Хандық дәрежесіне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі
жүктеу/скачать 19,48 Kb.
|
1123 нұсқа
|
1123 нұсқа 1- мәтін Хандық дәрежесіне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі 1821 жылы Уәли хан дүниеден өткенде Айғаным 38 жаста болатын. Үміт күткен ұлы Шыңғыс әкеден бар болғаны 10 жасында қалыпты. Осы тұста Ресей патшалыгы Айғанымды «Орта жүздің ханы» деп таниды. Уәлидің өзге әйелдерінен қаншама ұлдары бола тұра, таққа Айғанымнын отыруы патша укіметіне өте қолайлы еді. Осыған орай Айғанымды «хандық дәрежесіне көтерілген тұнғыш қазақ әйелі» деп атаушылар да бар, Бірақ бүл «хандық» ұзаққа созылмай, 1822 жылы М.М.Сперанскийдің «Сібір қазақтарын басқару» атты ережесі шығады да, Орта жүздің, хандығы жойылып, қазақтары: Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Баян, Қарқаралы, Аякөз аталған алты дуанға бөлініп кетеді. Ал Айғаным Квкшетау дуанына біраз жыл ага сұлтан болып тұрады. Бұл туралы ғалым Әлксй Марғұлан: «Айғаным - ақылды, көреген, өз заманына сай білімді болған әйел. Ол шығыстын бірнеше тілін білген, орыс мәдениетіне ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азня департаментімен және Петербордағы Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып отырған», - дейді. Айғаным жергілікті халыктың арасында өте зор беделге ие болған. 1. Айганымнын жергілікті халықтың арасында зор беделге ие болуының себебі А) Бірнеше тіл біліп, хат жаза алғандықтан B) Аға сұлтан қызметін мінсіз атқарғандықган C) Өте білімді, ақылды болғандықтан Д) Жергілікті халықтың жағдайын жасағандықтан Е) Хандық дәрежесіне көтерілген әйел болғандықтан 2. Айғанымның хандық дәуірінін ұзақка созылмауының себебі А) Орта жүзде хандық жойылған соң B) Көкшетауда хандық билік жойылған соң C) Қазақ жерінде хандық дәуір жойылған сон Д) Аға сұлтан қызметіне тағайындалған сон Е) Хандықты баласына беруіне байланысты 2- мәтін Сократтың ақылы Сократқа біреу келіп: - Досың жайлы не естігенімді айтайын ба? - дейді. - Токта. Маған әңгіме айтар алдында үш сынақтан өтуіңді сұраймын. - Үш сынақ? - Иә, менің досым туралы сейлер алдында, бір сәт тоқтап, айтатыныңды ой елегінен өткізіп алғаның абзал болар. Бірінші - “Шындық сынағы.” Досым туралы айтатынын 100 пайыз шындық екеніне сенімдісін бе? -Жоқ. Негізі біреудің айтқанын естідім де, содан... - Жарайды. Олай болса, сен ол әңгіменің өтірік-рас екенін білмейсің. Екінші -‘‘Жақсылық сынағы.” Досым туралы айтатының жақсы ма, әлде..? - Жоқ, жақсы емес, керісінше... - Сен рас болған-болмағанын білмей тұрып, досым туралы жаман нәрсе айтқың келе ме сонда? Оған қарамастан сынақтан өтуің мүмкін, соңғы - ‘‘Керектілік сынағы.”Досым туралы айтатының керегіме жарай ма? - Білмеймін ғой енді, бәлкім... - Түсінікті. Маған айтатының қиындық емес, жақсылық емес және қажеті жоқ нәрсе. Оны айтып несіне әуре боласың? 3. Сократтың акылының түйіні А) Танитын адам туралы ғайбат сөйлеме B) Жаман әдеттен аулақ бол C) Тындай білу - әдептілік белгісі Д) Досыңды бағалай біл Е) Қолыңнан келсе жақсылық жаса 4. Мәтін бойынша әнгіменің тыңдаушыға пайдалы-пайдасыздығын анықгайтын сынақ А) Керсктілік сынагы» Д) Барлықүш сынак B) «Шындықсынағы» Е) «Жақсылық сынағы» C) «Адалдық» сынагы 5. Мәтін мазмұны бойынша 3 6. Сократка әңгіме айтушынын соңғы сынақтың реттілігі әрекеті A) Жаксылык, керектілік, шындық А) Сократтан алғыс алды B) Жақсылық, шындық, керектілік В) Әңгімесін айта алмады C) Шындык, керектілік, жақсылық С) Әңгімесін қызықты баяндады Д) Керектілік, шындық, жақсылық D) Сократтын сынағынан сәтті өтті Е) Шындық, жақсылық, керектілік Е) Әңгімесің толық айтып берді 3- мәтін Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір 1. Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілкайыр ханнан бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандыктың жалыны жанган елін ертіп, Батыс Моғолстанның Шу .мен Талас өзендері аралығындагы Қозыбасы аймағына қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өнірдің тауы мен тасы, әрбір басқан жері аңызбен еткен кезсңдерден сыр шертеді. 2. Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" атты енбегінде көрсетілген Керей мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық құрып, ту тіккен жері - Шу бойындағы Қозыбасы. Ол шоқы Мойынкұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты. 3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ мемлекеті құрылған аймақ. Этимологиялық магынасы қозының басындай гана тау- төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгынын қүрылған жері - Шу бойы мен Қозыбаеыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихн-географиялық тұрғыдан алғашкыда ХІV-ХV ғасырларда билік еткен Моголстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы. Қазақ хандығы осы Қозыбасыда шаңырақ көтерген. 4. Көне тарихка үңілсек. Талас пен Шу өзендерінің анғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге кептеп жолығамыз. Тарихи дерек кездеріне үңілсек, Батыс Түрік қағандығының бастапқы жері Іле, Шу жэне Талас өңірлерің қамтыған. Батыс Түрік кагандыгының саяси орталығы түрді мезгілде Шу өңіріндегі Суябта. Баласағұнда және Меркіде орналасты. Бұл қалалар өз заманында қайнаган саяси өмірдің куәсі болды. 5. Осындай гасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы Қазақстан аумагында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістердің заңды қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі ярбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшелснеді. Сондай ерекше кезеңге XIV - XV ғасырлардағы этноүрдістер жатады. Бүл кезеңнің басты белгілерінің біріне қазақ халқының этнос ретінде тарих төріне шығуы жатса керек. 6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан түркі- оғыз текті ұлыстар негізінде қалыптасқан ортак тіл, дәстүр, терретория. менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген жаңа атпен тарих сахнасына шыққан кезі. Яғни, бұрыннан әртүрлі аталып келген этнос (сақ, гұн, үйсін, түрік, оғыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этногенес не болды. Жаңадан пайда болған «қазақ» этнониміне байланысты, олардың мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды. Жана атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV ғасырдың алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандығы ұлттық құрамы, аумақтық тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ак ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі таңдағы халықаралық қатынастар жүйесіндегі «мемлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Оның үстіне, «мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оган ұданы даму, кемелдену негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV ғасырда дуние жүзіндегі барлық елдер, яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздағы мемлекеттік өлшемге жауап бсере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алғаш құрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа меи Азияның кез келген елімен тең тұра алатын. 7. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы 1. Қозыбасы - Жамбыл тауындағы шоқы 2. Қазақ хандығы XV ғасьірда қалыптасты 3. Қазақ халқының негізін түркі-оғыз текті ұлыстар кұрады A) Бірінші мен үшінші D) Екінші мен үшінші B) Біріннші мен екінші Е) Үшеуі де дүрыс C) Тек екінші 8. мәтіннен 1 және 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз A) Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады. B) «Қазақ» деген жана аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылды. C) Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады. Д) Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады. Е) Қазак хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады. 9. Мәтін мазмұнының реттілігі 1. Жэнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі 2. Жаңа этнонимнің пайда болуы 3. Алғаш ту тіккен жер 4. Қозыбасы атауы А) 3,4,2,1 С) 1,2, 3,4 Е) 2.4.3,1 В) 1.3,4,2 Д) 4,2,1,3 10. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға жаңа статусқа ие болғандығы туралы айтылатын бөлігі А) 1 С) 5 Е) 2 В) 3 Д) 4 11. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз A) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылған? B) «Қозыбасы» атауынын этимологиялық магынасы кандай? C) Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды? Д) Қазақ хандығы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып емір сүрді? Е) Қазақ хандыгының 550 жылдық мерейтойы қашан, қайда тойланды? 12. Мәтінде кездесетін Баласагұн, Меркі, Суяб калаларына байланысты ңұсқаны көрсетіңіз А) Батыс Түрік қағандығының саяси ортадығы болған. B) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. C) Қозыбасы аймагында қоныстанған. Д) Батыс Моғолстан, Шу, Талас озендсрі бойында орналасқан. Е) Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады. 4- мэтін Қарт пен тапқыр жігіт Бір күні бір қарт адам шаһарға барып, қайтып келе жатса оны бір жас жігіт қуып жетеді. Ол келе жатып: - Ата, жолды қыскдртайық,- дейді. Қарт: - Жол калай қысқарады?- дейді. Жігіт: - Жолдың қысқаруы оңай, екеуіміз бірімізді-біріміз, кезек-кезек арқаласақ болғаны, - дейді. Шал ішінен: - Япырым-ай, мынау бір кесапатты адам болмаса игі еді? Мені қалай арқалайды? Өзін калай арқаламақшымын?- деп ойлап, жауап қайырмайды. Мұнан кейін жігіт те үндемей келе жатады да, пісіп тұрған егінді көріп: - Ата, мына егін сіздің елдікі ме? - дейді. Қарт: - Иә, - дейді. Жігіт: - Олай болганда, бұл желініп қойған егін бе, желінбеген егін бе?- дейді. Қарт тағы да бетіне бажырайып қарап қояды да: «Япырым-ай, мынаның бір сөзінен бір сөзі сорақы болды-ау! Бұл не айтқаны?» - ден ойлайды. Жолда бір елге кездеседі. Бұп елдің адамдары дүниеден өткен кісіні жерлеуге апара жатыр екен. Жігіт: - Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе? - деп сұрайды. Қарт шыдай алмай: - Өлмесе жерлемейді ғой! - деп жігіттің бетін қайырып тастайды. Жігіт үндемейді. Олар қабірге бірге барады. Шыққаннан кейін: - Ата, әлгі кісі өлмеген екен, - дейді. «Я, қүдай, жерленген адам калай тірі болады?»,- дейді қарт ішінен. Күн кеш болады, екеуі қарттың үйіне келеді. Қонағын уйіне кіргізеді де, қызын шақырып алып: - Шырағым, үйге бір жігіт келді, мейман ет! Бірақ сүйкімсіз мінезі бар. Сөзінде кесапаты зор адам, - дейді. Қыз қонақпен сөйлесіп көрсе, сөзі магыналы екен. Қыз: «Япыр-ау, әкемнің айтқаны осы кісі ма екен?» - деген ой.мен әкесіне келеді де: - Әке, сізбен неше кісі келді? - дейді. Әкесі: - Жалғыз, - дейді. Қыз: - Онда сөзінде кесапаты зор деген адамыңыз осы болса, мұнан қандай кесапат көрдініз? - дейді. Қарт: - Ойбай-ау, оның сөйлеген сөзінде кесапатсыз бір сөз жоқ. Әуелі ол: «Жол кысқартайық», - деді. Мен: «Жол калай қысқарады?» - деп едім. Ол: «Бірімізді-біріміз кезек арқалап отырайық», - деді. Мұнысы былай тұрсын. Орылмаған егінді көріп: «Ата, мына егін желініп қойган ба, желінбеген бе?» - деп сұрады. «Орылмай тұрған егінді кім жеп қояды?» - дедім мен. Бұл мұнымен тұрсын. Бір ауылдан қаза тапқан кісіні көріп: «Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе?» - дейді. Онан шығып келе жатыр едік: «Ата, жанагы адам өлмеген екен», - деді. Міне, мен оның осындай төрт кесапатты сөзін естідім, - дейді. Сонда қыз тұрып: - Әке, бұл сөздер зор магыналы сөздер ғой. Сіз оның айткан сөзіне түсінбеген екснсіз. Онын бірінші айтқаны. «Кезекпе-кезек әңгіме айтып отырайық, жол қысқарсын»,-- дегені. Екіншісі: «Егін байдікі ме, кедейдікі ме?» - дегені. Байдікі болса - өз көлігімен, кісі жалдап жыртып, өз тұқымын себеді, өнімін ертен өзі алады, желінбеген болып саналады. Кедейдікі болса, ол сорлы тұқымды несиеге сатып алады, жерді көлік жалдап жыртады, түскен өнімі борыштан аспайды. Сондықтан ол шикідей жеп қойғанмен бірдей болады. Үшіншісі: «Баласы бар ма?» - дегені. Балаларын көрген ол: «Өлмеген адам екен»,- дегенді айтқан. Сіз ол жұмбагын шеше алмаған екенсіз, - деген соң, карт қателігін мойындап. жігіттің қолын алып: - Мен сенін айтқан сездеріңе түсіне алмай. ішімнен саган қатты ренжіп едім. Олай емес. сен ақылды жігіт екенсің, - ден, қызын соған беріпті. 13. «Ащы еңбекке - тұщы нан» деген 14. Мәтін бойынша жігіттін «жол мақал мазмұнымен сәйкес келетін қысқартайық» деген сөзінің жас жігіттің «кесапатты сөзі» мағынасы A) Үшінші «кесапатты сез» А) Тынығып, демалу B) Тортінші «кесапатты сөз» В) Бір-бірімен әңгімелесу С) Екііппі «кссапатты сөз» C) Бір-бірін қонақ ету D) Барлық «кесапатты соз» Д) Бір-бірін арқалау Е) Бірінші «кесапатты сөз» Е) Қасқа жолмен жүру 15. Жігіт айтқан «кесапатты торт сездің» төртіншісінің мазмұнын анықтайтын мақал A) Ескі дос келгенде, жана достың көзінен жас шыгады В) Бала - артта қалган із, Бақыт - ұзатылған қыз С) Жарлынын аузы аққа тисе, мұрыны канайды D) Қонақ қойдан да жуас, май берсе де жей береді Е) Үйіңе келгенде, үндей өкпеңді айтпа 16 Мәтіндегі жігіт пен карияның іс- 17.Жігіттің «Өлмеген адам екен» әрекетіне қатысты нұска деген сөзінің мәні А) Жолаушыны жол сынайды A) Туысы жоқ адам екен B) Жер тозса - тақыр, ер тозса - пақыр B) Жора-жолдасы көп адам екен C) Көңілсіз жұмыс - өнімсіз С) Баласы жоқ адам екен Д) Қысқа жіп күрмеуге келмейді Д) Артында тұяқ калган адам Е) Сабакты ине сәтімен Е) Ауылдастары көп екен 18.Байдың егініне сипаттама 19. Қарияның «жігіттің сүйкімсіз А) Көлікті жалға алып жыртатын егін мінезі бар» деуінің себебі В) Желінбеген егін А) Жас жігіт болғандықтан C) Тұқымы карызға алынған егін В) Жігітті жақтырмағандықтан Д) Борышты етеуге берілетін егін С) Әңгімесін түсінбегендіктен Е) Жалға алған жерге егілетін егін Д) Қонақ қылғысы келмегендіктен Е) Қызын сақтандырғандықтан 20. Қарияның жігіт туралы ойын озгерткен жағдай A) Шаһар жолының ұзақтығы D) Жігітгің көңілділігі B) Қазақтың қонақжайлылығы Е) Қызының өтініші C) Қызының ақылдылығы жүктеу/скачать 19,48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|