді: жамаллығ - әдемі, жаду 
– сиқыршы, жайхут - өзен аты, бурж – мұнара, ажат - қажет т.б. 
Ж
 – фонемасының көне 
түркі тілінде болу, болмауы жайындағы мәселе түркітануда әлі шешімін таба қойған 
жоқ. В.А.Богородицкий сөз басындағы й-дің өзгерісін 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: