Хх ғасырдың 30 -40 жыларында Сыр өңірінде мамандардың даярлануы

Кеңестік дәуірдегі ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихын қозғаудан бұрын «интеллигенция», «зиялылар», «мамандар» деген ұғым-терминдердің мән-мағынасын ашып алайық. Бұл турасында Хангелді Махмұтұлы Әбжәнов өзінің ойын былай деп білдіреді: «Біздің ойымызша, интеллигенция әлеуметтік қауым ретінде зиялылардан (интеллектуал) және мамандардан тұрады. Зиялылар деп интеллектуалдық ізденісі арқылы таным мен практиканың жаңа көкжиектерін ашқандарды атасақ, мамандарға әртүрлі деңгейдегі ой еңбегі міндетін терең ізденусіз-ақ кезінде алған кәсіби білімі ауқымында атқарушыларды жатқызуға болады.» [1, 178 б.]. Егер Оңтүстік Қазақстанның кеңес дәуіріндегі интеллигенциясында интеллектуал топты кімдер құрайды деген сұрақ қойылса, әдебиетте Асқар Тоқмағанбетов, Әбділда Тәжібаев, Қалмақан Әбдіқадыров, өнерде Нартай Бекежанов, Серке Қожамқұлов, саясатта Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Сүлеймен Есқараев,Темірбек Жүргенов тағы басқалар ауызға ілінер еді. Интеллектуалдар бірін-бірі қайталамайды, қалдырған мұраларын шатастырып алу да мүмкін емес. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарынан бастап Қазақстанда маман даярлау ісі негізгі және басты мәселелердің бірі ретінде танылды. Өйткені білікті мамандарға деген қажеттіліктің өтелмеуі социалистік қайта құруларды бірден аяқтан шалған еді. Мұғалімдер, дәрігерлер, механиктер, агрономдар, басқа да мамандық иелері жетіспегендіктен 1920 жылы 24 желтоқсанда Түркістан Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесі Түркістан кәсіптік білім беру комитетін ұйымдастыру туралы қаулы шығарды. Бұл жылдары әсіресе жастарды өндіріске жаппай даярлау қолға алынды. Осы орайда кәсіптік – техникалық училищелер жұмысшы кадрларды дайындайтын тұңғыш оқу орнына айналды. Сонымен қатар фабрика – заводтық оқу орындары мен әр түрлі курстар жүйесі құрылды. Кәсіптік оқу орындары желісінің кеңеюі барысында жалпы біліми дайандығы әлсіз жергілікті жастардың жоғары оқу орындары мен техникумдарға арналған бағдарламаны меңгеруге шамасы келмейтіні анық байқалды. Студенттердің осы санаты үшін жұмысшы факультеттері ашылды.

1923 жылы 22 маусымда Тұрар Рысқұловтың төрағалық етуімен өткен халық комиссар кеңесінің Үлкен кеңесінің мәжілісінде республикадағы ауыл шаруашылығы мектептерінің жағдайы қаралды. Онда, Тұрар Рысқұлов былай дейді: «Мен ауыл шаруашылығы мектептері туралы мәселе біз үшін аса маңызды деп ойлаймын. Егер біз мәдени – ағартуды іспен жақсартқымыз келсе, онда техникалық соның ішінде ауылшаруашылық біліміне ерекше көңіл бөлуіміз қажет» [2, 379 б.].

Оңтүстік өңір мәдениетінің тарихында ХХ ғасырдың 30-40 жылдары айрықша орын алады. Орта Азия республикаларын ұлттық – территориялық межелеу нәтижесінде Қазақ республикасына қосылған Сырдария облысының территориясындағы кәсіптік білім беру мекемелерінен тек Шымкенттегі педагогикалық техникумы қазақ республикасының меншігіне өткен еді [3, 21 п.]. Ал Ташкенттегі ауылшаруашылық техникумы барлық жабдығымен Өзбек республикасының құзырында қалған соң, онда оқитын қазақ жастары Шымкентте ашылып жатқан ауылшаруашылық техникумына ауыстырылды [4, 176 п.].

Ауылшаруашылық техникумы ресми түрде 1925 жылғы 30 мамырда ашылғанымен 15 тамызға дейін техникумды орналастыру әрі ұйымдастыру жұмыстары жүргізілді. Осы ретте қаржы тапшылығы жұмысты өрге бастырмады.Өйткені халық комиссариаты сметасында ауылшаруашылық техникумын ашуға ешқандай қаржы бөлінбегендігі белгіліболды. Бұл ұйымдастыру жұмыстарына көп кедергілерге келтірді. Техникумға қажетті баспана табу, оқушыларды жатын орындарға орналастыру қиыншылықтар тудырды. Оқу құралдары, жиһаз, оқулықтар, оқытушылар жетіспеді. Губерниялық атқару комитетінің, халыққа білім беру бөлімінің көмегімен баспана мәселесі өз шешімін тапты. Ауылшаруашылық техникумы фарфор – фаянс заводының ғимаратына орналастырылып, өз жұмысын бастауға мүмкіндік алды.

Техникум әлі қалыптасу үстінде, әрі контингенті шағын болғандықтан халық шаруашылығының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Оның үстіне жастардың мамандандырылған оқу орындарындағы оқуға жеткілікті даярлығы жоқ екені кешікпей-ақ анықталды.

Студенттер арасында жергілікті халықтың өкілдері тым аз болды. Өйткені жергілікті халықтың негізгі бөлігі әлі де болса ауыл – селоларда тұратын. Ал, ауылда орталау мектептер жоқтың қасы еді, орта мектептер атымен болған жоқ. Ауыл балаларының тек бастауыш біліммен ғана қаруланғаны себепті, кәсіби оқу оқу орындарында білімдерін тереңдетуге мүмкіндіктер болмады.

Осы олқылықтардың орнын толтыру үшін 1924-25 оқу жылынан бастап жер – жерлерде шаруа жастар мектебі ашыла бастады. Мектеп жанынан жатақханалар ұйымдастырылып, киім – кешекпен, жататын орынмен қамтамасыз ететін болды. Мектепке жер танабы мен ауылшаруашылық жабдығын бөлу қолға алынды. Әрбір мектеп аудандағы ауылшаруашылық ерекшелігіне байланысты егіншілік бағытын немесе егіншілік – мал шаруашылық бағытын ұстанды. Мектепте негізінен өндірістік оқуға негізгі көңіл бөлініп, оқу жоспары маусым бойынша жасалынды. Қыста – жалпы білім беретін теориялық сабақтар жүргізілсе, жазда – шаруашылық жұмыстарына көбірек мән берілді. Шаруа жастар мектебінде оқу әдетте 10 қазан – 1 мамыр аралығында жүргізілді [5].

Отызыншы жылдарда Сыр өңірінде педагогикалық оқу орындарының мынадай жүйесі қалыптасты:

1. 
   Жоғары педагогикалық оқу орындары, мұнда екінші басқышты мектептерге, техникумдарға, жұмысшы факультеттеріне, 7жылдық мектептерге оқушы дайындады.
   
2. 
   Педагогикалық техникумдар мен педагогикалық бағыттағы екінші басқыш мектептері, бұлар бірінші басқыш мектептерге оқытушылар дайындады.
   

3. Педагогикалық курстар[6].

Тастанов Ш.Ю. «Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов» деген еңбегінде педагог мамандарды даярлауды, ұйымдастыру іс-шараларын жүзеге асыруды екі кезеңге бөледі: бірінші – 1917 жылдан – 1927 жылға дейін, екінші – 1928жылдан -1940 жылға дейін. [7].

Бірінші кезеңнің ерекшелігі мұнда мұғалімдер алғашқы жылдары қысқа мерзімді курстар ұйымдастыру және көптеген орта педагогикалық оқу орындары – техникумдар мен ағарту институттары арқылы даярланды. Бұл курстар 1940 жылға дейін өз маңызын сақтап қалды. Екінші кезең(де (1928-1940) бастауыш, орта мектепке мұғалім кадрларын даярлаумен қатар жоғарғы және орта арнаулы оқу орындары үшін де педагог мамандар даярлап жетілдіру мақсатында педагогикалық техникум, училищелер, жұмысшы факультеттерін, жоғарғы оқу орындарын жеделдете дамытуға көңіл бөлінді.

Мәселен кеңес өкіметінің алғашқы он жылдығының соңына қарай республикада маман кадрларды 24 техникум дайындады, соның ішінде 14-і педагогикалық және 7-і ауылшаруашылық мамандығы бойынша еді. Бұлардағы 3,5 мың оқушының 37,8 %-ы қазақ жастары болды [8, 267 б.]. Бұл өсу кейінгі жылдары да толастамады. Оны төмендегі кестеден байқауға болады [9, 211 б.].

Кесте 10 – Жамбыл, Қызылорда, Шымкент қалаларындағы орта арнайы оқу орындары

	Оқу орындары				Оқушылар
	1932 1933	1937 1938	1938 1939	1939 1940	1932 1933	1937 1938	1938 1939	1939 1940
Жамбыл	4	4	4	5	531	758	863	818
Қызылорда	11	8	8	8	812	1808	1900	1567
Шымкент	6	10	12	12	638	1927	2174	2563

Сонымен 1932-33 оқу жылында 21 техникумдар мен басқа орта оқу орындарында 1981 оқушы болса, 1939-1940 оқу жылында орта арнайы оқу орындарының саны 25-ке, оқушылар контингенті 5 мың адамға жуықтады. Осындай қарқынмен өсу өңір тарихында бұрын соңды болмағаны белгілі жайт. Бұл әрине көңіл қауантатын сандар болды.

Мектеп пен орта арнайы білім беру саласындағы ілгерілеу жоғары оқу орнын ашуға мүмкіндік туғызды. 1937 жылы Қызылордада педагогикалық институт шаңырақ көтерсе, Шымкент қаласындағы Мұғалімдер институты алғашқы студенттерін қабылдады. Қазақ «жаман айтпай жақсы жоқ»дейді. Қызылорда педагогикалық институтының тарихы осыған айғақ - дәлел. 1937 жылы Қиыр Шығыстан 100 мыңнан астам кәріс Қызылорда жеріне зорлықпен қоныс аударғаны белгілі. Сол жылы Корей педагогикалық институты Қызылорда қаласына қоныс тепкен еді. Тұтас жоғары оқу орнын қуғын - сүргінмен келген аз халыққа беріп қоюды мүмкін санамаған большевиктер Корей педагогикалық институтын Қызылорда педагогикалық институты етіп қайта құра салды. 1939 жылдың қарсаңында институттағы физика - математика, тарих, жаратылыстану, филология факультеттерінде 400-ге жуық студент оқып жатты. Ал, Шымкент Мұғалімдер институтындағы студенттер саны 250 адамға жуық еді [10]. Алайда саусақпен санарлықтай жоғарғы оқу орындары өңірдің мамандарға деген сұранысын өтей алмағаны ақиқат. Сондықтан Оңтүстікке Республикадан тыс жерлердегі оқу орындарын бітірген жас мамандар жіберілді. Жоғары оқу орындары мен техникумдардағы біраз оқытушы – профессорлар мен студенттнр сталиндік жеке басқа табынудың құрбаны болды. Әсіресе өңірге қоныс аударған кәріс ағайындар жапон тыңшылары деп жаппай айыпталып жатты. Бұл әрине жығылғанға жұдырық сияқты болды. Туған жерінен күштеп бір қуылса, келген жерінде де тыныштық бермей қудаланды.

Мектеп пен орта арнайы білім беру саласында ілгерілеу жоғары оқу орнын ашуға мүмкіндік туғызды. 1937 жылы Қызылордада педагогикалық институт шаңырақ көтерсе, Шымкент қаласындағы мұғалімдер институты алғашқы студенттерін қабылдады. 1939 жылдың қарсаңында институттағы физика-математика, тарих, жаратылыстану, филология факультеттерінде 400-ге жуық студент оқып жатты. Ал, Шымкенттегі мұғалімдер институтындағы студенттер саны 250 адамға жуық еді. [11]. . Алайда, саусақпен санарлық жоғары оқу орындары өңірдің мамандарға деген сұранысын өтей алмағаны ақиқат.

Қазақстанда медицина кадрларын даярлайтын оқу орындарының тарихы да Қазан төңкерісінен кейін бастау алады. Осы кезден бастап республиканың облыс орталықтарында және ірі қалаларында фельдшерлер, медбикелер, медлаборанттар, фармацевтер, тіс дәрігерлерін даярлайтын фельдшерлік – акушерлік техникум, училищелер ұйымдастырыла бастады.

Қорыта айтар болсақ ХХ ғасырдың 30 - жылдары институттар мен техникумдар, қысқа мерзімді курстар ашылып, мыңдаған қазақ жастары зиялылар мен мамандар қатарын толықтырып жатты. Әрине, большевиктік тура тартуларсыз болған жоқ. Халықтың педагогикалық жетістіктері мен талап - тілектері ұлттық мектеп тіршілігінен алыс қалды. Өңірдегі жоғары оқу - орындарына әлемдік озық тәжірибе жете бермеді. Жалпы адамзаттық құндылықтардан қол үзу білім беру жүйесіндегі оралымдылық пен икемділікті әлсіретті. Тұлғаның шығармашылық еркіндігін шектеу және мәдениеттегі жасампаздық әлеуетті кісендеу репрессиялық шаралармен жүзеге асқандықтан адамдар бойына үрей қоныстады, олардың өмір салтымен дүниетанымына бірізділік серік болды. Қазақстан бүкіл КСРО-дағы сияқты, әлемдік мәдени үрдістерден алшақтай берді.

2. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. – Алматы: Қазақстан, 1994. - 349 б.

3. Сведения об зкономическом состоянии областей, отошедших Кирреспублике, список волостей бывшей ТССР отошедших к КССР по нацразмежеванию Средней Азии // ҚРОММ. Қ. 755; т 1, іс 74.-21 п.

4.Дополнительные сведения по Губполитпросвету // ҚР ОММ. Қ. 81; т.1, іс 1001. - 176-п.

5.Развитие народного образования и педагогической науки в Казахстане за

40 лет. - Алматы: Наука, 1968. - 121с.

6. Жаппай сауатсыздықтан оқу-білім шыңына. Алматы, «Мектеп», 1968ж. 304бет, 77 б.

7. Тастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов. Алма-Ата, 1975, 50 б.

8. Культурное строительство в Казахстане: Сборник документов. - Алма – Ата: Наука, 1965. – 259 с.

9. Культурное строительство КазССР за 20 лет. - Алма –Ата: Наука, 1940. – 211. с.

10. Материалы о состоянии народного образования в КАССР // ҚР ОММ. Қ. 1692; т.1, іс 13. - 56-п.

11. ҚРОМА, 1692-қор, 1-тізбе, 13-іс, 56-п.

12.ҚРОМА, 82-қор, тізбе-2, 40-іс, 2-байлам, 3-п.

13.ҚРОМА, сонда, 14-іс, 1-байлам, 3-п.

14.ҚРОМА, сонда, 14-іс, 1-байлам, 2-п.

15.ҚРОМА, сонда, 14-іс, 1-байлам, 1-п.

16.ҚРОМА, сонда, 14-іс, 1-байлам, 11-п.

17.ҚРОМА, 82-қор, 81-іс, 5-байлам, 37-п.

18.ҚРОМА, 82-қор, 1253-іс, 88-байлам, 11-п.
Резюме

В статье рассматривается судьба национальной интеллигенции и подготовка кадров в 30-40 годы ХХ века в Южном Казахстане.

1. 
   Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның жалпы мемлекеттік бағдарламалармен (практиканың және ғылым мен техника дамуының сұраныстарымен) байланысы.
   

Тәуелсіздіктің арқасында құпия мұрағат қорларының ашылуы және олардың зерттеушілер игілігіне айналуы, тарихи ойлау еркіндігі ХХ ғасырдың 20 – 40 жылдарындағы әлеуметтік – саяси процестерге байланысты тарихи таным мен тарихи білімді байыта түсті. Дегенмен, еліміздің тарихындағы ХХ ғасырдың аумалы - төкпелі 20 – 40 жылдары туралы соңғы кезде жарық көрген жаңа зерттеулерге қарамастан, әлі де тарихшылар назарын өзіне аударып отыр. Тарихи зерттеулерге ғылыми тұрғыдан баға беру, оны халықтың, ұлттың өміріне, дәстүрі мен дүниетанымдық көзқарасына қатынасы тұрғысынан көрсете білу – соңғы кезде тарих ғылымдарына қойылған басты талаптардың бірі. Осы тұрғыдан алғанда кеңес өкіметінің 20 – 40 жылдардағы Қазақстанда зиялыларға қатысты жүргізілген тоталитарлық саясаты халыққа жасалған қиянат, дүниені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі іспетті. Әйтседе 20 – 40 жылдары қазақ қоғамының мәдени дамуына өзгерістер әкелді. Білім берудің, мәдени – көпшілік жұмыстарды ұйымдастырудың, әдебиет пен өнерді басқарудың, зиялылар қауымын даярлаудың жаңа жүйесін орнату сияқты мәдени шаралар тарихына тереңірек үңілсек, олрадың қалай, қандай жолдармен жүзеге асқаны, қазақ халқы үшін тарихи қажеттілігі және нәтижелері туралы жаңа зерттеулер ұлттық тарихты жаңғырту міндеттерінен туындайды.

Осылайша, «Оңтүстік Қазақстан өңірінің мәдени дамуы: тарихи тәжірибе мен тағылым (1917-1941 ж.ж.)» тақырыпты диссертациялық жұмыстың ғылыми өзектілігі күмәнсіз деп есептейміз.

2. Диссертацияда баяндалған нәтижелерді алудағы автордың жеке үлесі.

Автор диссертациялық жұмысында баяндалған нәтижелерді алуда нақты мынадай үлес қосқан:

– Оңтүстік өнірінің мәдени даму ерекшеліктері мұрағат құжаттары негізінде айќындалѓан.

– Оңтүстік өңіріндегі сауатсыздықты жою науқанының жетістіктері мен кемшіліктері, барысы, сипаты ашылған.

– Оңтүстік өңіріндегі көркем мәдениет пен мәдени – ағарту жұмыстарының негізгі бағыттары аныќталѓан.

– кеңес өкіметінің әдебиет пен көркем мәдениеті саласында жүргізген шаралары тарихи дерек негізінде зерделенген.

– Оңтүстік өңірдегі қазақ зиялыларының өсуі және оларға қарсы бағытталған қуғын – сүргін саясатының мәнін ашып көрсетілген.

Зерттеу ж±мысыныњ деректік негізін м±раѓат ќ±жатары, єр уаќытта жарыќ кµрген ењбектер, зерттеулер мен єдебиеттер, жарияланѓан материалдар жинаќтары, мерзімдік басылымдар ќ±райды. Диссертант аталѓан деректерді жан – жаќты талдап, басќа да сол сияќты мєліметтермен салыстыра отырып пайдаланѓан. Б±л дегеніміз, зерттеу ж±мысыныњ нєтижелерініњ жоѓары дењгейде негізделгенін кµрсетеді. Нєтиженіњ негізделуі мен дєйектелуін былайша кµрсетуге болады:

Зерттеу барысында алынған нәтижелер логикалық жүйеге келтіріліп, өзара үйлесім тапқан.

Аталған жұмысты жоғары, орта оқу орындарының студенттері үшін оқу құралдарын құрастыру ісінде пайдалануға, сонымен қатар Отан тарихының қазіргі заман кезеңі бойынша оқытылатын дәріс сабақтарында қолдануға және мәдениет саласы мәселесі бойынша арнайы курс дайындауға болады.

Зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселелері бойынша тұжырымдалған ой – пікірлер әр түрлі ғылыми - әдістемелік, қоғамдық – саяси басылымдарда жарияланды.

1. Қазақстанның Оңтүстік өңіріндегі мектеп ісі // «Суверенный Казахстан в гуманитарном измерении: культура, политика, экономика»: халықаралық ғылыми – теориялық конференциясының материалдары, 25-26 мамыр 2001 жыл. – Алматы, 2001. – 2 – бөлім. – 17-20 бб.

2. Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сауаттылық үшін күрес // «Қазақстан Республикасы: тәуелсіздігіміздің 10 жылдығы» атты халықаралық ғылыми – теориялық конференция материалдары, 11-12 мамыр 2001 жыл. - Қызылорда, 2001. – 256-260 бб.

3. Мұстафа Шоқайдың ұлттық мәдениетті орыстандыруға қарсы пікірлері // «Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы» атты республикалық ғылыми – теориялық конференция материалдары, маусым 2001 жыл. – Қызылорда, 2001. – 122-125 бб.

4. ХХ ғасырдың 20 – жылдары Оңтүстік Қазақстандағы жүргізілген мәдени – көпшілік жұмыстар (1919 - 1924) // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. – 2003. - №2 (29). 94-96 бб.

5. Оңтүстік Қазақстандағы ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихынан // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. – 2003. - № 3 (30). 126 - 128 бб.

6. Оңтүстік Қазақстандағы дәрігер мамандарын даярлау мәселесі (1920 – 1930 ж.ж.) // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. – 2003. - № 4 (31). 157 - 159 бб.

7. Оңтүстік Қазақстанда мәдени – ағарту жүйесінің қалыптасуы (ХХ ғасырдың 20-30 жылдары) // «Отан тарихы: ізденістер, мәселелер,болашағы» атты Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 10 – жылдық мерейтойына арналған Халықаралық ғылыми – теориялық конференция материалдары, 2006 жыл. – Астана, 2006. – 255-257 бб.

8. Оңтүстік өңірде мамандар қалай даярланды? // Қазақ тарихы. – 2006.- № 6. – 43-46 бб.

Ізденуші Әбдіразақова Алмагүл Өмірзаққызының «Оңтүстік Қазақстан өңірінің мәдени дамуы: тарихи тәжірибе мен тағылым (1917-1941 ж.ж.)» атты тақырыпта тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған 07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы) мамандығы бойынша қорғауға ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс мазмұны мамандық бойынша сәйкес келеді.

1. 
   Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігін күшейту.
   
2. 
   Әр бөлімінің соңындағы қорытындыларды нақтылау.
   
3. 
   Қорытынды бөлімінің соңына келешекте зерттелетін мәселелерді ұсыну.
   
4. 
   Стильдік және техникалық қателіктерді түзеу.
   

Диссертациялық жұмыс ҚР БжҒМ білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитетінің «Ғылыми дәрежелер беру Ережелері» 9,10 баптарында көрсетілген талаптарға толық жауап береді.

Аталған жұмыс бойынша Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасының қорытындысы бекітілсін.

Дауыс беру нәтижесі: «қарсы емес» - бірауыздан, «қарсы» - жоқ, «қалыс қалған» - жоқ.

әл –Фараби атындағы ҚазҰУ

Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы

мәжілісінің төрағасы, т.ғ.д., профессор Қ.С. Қаражан